Monumenten in Nederland. Overijssel

Hengelo

Stad ontstaan als esdorp langs de doorgaande weg Delden-Oldenzaal waar deze de weg Almelo-Enschede kruist en waar drie beken samen komen. Het esdorp, waarvan de naam afgeleid is van de woorden eng en loo - hoger akkerland en bosrijke laagte - wordt voor het eerst in 1188 vermeld. In 1252 is er sprake van huis Hengelo. Omstreeks 1337 ontstond er een kapel op de plek van de huidige oude algemene begraafplaats. In 1485 kwam het huis in bezit van Johan van Twickelo en Adriana van de Rutenberg. Hun zoon Frederick van Twickelo liet tussen 1526 en 1530 een havezate met voorhof, keermuur en omgrachting bouwen. Omstreeks 1540 werd een voorgevel toegevoegd in vroege renaissancevormen. Frederik werd in 1545 in de kapel begraven, maar zijn grafsteen is later overgebracht naar de St.-Blasiuskerk te Delden. In 1615 werd het huis gekocht door Unico Ripperda, heer van Boxbergen, die in 1616-'19 een ingrijpende verbouwing liet uitvoeren. Na 1750 raakte het huis in verval en in 1821 werd het gesloopt, waarna de ingangspoort uiteindelijk bij de fabrikantenbuitenplaats Het Stroot terechtkwam. Het dorp zelf bestond uit een wijdmazig net van straten en paden met daartussen boerderijen op ruime erven. Behalve dat de beken geregeld voor wateroverlast zorgden, had Hengelo in 1595 sterk te lijden van een dorpsbrand. In de 18de eeuw ontstond enige economische bloei dankzij de doopsgezinde fabrikeur Wolter ten Cate, die omstreeks 1750 een eerste bontweverij (bontgoed is stof geweven in meerkleurige ruiten) oprichtte. In 1811 werd het richterambt Delden gesplitst in de gemeenten Ambt-Delden en Hengelo. De verbindingen met Salland werden verbeterd doordat men de wegen Deventer-Bentheim en Enschede-Zwolle in 1830 verhardde. Door de gunstige verkeersligging werd Hengelo een spoorwegknooppunt aan de lijnen Almelo-Salzbergen (bij Rheine) en Zutphen-Hengelo, beide geopend in 1865; het jaar daarop gevolgd door de lijn naar Enschede en in 1885 de lijn naar Winterswijk. Hengelo groeide daardoor uit tot een belangrijke industriestad met bontweverijen, metaalindustrie en elektrotechnische industrie. Een belangrijke rol speelden C.T. Stork, zijn broer J.E. Stork en zijn zwager H.J. Ekker, die in 1853 Weefgoederenfabriek C.T. Stork & Co. oprichtten. Zij stonden in 1867 ook aan de basis van de ten zuiden van de spoorlijn gebouwde Machinefabriek Gebroeders Stork & Co. Andere belangrijke textielfabrieken waren de Nederlandse Katoenspinnerij van R.A. de Monchy (1866), de Hengelose Bontweverij (1871) - de voortzetting van de fabriek van Wolter ten Cate - en de Twentse Bontweverij (1874). In 1879 ontstond de machinefabriek G. Dikkers. In 1900 werd een door R.W.H. Hofstede Crull opgerichte fabriek in Hengelo gevestigd, op het terrein van huis Hengelo, onder de naam Hengelose Elektrische En Mechanische Apparaten Fabriek (HEEMAF), in 1907 gevolgd door de fabriek van F. Hazemeyer voor elektrische schakelingen. Hieruit ontstond in 1922 Hazemeyer's Fabriek van Signaalapparaten, die na de oorlog Hollandse Signaal ging heten. Hazemeyer en Heemaf gingen in 1963 op in Holec. In 1936 volgde de bouw van een zoutfabriek van de Koninklijke Nederlandse Zoutindustrie, nu Akzo-Nobel, aan het pas geopende Twentekanaal. Het dorp zelf bleef een losse structuur houden, met daarin boerderijen aangevuld met arbeiderswoningen. Het had sinds 1868 een eigen raadhuis. In oostelijke richting, langs de Enschedese straat vond enige centrumvorming plaats. Ten noorden daarvan liggen de Afrikaanderwijk en tussen het spoor en de Deldenerstraat de dichterswijk. In 1911-'13 werd het tuindorp ‘t Lansink gebouwd. Hengelo had sterk te lijden in de oorlog, vooral van het bombardement van 6-7 oktober 1944. Dit verwoestte het stationsemplacement, maar ook grote delen van de aangrenzende binnenstad. Na de oorlog tot omstreeks 1960 volgde een korte opleving van de textielindustrie en verrees onder meer een nieuwe fabriek aan de Geerdinksweg. De binnenstad werd opgebouwd volgens de ideeën van de Delftse School. In 1956-'58 kwam de herbouwde Markt gereed met aansluitend Brinkstraat en Telgen, in 1958-'63 gevolgd door het nieuwe stadhuis, waarvoor zowel het oude stadhuis als veel van de bewaard gebleven bebouwing moest wijken. Dat was niet het laatste ambitieuze stadsvernieuwingsplan, getuige de sloop in 1994 van de uit 1911 stammende St.-Ludgeruskerk en de recente reconstructie bij het Stationsplein. De industrie werd ten zuiden van het spoor en in de buurt van het Twentekanaal geconcentreerd. De woningbouw maakte een explosieve groei door en er ontstonden de wijken Sterrenbuurt (1954), Klein Driene (1955), Veldwijk, Wilderinkshoek, Groot Driene, de Hengelose Es en de Woolder Es. De jongste uitbreidingen zijn de Hasseler Es en de Boershoek ten noordoosten van de stad.

