Die verrekte gelijkhebber

[p. 177]

Een mens is veel laffer dan hijzelf weet

Elke nieuwe roman van W.F. Hermans is een voorname leesgebeurtenis. Op zijn 50e verjaardag is de nieuwe roman Herinneringen van een engelbewaarder zijn 40e publikatie. Op De tranen der acacia's (1949) en De donkere kamer van Damocles (1958) na, is dit ook zijn lijvigste roman. Door een maniakale nauwgezetheid werd dit tevens een van zijn meest perfectionistische boeken. Daarenboven bezit W.F. Hermans de zeldzame gave een tekst samen te stellen die door zijn strak, lineair karakter makkelijk door iedereen te lezen valt als een gebeuren; door de detailvoeding echter krijgt het talrijke dimensies en is het eveneens voer voor filologen. De details vormen als 't ware het verhaal.

Het hoofdthema formuleert de schrijver zelf, op pp. 340-341: ‘Want niet ikzelf ben het, maar het is de loop der dingen die mijn leven regeert’ en vier regels verder: ‘Alles loopt zoals het loopt, door wat je daarna gedaan hebt.’ Fataliteit, pessimisme, wantrouwen in om het even welke ideologie kenmerken dit boek. De mens valt op zijn beginpunt terug.

Het solitaire wezen waar het hier om gaat is de veertiger Bert Alberegt, officier van justitie. Zijn moeder, een mislukte zangeres, werd door haar man verlaten. Alberegt bezit nog een broer die minder burgerlijk evolueerde: Rense, een kunstschilder gehuwd met Paula. Hij heeft ook nog een vriend, de geslaagde uitgever Erik Losecaat gehuwd met Mimi. Mimi is Alberegt's ex-verloofde; en Paula was liever met een magistraat gehuwd dan met haar ‘maatschappe-

[p. 178]

lijk bewuste kunstenaar’. Maar de enige werkelijke vriend van Alberegt is de eenzaamheid.

De engelbewaarder en de duivel zijn er ook. Ze zijn zowel structuurtruc als ironische responsie. Ongemerkt helpen ze het hele verhaal van de 1e naar de 3e persoon en omgekeerd, overhevelen. Ze zijn de kosmische vertikalen die loodrecht op de aardse, historisch voortschrijdende lijn van Alberegt's leven staan. Zo ontstaat in deze roman zowel diepte- als breedtewerking. Een goede, maar in sommige passages gevaarlijke want naïeve vondst!

Het centrale thema: de loop der dingen die het bestaan van de mens dirigeert, hoezeer hij ook de illusie koestert zelf het heft in handen te nemen, kristalliseert zich in een eindeloze reeks momenten van pech:

op 9 mei 1940, in de namiddag, voert Alberegt de jodin Sysy die hooguit vier maand als Duitse vluchtelinge onder Alberegt's hoede en dak woonde, naar Hoek van Holland. Ze scheept in voor Amerika. Ze wil uit het fascistische Europa en de armen van de celibataire (impotente?) Alberegt weg. Gehaast om op tijd terug te zijn voor een rekwisitoor, neemt Alberegt een verboden weg met eenrichtingverkeer. Hij rijdt er een zesjarig meisje dood, verbergt het kind in de struiken en pleegt vluchtmisdrijf. Journalist Van Dam die een bevriend staatshoofd (Hitler) beledigde, spreekt hij vrij. De aanklager wordt beklaagde. Alberegt is al berecht!

