Pieterburen
(gemeente De Marne)

Streekdorp, waarschijnlijk ontstaan in de 14de eeuw in een dichtgeslibde arm van de Hunze, nadat omstreeks 1300 op een oude oeverwal ten noorden van het huidige dorp de Oudedijk was opgeworpen. Het dorp bezat in 1371 een kerk. Omstreeks 1850 bestond Pieterburen uit twee bebouwingsconcentraties: een bij de Herv. kerk en een bij de haven aan het eind van de Pieterbuurstermaar. Waarschijnlijk heeft de bebouwing zich oorspronkelijk langs de Hoofdstraat bevonden, maar is ze na aanleg van een tweede dijk (Allard Kwastweg) naar de Oudedijk verplaatst. In het dorp woonden in de 19de en het begin van de 20ste eeuw veel landarbeiders, die werkten op de boerderijen in Oudedijk. In de jaren zestig en zeventig van de 20ste eeuw raakte het dorp in trek bij jonge stedelingen die een alternatieve levenswijze nastreefden. Recent is het vooral bekend dankzij het zeehondenopvangcentrum en het wadlopen.

De Herv. kerk (Hoofdstraat 74), oorspronkelijk gewijd aan St. Petrus, is een eenbeukige kerk met een driezijdig gesloten koor, een noordelijke dwarsarm en een ongelede toren met achtkante lantaarn. Het schip en het hogere koor dateren vermoedelijk uit de eerste helft van de 15de eeuw; het noordelijke dwarspand werd waarschijnlijk pas in de 17de eeuw toegevoegd. De toren verrees in 1805 in opdracht van Goossen Geurt Alberda naar plannen van Matthijs Walles. In de toren hangen een klok van een anonieme 15de-eeuwse gieter en een klok uit 1553, gegoten door Antonius van Utrecht.

De kerk bevat een rijke inventaris, geschonken door de familie Alberda, bewoners van de borg Dijksterhuis. Het herengestoelte in Lodewijk XIV-stijl werd vervaardigd in 1707-'16 in opdracht van Gerhard Horenken Alberda naar ontwerp van Allert Meijer en met snijwerk van Jan de Rijk. De fraaie preekstoel in Lodewijk XVI-stijl, met christelijke en vrijmetselaarsmotieven

en met wapens van de familie Alberda, dateert uit het eind van de 18de eeuw. Verder zijn er in dezelfde stijl een iets jonger doophek en een koorafsluiting bestaande uit hekwerk en een guirlande-vormige vulling van de triomfboog. De orgelgalerij werd in 1703 gebouwd naar ontwerp van Allert Meijer door Jan de Rijk. De kerkvloer bevat diverse grafzerken, waarvan de oudste uit 1568 dateert. In het koor hangen wapenborden voor Diederick Sonoy (†1597) en zijn vrouw Maria van Malsem (†1584), voor Suzanna Elisabeth Alberda van Menkema (†1744), Gerard Alberda (†1784) en Goossen Geurt Alberda (†1830).

Naast de kerk staat een eenlaags catechisatielokaal (Hoofdstraat 76) in eclectische trant, gebouwd in 1888 en nu in gebruik als theeschenkerij. Ten noorden

van de kerk ligt de herstelde en deels gereconstrueerde pastorietuin in landschapsstijl van de in 1962 gesloopte pastorie. In de tuin staan een gepleisterd 19de-eeuws tuinhuis met schilddak en een hardstenen zonnewijzer uit de 18de eeuw.

De Geref. kerk (Hoofdstraat 159) is een recht gesloten zaalkerk met bij de voorgevel een kleine dakruiter. De kerk is gebouwd in 1873 in eclectische stijl. De pastorie (Hoofdstraat 161) met omgaand schilddak stamt uit dezelfde tijd.