De Herv. kerk (Deldenerstraat 18) is een dwars geplaatste neoclassicistische zaalkerk met een portico waarin vier ionische zuilen het hoofdgestel dragen. Daarboven gaat een houten toren op vierkante grondslag over in een achtkante dakruiter. De kerk verving in 1837-'40 een meer oostelijk gelegen middeleeuwse kapel, die door een storm zo sterk was beschadigd dat men voor instorting vreesde. In de toren hangt een klok uit 1515, gegoten door Geert van

[p. 174]

Hengelo, Herv. kerk

Wou. Het orgel werd in 1843 gebouwd door G.H. Quellhorst en C.F.A. Naber. De kerk doet nu dienst als concertzaal van de daarachter gelegen muziekschool uit 1993. De pastorie (Deldenerstraat 22) stamt uit omstreeks 1840.

De R.K. St.-Lambertuskerk (Enschedesestraat 3) is een driebeukige neogotische hallenkerk met driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. De kerk werd in 1888-'90 gebouwd naar ontwerp van G. te Riele op de plaats van een voorganger uit 1857. De vormgeving van de kerk is geïnspireerd op de late Nederrijnse gotiek. De inventaris dateert voor het overgrote deel uit het eind van de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw. Hieronder bevindt zich een hoofdaltaar (1906) uit het atelier van Mengelberg en werk van Brom, zoals de communiebank en de hekken ter afsluiting van de zijkapellen. Verder zijn er zandstenen beelden van M. van Bokhoven en H. Jonkers en andere neogotische beelden van J. Uytewaal en A. Falise. De gebrandschilderde ramen tonen onder andere scènes uit het leven van Christus en de schutspatroon St. Lambertus. De pastorie (Enschedesestraat 1) werd in 1924 gebouwd.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand (Onze Lieve Vrouwestraat 8) is een expressief vormgegeven driebeukige basiliek. Ze heeft aan de oostzijde boven het absidiaal gesloten koor een massieve, gedrongen toren van drie geledingen en een zadeldak met steekkap waarop een dakruiter staat. Per zijde verlichten drie dakerkers de hoofdbeuk. De kerk verrees in 1926-'27 naar plannen van W. te Riele. De pastorie (Onze Lieve Vrouwestraat 6) stamt eveneens uit 1926-'27.

Overige kerken. De voorm. kerk van de Hersteld Apostolische gemeenschap (Leusveenweg 1) is een zaalkerk met ingangsportiek in expressionistische

Hengelo, R.K. St.-Lambertuskerk

vormen uit 1914. Ze is nu in gebruik als woonhuis en fotowinkel. De kerk van de Apostolische gemeenschap (Dennenbosweg 94) is een zaalkerk met slanke, terzijde staande toren, gebouwd in 1933 met elementen uit de Nieuwe Zakelijkheid. De (Herv.) Bethlehemkerk (Oelerweg 95) is een zaalkerk met lagere voorbouw, beide onder forse zadeldaken, en terzijde staande slanke toren met zadeldak. De kerk werd in 1934-'35 gebouwd naar plannen van A.K. Beudt en P. van Broekhuizen. Een van de belangrijkste naoorlogse kerken in Overijssel is de R.K. kerk St.-Pius X (Breemarsweg 442), een zaalkerk met lagere kooraanbouw en een terzijde staande, opengewerkte toren. De kerk werd in 1957-'58 gebouwd naar plannen van B.J. en H.M. Koldewey. De pastorie (Breemarsweg 442) stamt uit dezelfde tijd.

