Westergeest (Westergeast)
(gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland)
Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een pleistocene zandopduiking (geest) ten noordwesten van de woudgronden, waarvan het wordt gescheiden door een laagte. Het langgerekte dorp ontwikkelde zich langs twee parallelle wegen.
De
Herv. kerk (Kalkhuswei 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een eenbeukige romaanse kerk voorzien van een koor met een iets smallere, halfrond gesloten apsis en aan de westzijde een ongelede, half ingebouwde toren met ingesnoerde spits. De bakstenen koortravee met apsis verrees vermoedelijk rond 1200 met in de bovenste zone van de gevels één groot spaarveld met een klein venster. De rondboogvensters van het koor hebben een kraalprofiel. Het huidige bakstenen schip kwam rond 1200 tot stand door vervanging van het oorspronkelijke tufstenen schip. De vrijwel gesloten noordgevel van het schip wordt afgesloten door een rondboogfries en in de benedenzone geleed door ronde bogen, die tot de grond toe doorlopen. Op de scheiding tussen koor en schip zijn aan beide zijden in de 16de eeuw dichtgezette doorgangen zichtbaar naar aanbouwen. De huidige vensters aan de zuidzijde zijn mogelijk vroeg-19de-eeuws. De toren verrees gelijk met het schip. Bij de verlaging van de toren in 1807 heeft men de oorspronkelijke
Westergeest, Herv. kerk (1987)
zadeldakbeëindiging vervangen door de huidige. De kerk is gerestaureerd in 1954-'57 naar plannen van J.J.M. Vegter. Daarbij zijn enkele kleine rondboogvensters geopend.
De koortravee had oorspronkelijk waarschijnlijk een ribloos kruisgewelf. Het in tufsteen uitgevoerde apsisgewelf heeft nog enigszins waarneembare 13de-eeuwse muurschilderingen in de vorm van vier stroken voorstellingen; de bovenste waarschijnlijk met Christus als rechter en daaronder heiligen. In de zuidmuur van het koor bevinden zich resten van een 13de-eeuws sacramentshuisje en een piscina-nis. Het tussenschot met de voorkerk dateert uit 1635. Tot de inventaris behoren verder een laat-17de-eeuwse preekstoel en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1891). De kerkvloer bevat enkele 12de-eeuwse zerken met geometrische ornamenten in rode- en witte zandsteen, waarvan één met orante (biddende) figuur en zerken uit 1581 en 1635.
Boerderijen. De grote kop-halsrompboerderij Bumawei 20 heeft een waarschijnlijk 18de-eeuwse kern. Van het kop-romp-type en uitgevoerd met een minder diep voorhuis is de boerderij E. Meinertswei 5 uit 1860. Kenmerkend is de voor de topgevel omlopende houten goot. Dit kenmerk is ook te zien bij de kleine boerderij E. Meinertswei 7 (circa 1860) en de gave boerderij E. Meinertswei 22 (1886). De boerderij E. Meinertswei 15 kreeg rond 1905 een nieuw voorhuis met uitgebouwd middendeel ten behoeve van het gebruik als café. De moderne stelpboerderij De Greidpôlle (E. Meinertswei 31) uit 1935 is gebouwd naar plannen van S. van der Molen met zakelijk-expressionistische details.
De Beintemapoldermolen (bij Beintemawei 6), gelegen ten noorden van Westergeest, is een met riet beklede achtkantige grondzeiler. De in 1870 gebouwde en in 1988 gerestaureerde molen bemaalde de voormalige polder Beintema.
Auteursrechtelijk beschermd