Nu volgen in onnavolgbaar tempo de pechmomenten mekaar op: de oorlog breekt uit en Nederland wordt uit zijn neutraliteit gewekt. Alberegt die aan zelfmoord denkt, ontdekt dat zijn revolver het vertikt. Tijdens een bombardement blijft hij intact. Hij geraakt op geen enkele wijze aan buitenlandse deviezen om naar Engeland te vluchten. Hij kan zichzelf niet eens aan de politie melden zonder zijn vrienden Erik en Mimi in gevaar te brengen. Zij hebben Sysy over de grenzen gesmokkeld. Zij hebben zelfs de pleegouders van Ottla, het door Alberegt doodgereden meisje, van de jodenvervolging gered. Als er bommen vallen op het gerechtsgebouw, is Alberegt er net niet. Als Alberegt naar Den Haag rijdt om er een toelatingsbewijs voor

[p. 179]

Engeland te krijgen, verneemt hij dat alle belangrijke persoonlijkheden het ruime sop hebben gekozen. Ze zijn gevlucht en de koningin het vlugst En staatsambtenaar Filleckers doet beroep op zijn vaderlandsliefde. Alberegt blijft in Nederland. Blijft onophoudelijk met zijn eigen geweten geconfronteerd. Tijdens de vijfde oorlogsdag bestaat er een laatste kans om het Europese kontinent te verlaten, om het land van de misdaad te ontvluchten. Gerland, een liefje van uitgever en vriend Erik heeft een oom die in Hoek van Holland een scheepje bezit. Daar aangekomen blijkt het scheepje niet te kunnen varen. Het is verkocht en van eigenaar verwisseld. Alsmaardoor pech, in een steeds groter wordende chaos. Illusies fokt de mens die denkt zelf de dingen in handen te hebben! Na het joodse meisje Ottla in de dood te hebben gejaagd, na oorzaak te zijn geweest van de zelfmoordpoging van de familie Leikowits, haar pleegouders, verneemt hij dat zijn broer Rense zich heeft opgehangen. Door zijn schuld, want hij had eerder zijn broer verwittigd dat hij op een Gestapolijst stond. Dit bleek naderhand onjuist. Het zoveelste tragische misverstand.

W.F. Hermans spant een net van onweerlegbare pechfeiten om zijn Alberegt heen. Ontsnappen aan zichzelf, aan zijn eigen eenzaamheid is onmogelijk. De manier waarop Hermans dit uitwerkt, is gewoon virtuoos. Al te virtuoos. En soms méér virtuoos dan creatief, meer gedacht dan verbeeld: maar waar ligt de scheidingslijn? Alles heeft betrekking op alles. Hij doet dit in een noterende, dan weer hallucinante stijl. Er zitten talrijke knipoogjes in naar lezers die van Freudiaanse interpretaties houden. Ik denk aan de scène met de ‘laadjes’ (p. 83) en de scène met de gescheurde familiefoto. Ze duiden op een bijna incestueuze moeder/zoon-relatie. Neem de droomscène (p. 191) met het vliegtuigmoederschip. Daarin wordt het doodgereden meisje Ottla door zijn lief Sysy aan zijn greep ontrukt. Dit duidt zeker op de impotentie van Alberegt. Knipoogjes ook naar lezers die van taalspelletjes houden. Je hebt de initialen (S.C.H.U. Bert, Azurrense, Renseroze, e.v.a.). Ook hier opnieuw de afwezigheid van de vader, een typisch Hermansiaans thema. Ook hier opnieuw de typisch Hermansiaanse afkeer van ideologieën. Lees er

[p. 180]

de fascistoïde nonsens van Lina op na (pp. 310-311) en de spot met Mimi's salonmarxisme (pp. 354, 369, 371) zodat een kloof ontstaat tussen een sociale doctrine en de eigen luxueuse status. En net als in zijn vorige roman Nooit meer slapen valt ook hier het hoofdpersonage op zijn beginpunt terug. Er is niets veranderd. De dingen hebben hun loop gehad en de loop van het solitaire hoofdpersonage geregeld. De mens is een buitenstaander. Herinneringen van een engelbewaarder is misschien wél Hermans' eerste boek waarin de grimlach een glimlach is geworden: de grotere dosis ironie accentueert echter nog sterker het nutteloze van het menselijke bestaan.

Een roman dus om vol spanning en geboeid te lezen en bijeen te puzzelen. Bij W.F. Hermans kan je alle delen wel aan mekaar lijmen, achteraf; maar de som van de delen brengt nooit de uitkomst!