Het stadhuis (Burg. Jansenplein 1) is een groot, om een overdekte hal gebouwd, complex. Aan de westzijde heeft het een slanke toren met opengewerkte lantaarn en uitgebouwde balustrade. Naar plannen uit 1953 werd het in 1958-'63 gebouwd in de traditionalistische vormen van de Delftse School naar ontwerp van J.F. Berghoef met medewerking van J.F. Hondius. Groepering rondom een centrale hal moest de eenheid en samenhang van het representatieve en het werkgedeelte zichtbaar maken. Rondom de hal zijn de secretarie, administratie en representatieve vertrekken gegroepeerd; dit idee is geïnspireerd op het stadhuis van Stockholm (1911-'23) van R. Östberg. Monumentale elementen als trappen, bordessen, balkon en zuilen symboliseerden de traditionele gezagsstructuren. Een belangrijke rol speelt daarbij de sterk op die van het Palazzo Vecchio te Florence (1299-1314) gelijkende toren. Beneden in de toren bevinden zich muurschilderingen van P. Verbene en het carillon werd in 1961 gegoten door Petit & Fritsen. De baksteenfriezen in het exterieur zijn een ontwerp van R. Holtrop. In de hoofdgalerij langs de hal hangt een keramisch fries van F. Jacobs, uitgevoerd door de Porceleyne Fles te Delft. De mozaïeken in de raadzaal zijn van de hand van J. en C. Goeting. Het voorm. bureau gemeentewerken (Deldenerstraat 59)

[p. 175]

Hengelo, Stadhuis

werd omstreeks 1925 met expressionistische details gebouwd.

Scholen. In Hengelo staan nog relatief veel waardevolle scholen. De voorm. MULO-school (Oldenzaalsestraat 14) is een goed voorbeeld van een tweelaags dubbele gangschool met ingang in de gesloten kopse gevel. Deze school met neorenaissance-elementen verrees in 1880, mogelijk naar plannen van J. Moll. In 1889 volgde een aanbouw en in 1895 werd ze met twee lokalen uitgebreid naar plannen van J. Haarhendriks. Momenteel doet ze dienst als Turks gemeenschapscentrum. De Waarbeekschool (Twekkelerweg 86) is een eenlaags gangschool van zes lokalen, waar in 1905 nog zes lokalen naar plannen van J. Haarhendriks tegenaan werden gebouwd. De onderwijzerswoning (Twekkelerplein 26) stamt uit 1903. Neorenaissance-elementen hebben eveneens de openbare lagere school Beukweg 92 uit omstreeks 1908 en de R.K. St.-Bernardusschool (Steynstraat 64-66) uit 1914. De Wilhelminaschool (Industriestraat 9) werd in 1917-'18 als fabrieksschool gebouwd met ‘Um 1800’-elementen naar plannen van K. Muller, in opdracht van de Gebr. Stork & Co. Tegenwoordig is het gebouw in gebruik als M.T.S. Expressionistische details vertonen de voorm. R.K. Dr. Schaepman Mavo (Paul Krugerstraat 54) uit 1921, de openbare lagere school Kievitstraat 9 en de R.K. Wilderinkschool (Idastraat 14A). De beide laatste zijn omstreeks 1927 gebouwd. Traditionalistisch van opzet, met aan de kopse zijden trapgevels, is de gekoppelde R.K. Jongens- en meisjesschool (Oude Postweg 55-57), gebouwd in 1928-'29 naar plannen van W. te Riele. De voorm. C.T. Storkschool voor huishoudonderwijs (Julianalaan 9) verrees in 1928-'29, in opdracht van Gebr. Stork & Co.

Het verlichtingsoord Excelsior (Anninksweg 59) is een woonhuis annex vergaderzaal, gebouwd voor de Sociaal-Democratische Bond van G. Bennink en in 1885 geopend door F. Domela Nieuwenhuis. Het pand dient nu als verenigingshuis.

Het verenigingsgebouw Stork (Industrieplein 3) is een fors pand met toneelzaal en foyer, geflankeerd door twee torens met tentdaken. Het pand, in neorenaissancevormen en met chaletelementen, werd in 1893-'94 gebouwd naar plannen van C.B. Posthumus Meyjes. Het was het geschenk van C.T. Stork aan zijn personeel ter gelegenheid van het 25-jarig jubileum van de machinefabriek. Het gebouw diende tevens als tekenschool, kookschool, bewaarschool, leeszaal en bibliotheek. In 1938 is het gebouw inwendig gerenoveerd en sinds 1987 doet het dienst als restaurant en congrescentrum.

