Ogen in je achterhoofd. Over Miep Diekmann

[p. 83]

Andreas Sinakowski ‘Liebe Miep, dutch guru, girlfriend’
Over het coachen [3]

Andreas Sinakowski (1960) is auteur en woont in Berlijn. Zowel in Duitsland als in Nederland brak hij door met zijn roman Na een lang rokend zwijgen (1992) over zijn verleden bij de Stasi, de Oost-Duitse geheime dienst. Ook publiceerde hij zijn brieven aan Gerard Reve, onder de titel Het wit in het oog van de tijger (1993).
Erna Staal interviewde Sinakowski over zijn ervaringen met Diekmann op 17 februari 1998.

‘Ik heb Miep leren kennen in 1979, in een schrijversclub in Oost-Berlijn. Ze kwam daar na afloop van een literatuurcongres in gezelschap van een paar Oost-Duitse auteurs, onder wie Henryk Keisch, de secretaris-generaal van de Oost-Duitse pen.

Mijn eerste indruk van haar was: de meest onaangename mens die ik ooit heb ontmoet. Ze liep in een waanzinnig turkooizen broekpak met turkooizen nagels. Ik dacht dat zij Oost-Duitse was en door die kleding - duidelijk niet in het Oosten te krijgen - maakte ik haar in gedachten tot hoer van het establishment. Een a-ke-lig wijf.

Er werd een verdovend vervelende speech gehouden en ik waggelde naar buiten. Ik zat daar aan een tafel in mijn eentje toen het hele gezelschap naar buiten kwam, in een soort ruziënde sfeer. Opeens hoorde ik Miep tegen Keisch zeggen: “Ich hab dir doch gesagt, ich gehe heute Abend nicht mit dir nach Hause. Ich hab nämlich genug von altem Fleisch.”

Tot ieders verbazing maakte ze zich los van het gezelschap, liep op mij af en zei: “Miep Diekmann, Nederland.” En dat veranderde plotseling alles. Ik dacht: Goed, ik heb me vergist, en zei grijnzend: “Andreas Sinakowski, Oost-Berlijn.”

Miep zei: “Ik wil wég hier, maar ik weet de weg niet.”

“Kom,” zei ik, “we gaan naar Ganimedes, het beste restaurant in Oost-Berlijn.” Ik had daar namelijk kennissen en kon zonder reservering een tafel krijgen.

Ze vertelde mij een heel verhaal. Dat in Nederland Stefan Heim voorgedragen was voor een eredoctoraat; dat de uitnodiging aan hem in Oost-Duitsland verdonkeremaand was en dat niemand hem op dat moment wist te traceren. Ik dacht: Heeft ze een radar of zoiets? Het was namelijk nog voor mijn “coming out” en ik was op dat moment heel bevriend met de dochter van Heim.

We spraken over schrijvers in de ddr, het vak. Miep zei, voordat ze vertrok uit Berlijn, dat ze de daaropvolgende maanden naar Aruba ging, maar dat ze mij zou schrijven zo gauw ze weer in Nederland was. En ze hield woord.

Met die brief kwam het eerste alternatief in mijn leven. Plotseling had ik een contact in het Westen. Voor mij was dat, bij wijze van spreken, een spijker in de grond, waaraan ik mij kon vasthouden. En dat was heel belangrijk voor mij, want als je opgroeit in een dictatuur is nadenken over alternatieven nauwelijks aan de orde. Net als het hele volk ben je afgestompt.

In 1983 hebben wij elkaar weer ontmoet, in Praag. Ik mocht niet naar het Westen reizen, maar wel mij bewegen achter het IJzeren Gordijn. Daar heb ik van haar mijn eerste les gekregen. We hadden een afspraak - het was voor mij de eerste keer dat ik in mijn eentje op reis was - en zij kwam niet opdagen. Terwijl ik op een caféterras aan het Wenceslasplein zat, voelde ik mij zó buitengewoon alleen. Maar tegelijkertijd voelde het ook alsof ik een kijkje in de toekomst kreeg. Want die eenzaamheid zou ik gaan ervaren na de emigratie naar West-Berlijn en later, na de publicatie van mijn boek Na een lang rokend zwijgen, nog eens.

