Leens
(gemeente De Marne)

Wierdedorp met rechthoekige structuur, ontstaan in de middeleeuwen. De oudste bewoning gaat terug tot de 9de eeuw.

Aan de zuidzijde van de wierde lag de nu gedempte haven aan het Leensterdiep, waar in de 18de eeuw reeds enige schippershuizen stonden. In de 19de eeuw vestigden zich veel rentenierende boeren langs de weg van Ulrum naar Wehe-Den Hoorn en vervulde het dorp een centrumfunctie voor de omgeving. De laatste decennia is het dorp naar het zuiden uitgebreid.

De Herv. kerk (Zuster A. Westerhofstraat 8), oorspronkelijk gewijd aan St. Petrus, is een gepleisterde eenbeukige kruiskerk met halfrond gesloten koor en een ongelede toren met spits. Het in tufsteen uitgevoerde schip dateert uit omstreeks 1100; het dwarspand en het koor in tuf- en baksteen stammen uit omstreeks 1200. De huidige toren is in 1863 opgetrokken, maar bevat resten van de oostmuur van de oorspronkelijke, 13de-

eeuwse bakstenen toren. In de toren hangen een klok uit 1632, gegoten door Nicolas Sickmans, en een klok uit 1863, gegoten door A.H. van Bergen. De kerk is gerestaureerd in 1948-'52.

Het kerkinterieur wordt overdekt door meloenvormige koepelgewelven met acht of vier ronde ribben. Het tufstenen gewelf van de koorsluiting dateert uit de bouwtijd, de andere gewelven zijn alle in baksteen uitgevoerd in de 13de eeuw. Tot de inventaris uit het derde kwart van de 17de eeuw behoren een preekstoel, een avondmaalstafel en een herenbank met gesneden overhuiving voorzien van de wapens van de families Starkenborgh, Clant, Gaikinga en Coenders. Een tweede overhuifde herenbank is in 1844 samengesteld uit 17de-eeuwse delen. Het imposante orgel werd in 1733-'34 gebouwd door A.A. Hinsz en van een weelderig gesneden front voorzien door Theodorus van der Haven en Casper Struiwig; het snijwerk was pas in 1745 gereed. Opdrachtgever was Anna Habina Lewe, weduwe van Edzard Jacob Tjarda van Starkenborgh. De kerkvloer bevat onder meer de grafzerk voor Ludolf Tjarda van Starkenborch (†1618) en zijn vrouw Hidde Onsta (†1618). Ten westen van de kerk staat de pastorie (Zuster A. Westerhofstraat 15), een omstreeks 1870 in neoclassicistische trant gebouwd, eenvoudig blokvormig vrijstaand pand met omgaand zadeldak.

De Geref. kerk (Valge 22) dateert uit 1888 en is een driezijdig gesloten zaalkerk met een half ingebouwde toren voorzien van achtkante, ingesnoerde spits. De kerk bevat een in 1840 door D. Ypma voor de Herv. kerk te Arum gebouwd orgel, dat in 1888 naar Leens is overgebracht.

Verhildersum (Wierde 40). Deze borg ligt op een rechthoekig, omgracht terrein, omgeven door tuinen en een buitengracht. Het langgerekte, deels onderkelderde, eenlaags gebouw met schilddak en hoekschoorstenen rijst met de achteren zijgevels direct uit de gracht op.

De kelders van het rechterdeel stammen wellicht nog uit de 14de eeuw, toen Aylko Ferhildema er woonde. In 1400 en 1514 werd het huis verwoest. Daarna groeide het huis onder de familie Tjarda van Starkenborgh uit tot een complex met vier vleugels rond een binnenplaats. In de 17de eeuw lieten Edzard van Starkenborgh en Gratia Clant de borg moderniseren, waarbij ze de zuid- en de westvleugel lieten slopen. Het linkerdeel van de nog bestaande noordvleugel - in de onderbouw waarschijnlijk nog 16de-eeuws - werd ingrijpend verbouwd.