Woonhuizen. Van de losse oude dorpsstructuur met boerderijen en daartussen kleine woningen is weinig overgebleven. Slechts bij de Pastoriestraat en de Langestraat zijn daarvan nog fragmenten zichtbaar, waaronder het Het Neutje (Pastoriestraat 14), dat achter het 19de-eeuwse voorhuis nog een midden-17de-eeuws houtskelet zou bezitten. Het Poolhuis (Pastoriestraat 43) met afgewolfde gevel en zijwand in vakwerk werd omstreeks 1700 gebouwd; vanaf 1730 woonden hier de geneesheren vader en zoon Pool. Het Lambooijhuis (Langestraat 35) is een dorpsboerderij met 17de- of 18de-eeuwse onderdelen. Het Thomassonhuis (Pastoriestraat 51-53) is een vroeg-19de-eeuwse dorpsboerderij met vakwerkwanden en een houten geveltop. In de zijgevel zouden bakstenen zijn verwerkt die afkomstig waren van de afbraak van huis Hengelo. In opdracht van het gemeentebestuur ontwierp J. Moll in 1877 vijf woonhuizen Beursstraat 3-11 in eclectische vormen. Van zijn hand is ook het herenhuis Beekstraat 51 uit 1880 voor H. Wilmink, dat nu onderkomen is van de stichting Old Hengel. De eclectische villa met kantoor Deldenerstraat 36-38, gebouwd omstreeks 1885, zou ook door hem ontworpen kunnen zijn. Een voorbeeld van een dubbele burgermanswoning in neoclassicistische stijl is Enschedesestraat 195-197 uit 1885. Eenlaags arbeiderswoningen zijn zeldzaam geworden; voorbeelden zijn het overgebleven rijtje van vier Enschedesestraat 244-250 (1894), Twekkelerweg 62-68 (1900) en Deldenerstraat 163-169 (1905), alle uitgevoerd in een sobere neorenaissancestijl.

Hengelo, Verenigingsgebouw Stork (1987)

[p. 176]

Deldenerstraat 65 is een burgermanswoning in die stijl uit 1896 naar ontwerp van W. Elzinga voor L. Voort. Gave voorbeelden van chaletstijl zijn: Enschedesestraat 128 (omstreeks 1890), Pastoriestraat 45 (omstreeks 1895), Deldenerstraat 67 (omstreeks 1900), Deldenerstraat 93 (omstreeks 1900) en Enschedesestraat 160 (omstreeks 1905). Goede voorbeelden van de voor Twente zo karakteristieke dubbele of driedubbele woonhuizen zijn Steynstraat 17-19 en Steynstraat 21-25, beide gebouwd omstreeks 1900. De woonhuizen Steynstraat 31-39 (1900) en Steynstraat 41 (1909) vertonen jugendstildetails, evenals Paul Krugerstraat 25-31 (cica 1900). Een gave en karakteristieke rij dubbele woonhuizen met jugendstil-details uit omstreeks 1900 is Vondelstraat 29-49. Voorbeeld van een rijker pand in die stijl is Drachenfels (Enschedesestraat 70) uit 1900, naar plannen van W. Elzinga voor de dames Reudink. Sobere ‘Um 1800’-elementen vertoont Beursstraat 1B uit 1925 naar plannen van J. van der Goot voor G. Meyling. Expressionistisch van vorm zijn de beide dokterswoningen Beursstraat 1A, gebouwd in 1925-'27 naar plannen van W.M. Dudok voor P.C. Borst, en Paul Krugerstraat 45A-C uit 1928, voor J. Harbers. De Kasbah (Jacques Perkstraat/Zwavertsweg) is een compact woningbouw-complex gelegen in het noordoostelijke deel van de wijk Groot Driene. Dit experimentele woongebied, dat oorspronkelijk in de binnenstad was geprojecteerd, werd in 1969-'73 gebouwd naar plannen van P. Blom met medewerking van de Bouwontwerpgroep Beltman. De woningen zijn in een hoge dichtheid op een verhoogd niveau - het woondak - geplaatst, met daaronder parkeerplaatsen, speelruimte en gemeenschappelijke tuinen.

Fabrikantenwoningen. Aan de rand van de stad staat een aantal vrijstaande villa's, veelal gebouwd in opdracht van directeuren, firmanten of fabrikanten. Het blokvormige eclectische herenhuis Berfeloborgh (Deldenerstraat 61) werd in 1870 gebouwd naar plannen van H.J. Wennekers. De villa Drienerwoldeweg 35 werd in 1896

