Niezijl
(gemeente Zuidhorn)
Zijldorp, ontstaan bij een zeesluis in het Niezijlsterdiep, dat in de tweede helft van de 16de eeuw is gegraven voor de afwatering van het gebied. Wegens de strategische ligging aan de verbindingsweg (Hoofdstraat) van Groningen naar Friesland werd hier in de Tachtigjarige Oorlog een schans aangelegd, die later weer is opgeruimd.
De Herv. kerk (Hoofdstraat 54) is een door pilasters gelede, recht gesloten zaalkerk met dakruiter, gebouwd in 1661. De dakruiter dateert uit 1862. Het interieur wordt gedekt door een balkenzoldering. Tot de kerkinventaris uit de bouwtijd behoren een preekstoel met klankbord, vervaardigd door Augustin Thomas, en een doophek van wellicht dezelfde maker. Verder is er een herenbank waarin 17de-eeuwse onderdelen zijn verwerkt. Van het orgel dateren delen van de kast uit circa 1660. Het orgel is vernieuwd en gewijzigd in 1820 en 1870 (door E. Leichel). Rond 1920 is het van de Herv. kerk in Eerbeek naar deze kerk verplaatst.
Woonhuizen. Uit de 17de eeuw dateert Hoofdstraat 27-29, een dwars eenlaags pand met hoog zadeldak, aan de ene zijde afgewolfd en aan de andere zijde eindigend tegen een topgevel. De voorgevel wordt geleed door pilasters. Het diepe huis Oude Haven 14 stamt uit de 18de eeuw. Het heeft een lang voorhuis, een onderkelderd middendeel en daarachter een achterkamer met schuurvormige aanbouw.
Poldermolen ‘De Zwakkenburger’ (Hoendiep N.Z. ong.), gelegen ten zuiden van het dorp, is een met golfplaten beklede achtkante bovenkruier op veldmuren, voorzien van vijzel. De molen werd gebouwd in 1865 ter ontwatering van de Zwakkenburger- en Ellertsvelder polder.
Kommerzijl. Dit dijkdorp ten noorden van Niezijl is ontstaan bij een laat-16de-eeuwse zeesluis in de Hogedijk-Oosterwaarddijk. Omstreeks 1650 werd hier een tweede sluis aangelegd, waar het latere Kommerzijlsterdiep in zee uitmondde. Het Waterschap Westerkwartier verving de Kommerzijl, die na 1876 geen functie meer had, rond 1900 door het huidige sluiscomplex (bij Pamaweg 1), dat dient als keersluis, waterkering en waterdoorlaat. Bij de sluis horen een sluisbrug en een eenlaags sluiswachterswoning (Pamaweg 1) uit 1902. Buiten het dorp Kommerzijl ligt een aantal 19de-eeuwse boerderijen. De ‘Grevestins’ (Oosterwaarddijk 1) is een boerderij van het Oldambtster type met onderkelderd eenlaags voorhuis, gebouwd omstreeks 1850. De 19de-eeuwse kop-hals-romp-boerderij Heereburen 7 heeft een groot voorhuis met zadeldak tussen topgevels. Van hetzelfde type is de vroeg-19de-eeuwse boerderij ‘Oude Bosch’ (Heereburen 17) met een lang voorhuis met zadeldak tussen topgevels en een dwars op de boerderij geplaatste bijschuur.
Auteursrechtelijk beschermd