Daaraan herinnert de (verplaatste) wapensteen boven de huidige ingang met het alliantiewapen Starkenborgh-Lewe en het jaartal 1681. De oostvleugel en het oostelijke deel van de noordvleugel werd met uitzondering van de genoemde

kelders in 1786 gesloopt, waarna Lammert Jans Ronda van Edzard Tjarda van Starkenborgh opdracht kreeg het oostelijke deel van de noordvleugel te vernieuwen en het geheel te voorzien van een nieuw front in Lodewijk XVI-stijl. De representatieve woonvertrekken werden in het middendeel en de dienstruimten aan de beide uiteinden gesitueerd. Na 1821 liet H. van Bolhuis het huis wederom moderniseren. In 1957 heeft de gemeente Leens de borg aangekocht en ingericht als museum.

Het interieur bevat in de grote zaal een schouw uit 1701-'05, gemaakt naar ontwerp van Allert Meijer met snijwerk van Jan de Rijk. De schouw is afkomstig van de Menkemaborg en werd hier in 1968 geplaatst. De eetkamer is bij de verbouwing na 1821 uitgevoerd in empire-stijl. Op het voorterrein staan een koetshuis, waarschijnlijk uit het eind van de 19de eeuw, en een schathuis, dat pas uit 1972 dateert. De geometrische tuin rond de borg is geheel nieuw aangelegd naar ontwerp van mw. R.T. Boon.

De nabijgelegen kop-romp-boerderij ‘Welgelegen’ (Wierde 42) uit 1865 en de bijbehorende, iets jongere arbeiderswoning (1872) kregen ook een museale functie. De 18de-eeuwse duivenslag is van elders afkomstig.

Woonhuizen. Aan de verdwenen haven werd, blijkens de jaartalankers in 1772, het eenlaags huis Zuster Westerhofstraat 47 gebouwd. Uit de 19de eeuw resteert de fraaie, gepleisterde villa Oosterhouw (Hoofdstraat 35), gebouwd in 1886 in een Italiaans geïnspireerde neoclassicistische stijl. Het ernaast gelegen koetshuis dateert uit dezelfde tijd. Naar ontwerp van P.M.A. Huurman verrees in 1902 het pand Valge 8, een woonhuis met praktijk-

ruimte waarvan het rechterdeel een verdieping met balkon heeft. Het gepleisterde eenlaags pand Hoofdstraat 33 is in 1912 gebouwd naar een ontwerp van T. Reitsema met invloed van de cottagestijl. Het heeft een vrijstaand koetshuis. Uit hetzelfde jaar en van dezelfde architect is het woonhuis Wierde 31. De eenlaags rentenierswoning Valge 2 heeft een boven de ingang op zuiltjes uitkragend middenrisaliet met klokgevel. Het werd in 1915 gebouwd in de stijl van het rationalisme naar ontwerp van K. Hoekzema. Hoofdstraat 1 is een vrijstaand eenlaags woonhuis met omgaand schilddak en middenrisaliet met fronton, gebouwd in 1928 naar ontwerp van W. Reitsema in ‘Um 1800’-stijl.

De voorm. smederij (Zuster A. Westerhofstraat 3) is een langgerekt dwars pand met zadeldak, gebouwd omstreeks 1900. In het rechterdeel is onder meer de vuurhaard voor de smid nog aanwezig.

De muziekkoepel (H.N. Werkmansingel ong.) is een in baksteen en beton opgetrokken zeskantig bouwwerk uit 1938, ontworpen door W. Reitsema.

Boerderijen. De in 1856 gebouwde boerderij Veltingheem (Grijssloot 1) is van het Oldambtster type en heeft een onderkelderd voorhuis. De grote boerderij Tuinsterheerdt (Wierde 33) dateert uit 1867. Het blokvormige, onderkelderde voorhuis wordt geleed door pilasters.

De jaagpaal aan het Hunsingokanaal (bij Leenstertillen 2), ten zuiden van het dorp, dateert uit omstreeks 1880.