Hengelo, Hotel 't Lansink

in chaletstijl gebouwd naar plannen van J. van der Goot en C.J. Kruisweg voor A. Warnaars. Villa Tichelwerk (A. de Ruyterstraat 1) werd in 1900 gebouwd voor de familie Stork. Het terrein, de steenbakkerij van J.D. van der Goot, werd in 1879 aangekocht door J.E. Stork die daarop een park liet aanleggen naar plannen van H. Poortman. De huidige villa werd in 1900 gebouwd in rijke chaletstijl naar plannen van J. van der Goot. Het huis, momenteel onderverdeeld in appartementen, ligt achter de Hogeschool Edith Stein. Zijn neef C.F. Stork liet in 1900 aan de oostzijde van de stad de villa De Grundel bouwen. In de nabijheid van de omstreeks 1934 gesloopte villa ontstond een aantal andere villa's; Grundellaan 17 uit 1912 in ‘Um 1800’-vormen voor A. Hulshoff Pol, Grundellaan 23 uit omstreeks 1920 in chaletstijl met expressionistische details. Villa's in expressionistische vormen zijn De Kap (Grundellaan 26), gebouwd omstreeks 1925 naar plannen van A.K. Beudt voor J. Strumphler, 't Annink (Drienerparkweg 3), uit 1926 door A.K. Beudt voor B.H. ter Kuile in een aan het tuindorp Het Lansink verwante Engelse landhuisstijl, Grundellaan 19 uit 1927 voor D.W. de Monchy, Drienerparkweg 7 uit 1928 voor H.J. Ekker en Anna W. Stork en Grundellaan 18 uit omstreeks 1935 voor J.E. Stork. Bijzonder plastisch vormgegeven is de met riet gedekte villa De Herrezen Jager (Enschedesestraat 300) gebouwd omstreeks 1921 naar plannen van W.M. Dudok voor W. Willink.

Tuindorp Het Lansink (C.T. Storkplein e.o.) ontstond in 1911-'13 in opdracht van de firma Gebroeders Stork & Co. Hiertoe werd in 1910 het ten zuiden van de Julianalaan gelegen erve Het Lansink aangekocht. Na ophoging van het terrein verrees de eerste bebouwing tussen Beckumerstraat, Buitenweg en Oelerweg, naar plannen van K. Muller en A.K. Beudt. Bij de aanleg werd de tuinarchitect P.H. Wattez betrokken, die de reeds bestaande wegen en paden zoveel mogelijk in het plan opnam. Centraal in de wijk ligt het C.T. Storkplein, waar aan de zuidoosthoek een winkelgalerij met bovenwoningen werd gebouwd (C.T. Storkstraat 27-35). In de noordwesthoek verrezen in 1912 twee haaks op elkaar staande panden met in de hoek een poortdoorgang (C.T. Storkstraat 43-47). Boven de poort bevond zich een vergaderlokaal. Het hotel 't Lansink (C.T. Storkstraat 18) en de aangrenzende voorm. kleuterschool (C.T. Storkstraat 16) in de noordoosthoek werden pas in 1918 gebouwd. In de wijk behoorden de eenlaags arbeiderswoningen Lansinkplein 1-19 tot de laagste huurklasse, het dubbele woonhuis Lansinkweg 35-37 tot de middelste en het dubbele woonhuis met kantoor

[p. 177]

Hengelo, Woonhuizen Lansinkweg 35-37

C.T. Storkstraat 8-10 alsmede Lansinkweg 23-29 - drie woonhuizen waarvan één met hoektoren - tot de hoogste huurklasse. De vormgeving van de woonhuizen met hun vakwerkdetails en gezwenkte topgevels is vooral sterk geënt op Engelse voorbeelden, zoals Port Sunlight (1889) en Welwyn Garden City (1898). Naast C.T. Storkstraat 8 staat de uit 1912 stammende toegangspoort tot de boerderij 't Lansink, die zelf in 1927 werd gesloopt voor de bouw van de C.T. Storkschool. Het tuindorp werd in 1918, 1920 en 1929 in zuidelijke richting uitgebreid volgens plannen van A.K. Beudt in samenwerking met de tuinarchitect L.A. Springer. Aan de noordwestzijde groeide het vast aan de wijk De Nijverheid (Krabbenbosweg e.o.), ontstaan in de periode 1917-'30 naar plannen van W.K. de Wijs en A.K. Beudt in een parkontwerp van L. Springer.

Winkels. Van interessante oudere woon- en winkelpanden zijn er slechts enkele bewaard gebleven. De karakteristieke kleine winkel Emmaweg 32 uit 1901 is uitgevoerd in sobere chaletstijl met jugendstil-details naar plannen van J.H. de Herder en J.J. Hellendoorn. Jugendstil-vormen vertonen het woonhuis met fotoatelier Nieuwstraat 4 uit 1904, naar plannen van W. Elzinga voor G. Hubers, Burg. Jansenplein 40 uit omstreeks 1905 voor A. Arends, Emmaweg 18 uit omstreeks 1905 en P. Bothastraat 24 gebouwd omstreeks 1908.

