Monumenten in Nederland. Drenthe

Zuidwolde
(gemeente De Wolden)

Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op een noord-zuid lopende zandrug met aan weerszijden veengebied. Het in 1275 voor het eerst vermelde dorp kreeg geleidelijk de structuur van een wegdorp. Rond 1850 was er een bebouwingskern nabij de kruising van de Hoofdstraat met de Meppelerweg. Vervolgens breidde Zuidwolde zich sterk in zuidelijke richting uit en groeiden in noordelijke richting de oude marken Kerkenbosch

[p. 216]

Zuidwolde, Coöperatieve zuivelfabriek De Eendracht

(Zuidwolde) en Steenbergen aan elkaar. Na de Tweede Wereldoorlog zijn nieuwbouwwijken tot stand gekomen aan de oost- en de westzijde.

De Herv. kerk (Hoofdstraat 98) is een T-vormige kerk met neoclassicistische vormen, voorzien van een dakruiter met ingesnoerde spits. De huidige kerk kwam in 1823 als zaalkerk tot stand ter vervanging van een middeleeuwse voorganger. Het oostelijke deel werd in 1856 in opdracht van jhr. H.G. van Holthe tot Echten vervangen door een dwarsschip met afgewolfd zadeldak. In de dakruiter, die de huidige vorm kreeg in 1926, hangen twee door Willem van Wou gegoten klokken (1502). Tot de kerkinventaris behoren een preekstoel uit 1823, een door J. Doornbos gebouwd orgel uit 1902 en een stenen doopvont uit 1954. Het voorm. armenhuis (Meppelerweg 39-43) is een langgerekt eenlaags pand met enkele woningen onder een doorlopend zadeldak. Het oorspronkelijk 19de-eeuwse pand werd in 1919 herbouwd.

De voorm. lagere school (Hoofdstraat 157) werd rond 1905 gebouwd als een gangschool met op de kop een onderwijzerswoning. Het gebouw vertoont chaletstijl-invloeden.

Woonhuizen. In Zuidwolde staan verschillende aardige begin-20ste-eeuwse eenlaags woonhuizen, zoals het gepleisterde dwarse huis Hoofdstraat 11 (circa 1900) met driezijdige erkers en een tot topgevel opgetrokken hoekgedeelte, en ook het L-vormige huis Meppelerweg 12 (circa 1905) en de huizen Hoofdstraat 38 (circa 1910), met naar voren uitgebouwd gedeelte, en Hoofdstraat 10 (circa 1915) met mansardedak. In 1919 als pastorie van de Geref. kerk gebouwd is Hoofdstraat 151. Het in 1924 opgetrokken middenganghuis Meppelerweg 27 heeft een omlopend schilddak en een bakstenen dakkapel. Rond 1930 gebouwd zijn de woon- en winkelpanden Burgemeester Tonckensstraat 12 en 16 en de woonhuizen Hoofdstraat 83, met zakelijk-expressionistische invloeden en Hoofdstraat 24. Zakelijk-expressionistische invloeden vertonen ook Hoofdstraat 82 (1935) en Meppelerweg 18 (1938). De mogelijk in 1934

Zuidwolde, Boerderij Steenbergen 5

naar een ontwerp met expressionistische invloeden gebouwde villa Meppelerweg 22 maakt thans deel uit van het ‘Tonckenshuis’, een naar de eerste eigenaar van de villa - burgemeester M. Tonckens - genoemd verzorgingstehuis. De windmolen ‘Op Hoop van Zegen’ (Molenstraat 12) - tot 1909 ‘De Vlijt’ genoemd - is een achtkantige beltmolen met een bakstenen onderbouw en een met riet beklede romp en kap. Deze in 1838 als poldermolen te Moordrecht (ZH) gebouwde molen werd in 1878 in Zuidwolde als korenmolen herbouwd door C.H. Schiller ter vervanging van een in 1877 afgebrande voorganger uit 1731. De laatste restauratie is in 1960 uitgevoerd.

De voorm. coöperatieve zuivelfabriek ‘De Eendracht’ (Hoofdstraat 30) dateert uit 1924-'25 en bestaat uit twee evenwijdige eenlaags bedrijfshallen met expressionistische details. Uit dezelfde tijd is de aangebouwde directeurswoning (Hoofdstraat 28) met mansardedak.

Boerderijen. In de kern 18de-eeuws is de hallenhuisboerderij Steenbergen 5 met langsdeel. Het dubbele voorhuis met ingezwenkte lijstgevel draagt de jaartalankers ‘1756’. Ook de grote houten bijschuur heeft een 18de-eeuwse oorsprong. Andere voorbeelden van hallenhuisboerderijen - vrijwel alle met dwarsdeel - zijn Hoogeveenseweg 4 (eerste helft 19de eeuw), Steenbergen

[p. 217]

Zuidwolde, Boerderij Steenbergen 1-3

1-3 (circa 1860), met lang voorhuis, langsdeel en houten bijschuur, Hoofdstraat 61 (circa 1900) met dwars voorhuis, de krimpenboerderij Hoofdstraat 80 (circa 1905) en Meppelerweg 34 (circa 1910).