[p. 84]

Brief van Andreas Sinakowski aan Miep Diekmann, 18 november 1989. Hij beschrijft de eerste dagen na de val van ‘de muur’ tussen Oost- en West-Duitsland.

[p. 85]

Andreas Sinakowski, 1983.

Miep voelde al aan dat ik voor de Stasi werkte en ze wilde mij niet in contact brengen met bepaalde dissidente vrienden van haar. Dat gaf voor haar natuurlijk problemen, om dat uit elkaar te houden. Zij zat een beetje tussen twee vuren. Wel heb ik daar Olga en Hans Krijt ontmoet. Maar verder spraken we uitsluitend over het vak. Ze zei: “Als je ooit iets gaat publiceren en ik weet zeker dat je dat gaat doen... Ik heb voor jou de juiste contacten.” En ze liet me op de achterkant van een rekening ondertekenen dat ik een optie nam op uitgeverij Nijgh & Van Ditmar en dat zij mijn belangen zou behartigen. Dat was de “tweede spijker” voor mij, opnieuw een alternatief.

Waar we ook veel over spraken, was de fout die volgens Miep veel Duitsers maken door à la Thomas Mann te willen schrijven. Ze zei ook in later jaren steeds weer: “Jij hebt voor een auteur stof om je vingers bij af te likken. Je jeugd, je afkomst, je hebt zoveel meegemaakt. Je bent joods, je bent homo. Je hebt je tegen het gezag gekeerd, ook literair. Schrijf alles op zoals je het mij vertelt. Laat die gekunstelde stijl los.”

In 1984 begonnen de voorbereidingen van de Stasi om mij naar West-Berlijn te sturen om, volgens het jargon “enkele jaren te slapen” (in werkelijkheid natuurlijk bedoeld om mij in te werken in het corps diplomatique van de westerse landen). Er zit een heel lang verhaal aan vast, maar uiteindelijk belandde ik in 1985 in het Westen. En het was een idiote situatie. Maandenlang heb ik in een leeg huis gezeten. Alles heb ik in het Oosten achter moeten laten, mijn bibliotheek, alles.

Miep was permanent aanwezig, in mijn hoofd. We hadden gelukkig nu ook telefonisch contact en zij was mijn morele ijkpunt. In West-Berlijn ben ik vrijwel meteen naar de politie gegaan om mijzelf aan te geven, want ik wilde Miep niet meer onder ogen komen voordat ik dat gedaan had. Tot die dag had niemand zich nog aangegeven in het Westen. De politie wilde mijn verhaal eerst niet geloven. Ze zeiden dat als ik mijn verhaal volhield, ik mij schuldig maakte aan een valse verklaring. Ze zeiden dat de Stasi niet met homo's samenwerkte!

[p. 86]

Na al die jaren was ik een tijdlang kapot. Doodziek van de spanning om voor de Stasi te werken, doodziek van de alcohol, mijn eenzaamheid in West-Berlijn en alle verhoren waaraan ze me nu onderwierpen. Eind 1986 kwam er verandering in de situatie, ik kreeg een stipendium van de Berlijnse Senaat voor Culturele Zaken en een prijs voor het beste korte proza van het jaar.

Miep nodigde mij weer uit in Den Haag. Zij ging op vakantie en stelde haar huis tot mijn beschikking, maar voor ze wegging hadden we een paar dagen samen. Ik zat bij haar in de kamer en dacht: Nu moet ik biechten. Ik werd zó zenuwachtig. Als zij me zou laten vallen, dan had ik niks bereikt. Nou ja, uiteindelijk kwam het hoge woord eruit. Miep liep naar de keuken, kwam terug met twee glazen, een glimlach op haar gezicht en zei: “Ach, dat wist ik al.” Ik vroeg haar waarom ze dan die keren in Praag niks had gezegd en ze zei: “Wat had dat uitgemaakt, ik kon je toen toch niet helpen.” Nou, dat vond en vind ik het sjiekste en ladylikeste dat ik ooit hoorde.