Hotels. Het voorm. hotel Deters (Beursstraat 2) werd in 1879 gebouwd naar plannen van J. Moll voor W. Hulshoff-Poll, firmant van de Hengelose Bontweverij. In 1886 leverde Moll het plan voor bouw van een verdieping. Het neoclassicistische pand met uitgebouwde

Hengelo, Koninklijke Machinefabriek Gebroeders Stork & Co.

ingangspartij werd in 1897 verbouwd tot hotel en tegenwoordig biedt het plaats aan restaurant Mondriaan. Hotel Tuindorp (Tuindorpstraat 132) is een bescheiden hotel, gebouwd omstreeks 1920 met expressionistische details.

Bankgebouwen. De voorm. Nutsspaarbank Fox (Drienerstraat 26) uitgevoerd als een neorenaissancetrapgevel werd in 1900 gebouwd naar plannen van J. van der Goot en C.J. Kruisweg. Het bankgebouw van de Twentse Bank (Beursstraat 1) werd in 1927-'28 gebouwd naar plannen van K. Muller en A.K. Beudt in een architectuur met ‘Um 1800’-details.

De Koninklijke Machinefabriek Gebroeders Stork & Co. (Industriestraat 2) ontstond in 1867, toen de in 1859 te Borne gestichte fabriek van de firma Stork-Meyling & Co. naar het gebied ten zuiden van het nieuwe Hengelose station verhuisde. In 1868 werden daar een smederij, gieterij en mechanische werkplaatsen gebouwd. De fabriek specialiseerde zich in stoommachines voor de textielindustrie, maar vooral ook voor poldergemalen. In 1872 werd de draaierij uitgebreid. Vanaf 1877 leverde men tevens scheepsmachines en vanaf 1883 produceerde men ook suikermachines voor Java. Daartoe werd de fabriek in 1884 uitgebreid met een ketelmakerij en in 1885 met een modellenbewaarplaats naar ontwerp van J. de Morree, tot 1899 vaste bouwkundige van de fabriek. In 1896 volgde de nog bestaande uitbreiding van de ketelmakerij. In 1898 verrees aan de overzijde van de Industriestraat de nog bestaande fabriek voor hijswerktuigen. In 1902 kwam op enige afstand van de oude fabriek, langs de Lansinkesweg, een grote nieuwe gieterij tot stand naar plannen van J. van der Goot en C.J. Kruisweg. Vanaf 1907 werden ook stoomturbines geproduceerd. In 1912 vergrootte men de ketelmakerij tot aan de Langelermaatweg. In 1916-'17 volgde de bouw van een nieuwe modelmakerij met de watertoren, die het fabriekterrein domineert. De watertoren is uitgevoerd in betonskeletbouw, naar plannen van A.G. Beltman. Ook verrees toen de nog bestaande schoorsteenpijp. Na de bouw van een fabriekshal in 1922 volgde in 1928-'29 aan het industrieplein de bouw van een nieuw kantoorgebouw in functionalistische vormen. Vanaf 1930 werden ook dieselmotoren gebouwd. Na herstel van de oorlogsschade en diversificatie van de activiteiten fuseerde het bedrijf in 1954 met Werkspoor tot de Verenigde Machine Fabrieken. Uiteindelijk werd de fabriek opgedeeld in diverse zelfstandige werkmaatschappijen, met sinds 1987 een nieuw hoofdkwartier in Naarden.

Overige industriegebouwen. Op één naoorlogse textielfabriek na resteren geen sporen van de textielindustrie. Van de in 1879 opgerichte Hengelo-

[p. 178]