Woonhuizen. Het pand Hoofdstraat 155 bestaat uit een dwars eenlaags woongedeelte met zadeldak en de jaartalankers ‘1718’; aan de linkerzijde heeft het een driebeukige, deels onderkelderde schuur voorzien van een inrijpoort met het jaartal 1798. In het pand was een bierbrouwerij gevestigd. In opdracht van P.J. Torringa werd in 1819 het pand Hoofdstraat 140 gebouwd, een eenlaags woonhuis met zadeldak en gesneden deuromlijsting. Het is door een tussenlid verbonden met een korte schuur. Uit het eind van de 19de eeuw stamt het eenlaags pand Hoofdstraat 101.

Windmolen ‘De Vier Winden’ (Hoofdstraat 150) is een met hout beklede achtkante stellingkoren- en pelmolen, met bakstenen onderbouw. De molen werd in 1846 gebouwd voor H.W. van der Molen en is in 1971-'73 gerestaureerd.

Van de borg Dijksterhuis (bij Wierhuisterweg 37), gelegen ten westen van Pieterburen en in oorsprong daterend uit de 15de eeuw, resteren sinds de sloop in 1903 nog de omgrachte huisplaats en ten westen daarvan het voorm. schathuis (Wierhuisterweg 37). Dit in 1857 opgetrokken, langgerekte gebouw is nu de boerderij ‘Ten Dijke’.

Boerderijen. In de omgeving van Pieterburen staat een aantal interessante boerderijen. Op een omgracht terrein ligt de Tammensheerd (Oosterweg 19), een forse kop-romp-boerderij met een onderkelderd eenlaags voorhuis, dat is voorzien van een zijvleugel met opkamer. De in oorsprong 18de-eeuwse boerderij kreeg haar huidige gedaante voornamelijk door verbouwingen in 1832 en 1857. Haaks op de met riet gedekte

schuur staat een koetshuis met twee inritten en nabij de voorgevel van het woonhuis staat een bakhuis. Eveneens omgracht is de forse boerderij Huninga (Oosterweg 11). In de gevel van het dwarse, onderkelderde voorhuis zit de jaartalsteen ‘1820’. De kop-hals-romp-boerderij Oudedijk 19 heeft een uit 1801 stammend eenlaags voorhuis met zadeldak tussen puntgevels; de schuren en de hals dateren uit 1893. De Klinkenborgh (Oudedijk 15) is een kopromp-boerderij met een schuur uit 1837 en een blokvormig woonhuis met tentdak uit 1924. Oudedijk 2 is een boerderij met bijschuur, gebouwd in 1925 naar ontwerp van P. de Vries.

Westernieland. Dit wegdorp ten oosten van Pieterburen is waarschijnlijk in de 14de eeuw ontstaan in een dichtgeslibde arm van de Hunze. De Herv. kerk (Schaapweg 2) is een recht gesloten eenbeukige kerk voorzien van een ongelede toren met zadeldak. Het schip met spitsboogvensters is vermoedelijk 14de-eeuws, maar werd in 1831 ingrijpend verbouwd en gepleisterd. In de laat-middeleeuwse toren, waarvan de westgevel is vernieuwd, hangt een klok uit 1753, gegoten door J. Borchardt. Tot de kerkinventaris behoren een preekstoel met rijk snijwerk en het wapen van de familie Tamminga (omstreeks 1660), een herenbank met gesneden achterschot en wapen (17de eeuw) en een door de gebroeders Van Oeckelen gebouwd orgel met gesneden orgelkast (1899). De gepleisterde pastorie ‘De Weem’ (Schaapweg 4) dateert uit omstreeks 1875. In de zijmuur zit een laat-gotische gevelsteen met reliëfvoorstelling van de Barmhartige Samaritaan. Het voorm. werkverschaffingskamp (Schaapweg 61), bestaande uit eenlaags houten barakken rond een rechthoekig plein, werd in 1939 gebouwd voor de arbeiders die werkten aan de inpoldering van de Linthorst Homanpolder. In 1945-'47 was het ingericht als interneringskamp voor NSB-ers.