Op weg naar W(E)TEN

Een nieuw wetenschappelijk woordenboek van het twintigste- en eenentwintigste-eeuwse Nederlands

[p. 5]

Mijnheer de Rector Magnificus, waarde toehoorders,

1. Inleiding

De Australische theologe Barbara Thiering (1996) ontwikkelde na 20 jaar studie van de Dodezeerollen een revolutionaire nieuwe theorie die het christendom opnieuw uitdaagt. Jezus, betoogt zij, was de leider van een radicale factie van Esseense priesters. Hij was niet geboren uit een maagd en stierf niet aan het kruis. Hij trouwde met Maria Magdalena, stichtte een gezin en scheidde later. Hij stierf vlak na het jaar 64.

Het is bijna een blasfemie om sprekend over woorden en woordenboeken de indruk te wekken, dat er veranderingen zijn die de bestaande theoretische lexicografie of metalexicografie op vergelijkbare wijze op haar kop zetten als Barbara Thiering de axioma's van het christendom. Vergelijkingen gaan altijd mank, ook deze. Maar toch.

Aan de ene kant heeft de automatisering het traditionele handwerk van de lexicograaf revolutionair gewijzigd, en in zoverre gaat de vergelijking dus wel op, maar aan de andere kant moet daar onmiddellijk aan toegevoegd worden dat de basisbeginselen van het lexicografische ambacht, zoals wij die vinden in Mesopotamië in de eerste Sumerische eentalige woordenboeken uit de tijd van Uruk IV, d.w.z. omstreeks 3300 vóór Christus (Cavigneaux 1976, 1989) en dus in een periode dat er helemaal nog geen theorie over het maken van woordenboeken bestond, niet zo zijn aangetast of op de proef gesteld als het christendom door Barbara Thiering. Dat betekent natuurlijk niet dat er geen spectaculaire veranderingen in het vak zijn waar te nemen.

Over veranderingen bij het maken van wetenschappelijke woordenboeken van de Nederlandse standaardtaal gaat deze oratie. Ik meen een en ander het

[p. 6]

best te kunnen verduidelijken door nauw aan te sluiten bij de werkzaamheden van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, waar zeer binnenkort het monumentale Woordenboek der Nederlandsche Taal, het WNT, voltooid wordt en waar een begin gemaakt moet worden met een wetenschappelijk woordenboek van het twintigste- en eenentwintigste-eeuws Nederlands. In ons jargon heet dat laatste al W(E)TEN. Voor dat nieuw op te zetten woordenboek reserveer ik in het vervolg een ereplaats.

Het karakter, de identiteit van dat W(E)TEN is nog niet bekend. Welk concept eraan ten grondslag zal liggen, is dat evenmin. Wat wel bekend is, is dat zo'n nieuw woordenboek niet meer gemaakt kan worden zoals in de negentiende eeuw, de eeuw van het taalhistorisch comparatisme, de eeuw ook waarin de Romantiek tot grote woordenboekkathedralen als Oxford English Dictionary, Deutsches Wörterbuch en Woordenboek der Nederlandsche Taal inspireerde.

Zo'n nieuw woordenboek zal niet alleen de computer tot bondgenoot moeten maken, maar ook over de omheining van de traditionele lexicografie heen moeten kijken en, zeker waar het de beschrijving en presentatie van betekenissen betreft, gebruik moeten maken van de verworvenheden van de theoretische en computationele linguïstiek, de computationele lexicografie en van de kennistechnologie (Swanepoel 1994: 11; Verkuyl 1994: 5-20).

Tot de opvallende veranderingen in de hedendaagse lexicografie behoren beschouwingen over de identiteit en functies van een woordenboek. Maar ook zaken als de aard van het corpus dat eraan ten grondslag moet liggen, de wijze waarop omgesprongen moet worden met de voor beschrijving beschikbare ruimte, de verbetering van de beschrijving van de betekenissen en gebruiksmogelijkheden van woorden en woordgroepen, van stoplappen, van verraderlijke steunwoorden zijn aan veranderingen onderhevig, om niet te spreken over de dynamische opslag van de informatie en over de kortere bewerkingstermijn. Deze en nog andere veranderingen zullen ook het

[p. 7]

W(E)TEN niet onberoerd laten. Slechts iets van dat alles zal nu de revue passeren met de nadrukkelijke kanttekening dat ik vanmiddag natuurlijk geen lexicologische catechismus aanbied die alle antwoorden omvat.