sche Bierbrouwerij van H. Meyling en J.H. Barteling (Brouwerijstraat 47-51) is nog wel wat bewaard gebleven, waaronder het 1894 door J. van der Goot en C.J. Kruisweg ontworpen kantoorgebouw in neorenaissance-vormen en een pakhuis met jugendstil-elementen uit 1900. Van de houthandel Hutonie D.O.H. (Enschedesestraat 166) staat er nog een fabriekshal met expressionistische details uit 1923. In 1900 lieten R.W.H. Hofstede Crull en W. Willink aan de Bornsestraat een elektriciteitsstation bouwen waaruit in 1908 de Heemaf ontstond. In 1917 werd de fabriek verbouwd en aan de achterzijde uitgebreid met een inmiddels gesloopt gedeelte. Het pand aan de voorzijde (Bornsestraat 7) werd in 1932 herbouwd in betonskeletbouw en huisvest nu Hengelo's Educatief Industriemuseum. Het ernaast gelegen kantoorgebouw van de Heemaf (Bornsestraat 3) met zijn gebogen betondak en lagere voorbouw werd omstreeks 1940 gebouwd. De in 1907 opgerichte fabriek van F. Hazemeyer ligt ingeklemd tussen de spoorlijnen naar Almelo en naar Delden. De fabrieksgebouwen in betonskeletbouw uit 1917 kwamen tot stand naar ontwerp van A.G. Beltman; de latere uitbreidingen geschiedden onder leiding van de bedrijfsbouwkundige H.T. Buis, waaronder de betonskeletbouw uit 1928. Het fabrieksgebouw aan de voorzijde (Tuindorpstraat 61) stamt uit 1939. Het geheel maakt sinds de fusie in 1963 deel uit van de Holec-fabriek. Aan de zuidzijde van het Twentekanaal verrees in 1948-'49 een nieuw fabrieksgebouw voor de NV Hollandse Signaal (Zuidelijke Havenweg), naar plannen van G. Beltman jr. en vormgegeven door H.W. van Lelyveld. Het bestaat uit een langgerekt kantoorgebouw met aan de kanaalzijde fabriekshallen. Dit gebouw vormt de kern van het tot een industriecomplex uitgegroeid geheel. Ter vervanging van de verwoeste fabriek bij het station kwam langs Geerdinksweg en Woolderesweg in 1954-'55 de nieuwe fabriek tot stand van de Koninklijke Weefgoederenfabriek C.T. Stork & Co. De constructie, uitgevoerd in voorgespannen beton, bestaat uit langgerekte, geschakelde enkelvoudige schaaldaken. Een dergelijke constructie met grote vrije ruimte, goed geschikt

Hengelo, Koninklijke Weefgoederenfabriek C.T. Stork & Co.

voor brede weefgetouwen, werd hier voor het eerst gebouwd. Het kwam tot stand naar plannen van G. Beltman jr. en zijn constructeur B.A. Sassen; de bouw werd uitgevoerd door de Kon. Ned. Maatschappij voor Havenwerken NV te Amsterdam. Een vergelijkbare fabriek werd in 1956-'57 ontworpen voor de Weverij De Ploeg te Bergeijk. Aan de voorzijde (Geerdinksweg 201) werd in 1956 een kantoorgebouw toegevoegd naar plannen van G. Beltman jr. en vormgegeven door H.W. van Lelyveld. Na sloop van het machinehuis biedt het complex nu plaats aan diverse winkels. De watertoren (Watertorenlaan ong.) is een bakstenen toren met overkragende bovenbouw in sobere neorenaissance-details, gebouwd in 1896 naar plannen van J. Schotel voor de ‘Maatschappij tot waterverschaffing Stork’. De toren, met een ijzeren hangbodemreservoir, werd in 1948 verbouwd en versoberd. Naast de toren staat een dienstwoning uit 1914 en een gebouw voor een elektrisch gemaal uit 1922. De locomotievenloods (Waarbekenweg achter 2-4) is een sober vormgegeven pand met neorenaissance-details, ontstaan tussen 1899 en 1902 als onderdeel van het nieuwe, hooggelegen spoorwegemplacement.

Station en perronoverkapping (Stationsplein 1). In 1899 ging men over tot de aanleg van een verhoogd spoorwegemplacement en in 1902 verving men het oude station uit 1866 door een nieuw naar plannen van G.W. van Heukelom. Het station zelf werd in 1944 verwoest, maar de perronoverkapping, bestaande uit geklonken vakwerkkniespanten, bleef bewaard. Het nieuwe station met vele sierbetonelementen en zijn slanke toren met wijzerplaten werd in 1951 gebouwd naar plannen van H.G.J. Schelling. De Europatunnel (Spoorstraat ong.) kwam in 1959 gereed in een voor die tijd kenmerkende ranke wederopbouw architectuur, evenals de kiosk (Stationsplein 1a).

Het Tuindorpsbad (Vijverlaan 65) is een zwemvijver ontstaan in 1922 door aanpassing van de zandput, die was gebruikt ten behoeve van de bouw van het tuindorp 't Lansink. In 1924 werden de kleedkabines en steiger gebouwd, alsmede de badmeesterswoning naar plannen van K. Muller en A.K. Beudt. Het Prins Bernhardplantsoen (Prins Bernhardplantsoen ong.) is een omstreeks 1925 aangelegd park in late landschapsstijl met muziektent en volière.

Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats (Dennenbosweg 42) is een door een muur omgeven begraafplaats, gesticht in 1775. De toegang wordt gevormd door een omstreeks 1890 gebouwd reinigings- of metaarhuisje. Op de begraafplaats liggen vele grafstenen, waarvan er enkele door hekken omringd worden. De Oude Alg. begraafplaats (Bornsestraat 29) werd in 1840 gesticht op de plaats van de in 1837 afgebroken middeleeuwse kapel van huis Hengelo. De oudste grafsteen zou uit 1625 dateren. In 1894-'95 werd naar plannen van J. Haarhendriks een imposant poortgebouw met dakruiter gebouwd, geflankeerd door een bergplaats en een dienstwoning. Op de fraaie verstilde begraafplaats bevinden zich diverse interessante graven, waaronder die van J.E. Stork († 1898), H.J. Ekker († 1896), met kranstrommels, zijn vrouw A.W. Stork († 1902) en C.P.M. Lodder († 1892). De laatste begrafenis vond in 1949 plaats. De Alg. begraafplaats (Oldenzaalsestraat 349) werd in 1910 aangelegd naar plannen van L.A. Springer. De toegang bestaat uit een neoclassicistisch poortgebouw met twee dorische zuilen van zandsteen op achtkante postamenten; het bouwjaar 1910 staat vermeld in het tympaan. De aangebouwde aula stamt uit de jaren twintig. Op de begraafplaats ligt onder meer het graf van O. Stork († 1923).

Houten boortorens. In het gebied ten zuiden van Hengelo en overwegend

[p. 179]

Hengelo, Oude Alg. begraafplaats, graf H.J. Ekker met kranstrommels

ten zuiden van het Twentekanaal staan hoge, taps toelopende houten boortorens met aangebouwde werkplaats en personeelsruimte. Deze bouwde men toen de Koninklijke Nederlandse Zoutindustrie in 1933 een concessie kreeg om in dit gebied naar zout te boren. De torens zijn tot 1963 in gebruik geweest. Vele zijn in de loop der tijd vervangen door lage groene gebouwtjes. In totaal zijn er nog zeker vijf bewaard gebleven: in de stad aan de Industriestraat hoek Boekeloseweg en ten zuiden van het Twentekanaal aan de Boekeloseweg, Boortorenweg en Twekkelerweg.

Het sluizencomplex De Waarbeek (Twekkelerweg 315-319), gelegen ten zuidoosten van Hengelo, werd in 1935 gebouwd naar ontwerp van ingenieur van Rijkswaterstaat D. Roosenburg ten behoeve van het in het 1930-'36 aangelegde Twentekanaal. Aan de oostzijde, aan het bovenhoofd van de schachtsluis, staan twee hoge heftorens met daartussen een hefschuif. Door het grote verval, negen meter, konden aan het benedenhoofd roldeuren met bovenliggende rolbaan worden toegepast. Bij het complex horen een pompgebouw, dienstwoningen en een kantoor.

Oele. Ten zuidwesten van Hengelo ligt het essenzwermdorp Oele, ontstaan in de middeleeuwen in de nabijheid van de in 1798 afgeboken havezate Oldemeule. De openbare lagere school (Vockersweg 24) is een goed gedetailleerde dorpsschool uit omstreeks 1925. De Oldemeule (Olde Meuleweg ong.) is een onderslag-watermolen op de Oelerbeek die voor het eerst in 1334 als bezit van de voorm. havezate Oldemeule werd vermeld. In 1690 werd de molen herbouwd in vakwerk op een onderbouw van zandsteen. Opschrift: ‘Ao 1690, is dese molen uit de gront vernieuwd door Joost Christ. van Bevervoorde & Judit Margareta van Coverden’. Tot 1880, toen hij in bezit van Twickel kwam, was het een dubbele watermolen. De oliemolen werd

Hengelo, Houten boortoren

Oele bij Hengelo, Watermolen De Oldemeule

omstreeks 1900 afgebroken; het fundament in Bentheimersteen is nog aanwezig. In de omgeving staan interessante hallenhuisboerderijen: Veldhuis (Nijhuisbinnenweg 1) uit 1845, Albersdijk 20 op L-vormige plattegrond uit 1846, Oelersteeg 35 uit 1854 en Oelerschoolpad 14 uit 1882.

Beckum. Ten zuidwesten van Hengelo ligt het esdorp Beckum, dat voor het eerst in 1266 werd genoemd. Pas na de oorlog was er van enige kernvorming sprake. De R.K. St.-Blasiuskerk (Haaksbergerstraat 185) is een driebeukige pseudobasiliek onder geknikte

[p. 180]

zadeldaken met een laag dwarsschip en een gedrongen toren met ingesnoerde vierkantige spits. De kerk werd in 1936-'38 in traditionalistische vormen gebouwd naar plannen van Joh.H. Sluijmer op de plaats van een voorganger uit 1823-'24. De pastorie (Haaksbergerstraat 187) stamt uit dezelfde tijd. De openbare lagere school (Beckumerschoolweg 38) is een eenvoudige dorpsschool uit omstreeks 1915. Het vakantiehuis Kluenven (Haaksbergerstraat 44) werd in 1939 met kalkzandsteen in cottagestijl gebouwd voor de familie Boom. Het logeerhuis werd in 1941 toegevoegd en het studeerhuis in 1947.