Het jaar daarop zat ik in het huis van een buurvrouw van Miep, Marie Holtrop. Ik was goed aan het werk. Miep zei: “Schrijf alles op, chronologisch. Het hoeft nog niet literair te zijn, maar dan kan je straks ergens op terugvallen. Want gaandeweg verlies je details uit je geheugen.” Tegelijkertijd introduceerde ze mij bij verschillende mensen. En ze zorgde er ook nog voor dat ik op stap kon gaan in homobars.

Ik wilde eigenlijk dolgraag in Nederland blijven. Deed wat werk voor Leopold, want Miep had mij ook in contact gebracht met Liesbeth ten Houten. Maar Miep zei: “No way! Als je iets bereikt hebt in Duitsland en je komt daarna hier, kan je tegen iedereen zeggen: Ik had het al. Tegen die tijd zal ik je helpen, met alle contacten die ik heb. Maar als je het nu doet, maak ik het jou met dezelfde contacten volstrekt onmogelijk.” Nou, en dat was ook weer een belangrijke les.

Na een lang rokend zwijgen is voor een groot deel voorbereid in de gesprekken met Miep in Den Haag.

Maar misschien was haar coaching na de Wende, na de publicatie van het boek nog wel belangrijker. Iedereen viel over mij heen. Hoe had ik een literair boek kunnen schrijven over zo'n onderwerp? Nonfictie was misschien tot daar aan toe, maar dit! En ik was in één klap beroemd en berucht en iedereen wilde mij spreken. Het was in die tijd heerlijk om te weten dat er zo'n vriendin in Den Haag zat, naar wie ik elk moment toe kon gaan om weer eens lekker rustig twee flesjes Scotch te zuipen.

Toen ik weer bij haar op bezoek was, zei ze plotseling: “Ik kan er niet meer tegen om altijd Duits met je te spreken. Ik ga Nederlands tegen je spreken en wat je snapt, snap je en anders maar niet.” Ze gaf me Nederlandse kranten en boeken. Die periode leverde veel irritaties op. Op een gegeven moment vroeg ik haar: “Waar is De Posthoorn?” Ze zat aan tafel haar nagels te lakken, keek niet naar mij en zei: “Lange Voorhout.” Ik dacht, waarom scheldt deze humeurige kinderboekenmeesteres me nou weer uit? Ik vroeg het nogmaals, kreeg opnieuw “Lange Voorhout” te horen en schreeuwde in totale wanhoop: “Miep, ik ben besneden!” Nou, we hebben over de tafel gelegen van het lachen.

Behalve voor mijn werk, betekent Miep vooral veel voor mijn vorming. Ik denk heel vaak als ik voor een dilemma sta: Wat zou Miep doen? Ik had, bijvoorbeeld, op een gegeven moment twee minnaars, wist niet wat ik met ze aanmoest. Wilde ze eigenlijk wel kwijt, maar hoe en wanneer? Waarop Miep tegen mij zei: “Andreas, luister. Ik doe zoiets in alphabetical order.”

Dit wonder van common sense en fluweelzachte hardheid heeft mij, ik kan er geen ander woord voor bedenken, geholpen te emanciperen. Met haar energie en haar messcherpe, steeds perfect gelakte nagels heeft ze het pantser van een onmenselijke opvoeding van mijn ziel gekrast en ervoor gezorgd dat het lelijke kleine eendje een lelijke grote zwaan werd. Dat is niet zonder pijn gegaan, maar juist daarom heeft het gewerkt.’