Bourtange
(gemeente Vlagtwedde)

Versterkt dorp, ontstaan op de strategisch belangrijke zandrug of tange door de uitgebreide veenmoerassen ten oosten van de Ruiten-Aa, waarover de weg van Groningen naar Lingen liep. Op bevel van Diederik Sonoy begon men in 1580 met de aanleg van een schans, die in 1593 werd voltooid op een radiaal plan met vijf bastions naar plannen van Adriaen Antonisz. van Alkmaar. Rond 1607 voegde men twee ravelijnen, een kroonwerk en een contrescarp toe en in 1645 nog twee op het oosten gerichte hoornwerken. Toen zijn waarschijnlijk ook het vijfzijdige marktplein en het radiale stratenpatroon ontstaan. De vesting doorstond de belegeringen door Munsterse troepen in 1665-'66 en 1672. Naar plannen van Pieter de la Rive kreeg

Bourtange in 1738-'42 zijn grootste omvang door de aanleg van twee ravelijnen en een nieuw contrescarp aan de oostzijde, waarvan het glacis overliep in een natte horizon. Door verdroging en ontginning van het omringende moeras verloor de schans aan betekenis. In 1851 werd Bourtange definitief opgeheven als vesting van de Eerste Linie van de Eems. De vrijkomende gronden werden vanaf 1859 verkaveld. In 1858-'66 volgde de aanleg van een verharde weg van Wedde naar de Duitse grens. Rond 1920 kreeg Bourtange een kleine haven en een verbinding met het Ruiten-Aa-kanaal.

Nadat in 1966 nog slechts een rest van de voorgracht en één bastion zichtbaar was, begon in 1972 de algehele reconstructie van de schans naar de situatie van 1742.

De Herv. kerk (Marktplein 2a) is een zaalkerk met aan de voorzijde een dakruiter. Ze verving in 1869 de kerk uit 1607. In de noordgevel zit een wapensteen; op een gedenksteen daaronder verwijst een tekst naar de bouw van de vesting in 1593. Tot de kerkinventaris behoren een midden-17de-eeuwse preekstoel en een credobord van omstreeks 1600 met de Tien Geboden en het Onze Vader in een maniëristische omlijsting. De oudste grafzerk dateert uit 1613.

De voorm. synagoge (Batterijenstraat 2) is een gepleisterd zaalgebouw met spitsboogvensters en gietijzeren traceringen, ontstaan in 1842 door verbouwing van een ouder pand. Bij een verbouwing in 1875, waarvan een gevelsteen met de tekst van Psalm 55:15 getuigt, voegde men ook een mikwa toe. Na sinds 1913 als woonhuis te hebben

gediend, is het pand in 1974 gerestaureerd en als vestingmuseum in gebruik genomen.

De voorm. school (Willem Lodewijkstraat 19), gebouwd rond 1900 als tweeklassige middengangschool, is in de jaren vijftig van een karakteristieke decoratie voorzien.

Woonhuizen. Door sloop en reconstructie zijn slechts enkele oorspronkelijke gebouwen rond het Marktplein bewaard gebleven. Het Commandeurslogement (Marktplein 4) heeft mogelijk nog een 17de-eeuwse kern. Dat geldt zeker voor het onderkelderde Majoorslogement (Marktplein 6) met de jaartalankers ‘1647’; dit pand is gerestaureerd in 1954. Het voorm. kapiteinslogement Marktplein 8 uit 1647 kreeg in de 19de eeuw het karakter van een boerderij. Het diepe tweelingpand Markt 5-7 met de ankers ‘1661’ is een kapiteinslogement, waarvan een deel als militaire bakkerij heeft gediend. Uit omstreeks 1875 stamt het dorpswoonhuis Batterijenstraat 1. Marktplein 13 is een neoclassicistisch vormgegeven café annex schoolmeesterswoning uit 1888, volgens een gevelsteen ontworpen door gemeentearchitect L. Dilling. Het Landshuis (Marktplein 2) werd in 1982 gereconstrueerd op de plaats van de Herv. pastorie.

Verdedigingswerken. De schans Bourtange werd voornamelijk in de periode 1972-'82 gereconstrueerd naar de situatie van 1742. De reconstructie kwam, op de aanleg van de natte horizon

na, in 1992 gereed. Herbouwd zijn de vijf bastions: het oude magazijns-, het Heckmans-, het nieuwe magazijns-, het pastoors- en het molenbastion. Verder reconstrueerde men de vestingmolen, het kruithuis, enkele blokken barakken (Batterijenstraat 4-10; 1985), een blok uitgebouwde sekreten en ook de Friese poort (noorden) en de Munsterse poort (zuidoosten) met de bijbehorende ophaalbruggen. Een oorspronkelijke wapensteen uit 1742 is in de Munsterse poort herplaatst. De windmolen is een in 1979-'80 door molenmaker Doornbosch gemaakte kopie van de open-standerdmolen met bolgebogen kap die hier oorspronkelijk heeft gestaan. Deze koren- en pelmolen werd in 1831-'32 verplaatst naar Terhaar, waar hij nog staat.

De kazemat (Willem Lodewijkstraat ong.), in 1939 gebouwd nabij de plaats waar toen de doorgaande weg naar Duitsland de Voorgracht kruiste, is van het type stekelvarken.

Het voorm. voorwerk De Linie (Bisschopsweg ong.), gelegen ten oosten van Bourtange aan de Duitse grens, is een aarden wal in de vorm van een retranchement. De wal werd in 1796 aangelegd en was door dijken met de vesting verbonden. In combinatie met de noordelijker gelegen redoute Bakoven (Bakoverkade ong.) uit 1672 kon de natte horizon ten oosten van de schans in stand gehouden worden.

De (herberg) boerderij ‘Staakenborgh’ (Vlagtwedderstraat 33), gelegen ten noordwesten van Bourtange, is van het Westerwoldse type, maar heeft een brede voorgevel omdat zich naast het woonvertrek een opkamer bevindt. De in 1687 gestichte boerderij wordt al in 1717 genoemd als herberg.

Hebrecht. Dit boerderijlint ten noordwesten van Bourtange is vanaf 1915 ontstaan na ontginningen door de Landbouwmaatschappij Westerwolde. Rond 1934 volgde een nieuwe ontginning, waarbij storende ijzerhoudende lagen alsnog werden weggehaald. Het oostelijker gelegen Rhederveld werd in 1935-'37 ontgonnen in het kader van de werkverschaffing. In het gebied staat een aantal uit 1915 daterende boerderijen van het late Oldambster type, gebouwd naar plannen van B. en H.J. van Houten. Goede voorbeelden zijn H. Prinsenweg 9-11 en 15-21. Stelpboerderijen van hun hand zijn H. Prinsenweg 1-5. Een moderne variant van het Westerwoldse type is de boerderij J. Buiskoolweg 12 uit omstreeks 1934, ontworpen door de Heidemij. De Isr. begraafplaats van Vlagtwedde (bij S.W. de Clerckweg 3) werd rond 1880 aangelegd en heeft ruim twintig grafstenen, waaronder enkele met een terebinth-motief.