In de omgeving van Zuidwolde liggen nog meer interessante hallenhuisboerderijen met dwarsdeel, zoals Leeuwenveenseweg 1 (1900), met dwars voorhuis, Willem Moesweg 15 (1909) en Molenoevers 1 (circa 1915); de laatste twee met bakhuisje. Voorbeelden in de ten zuidwesten van Zuidwolde gelegen veenontginning Fort zijn Drogterweg 8 (circa 1915), Meeuwenweg 14 (circa 1925) en de moderne ontginningsboerderij Meeuwenweg 15 (1939). Iets verder, in het ontginningsgehucht Pieperij, staan Pieperij 7 (circa 1850), met langsdeel en aangebouwde houten bijschuur, de kleine boerderij Pieperij 1 (circa 1880) en Pieperij 11 (circa 1890). Interessante hallenhuisboerderijen met dwarsdeel te Nolde, het meest zuidelijke esgehucht op de Zuidwolder zandrug, zijn Linderweg 2 (circa 1850), met gedeeltelijk houten bedrijfsgedeelte, Ommerweg 56 (circa 1860), Ommerweg 84 (circa 1880), met ingezwenkte lijstgevel, en de keuterij Ommerweg 86 (circa 1880). De boerderij Nolder Hoeve (Ommerweg 61) heeft een voorhuis uit 1914 met jugend-stil-elementen. Zakelijk-expressionistische invloeden vertoont de uit 1939 daterende moderne kop-rompboerderij De Haar (Linderweg 1), uitgevoerd met zijlangsdeel. In het veenontginningsgehucht Paardelanden tenslotte, nabij de Reest ten zuidoosten van Zuidwolde, liggen de met dwarsdeel uitgevoerde hallenhuisboerderijen Paardelanden 3 (circa 1870), Paardelanden 15 (circa 1905), Maria Hoeve (Paardelanden 8; circa 1920) en Paardelanden 17 (circa 1920).

Ten Arlo. Dit esgehucht ten noorden van Zuidwolde is ontstaan in de middeleeuwen op de Zuidwolder zandrug en was oorspronkelijk aan drie zijden omgeven door veengebied, dat van hieruit vanaf de 17de eeuw in ontginning werd gebracht. Ten Arlo is een beschermd gezicht met diverse interessante boerderijen. Aan de noordwestelijke rand van de es staan enkele hallenhuisboerderijen met langsdeel en een 18de-eeuwse kern, zoals Ten Arlo 2. Deze in 1967 naar plannen van T. Sikma gerestaureerde voorname boerderij heeft een blokvormig, onderkelderd voorhuis met omlopend schilddak, twee omlijste ingangen en de jaartalankers ‘1732’. Andere - eveneens met jaartalankers gedateerde - voorbeelden zijn de in 1993 gerestaureerde boerderij Ten Arlo 3 (1736), met kelder en opkamer, Ten Arlo 4 (1747) en Ten Arlo 1 (1775). Op de erven staan diverse houten bijschuren en 19de-eeuwse bakhuizen. Langs de Hoogeveenseweg ligt een reeks 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen met langsdeel. Mogelijk een laat-18de-eeuwse kern heeft de in de huidige vorm uit 1846 daterende boerderij Hoogeveenseweg 17 met dwars voorhuis, bakhuisje en diverse (aangebouwde) houten bijschuren. Een ingezwenkte lijstgevel hebben de boerderijen Hoogeveenseweg 21 (circa 1860)

Pieperij bij Zuidwolde, Boerderij Pieperij 7 (1980)

en Hoogeveenseweg 19 (1862), met aangebouwde bijschuur en omlijste ingang.

Alteveer (gemeente Hoogeveen). Dit kanaaldorp ten oosten van Zuidwolde is rond 1665 ontstaan bij het begin van de vervening van het gebied na de aanleg (vanaf 1656) van de Zuidwolder Opgaande (later Zuidwolder Sloot) door de Zuidwolder Compagnie. De Geref. kerk (Alteveer 21) is een recht gesloten zaalkerk voorzien van een geveltoren met open lantaarn en spits. De in 1915 gebouwde kerk heeft in 1974-'78 ramen gekregen naar ontwerp van glazenier J. van den Broek. De pastorie (Alteveer 23) dateert eveneens uit 1915. Het eenlaags woonhuis Alteveer 2 is rond 1935 gebouwd. Ten zuiden van Alteveer ligt de moderne kop-rompboerderij ‘De Wijde Blik’ (Burgemeester Jansstraat 22), gebouwd rond 1940 met zijlangsdeel.

Kerkenveld. Dit veenkoloniale kanaaldorp ten oosten van Zuidwolde is na de ontsluiting van het gebied rond 1850 tot ontwikkeling gekomen in de eerste helft van de 20ste eeuw. Woonhuizen. Het deels onderkelderde eenlaagspand Jan Haarstraat 30 is mogelijk een in 1881 gebouwde onderwijzerswoning. Het woonhuis Gedempte Hoofddiep 28 dateert uit circa 1925. Aardige hallenhuisboerderijen zijn Gedempte Hoofddiep 11 (circa 1910) en ‘Den Doolhof’ (Gedempte Hoofddiep 20) uit 1919.

Drogteropslagen. Dit veenkoloniale wegdorp ten zuidoosten van Zuid-

[p. 218]

wolde is in de tweede helft van de 19de eeuw ontstaan. De voorm. onderwijzerswoning (Drogteropslagen 55) dateert uit 1879-'81 en is een diep eenlaagspand met neoclassicistische elementen. Enkele interessante boerderijen zijn de hallenhuisboerderij Reestweg 5 (circa 1890), de krimpenboerderij Drogteropslagen 81 (circa 1900) en de moderne kop-rompboerderij Drogteropslagen 48 (circa 1930), die zakelijk-expressionistische invloeden vertoont. Verder de krimpenboerderij Linderveldweg 25 (1937) en de met zijlangsdeel uitgevoerde kop-rompboerderij ‘Ons Voorland’ (Linderveldweg 29; circa 1940).