Het burgherlick leven

[p. 44]

5de hooftstick: Hoemen hem burgherlick draghen sal inde wetten die wy achten ons niet te verbinden, die twyffelachtich sijn, ende teghen malcander strijden.

TIs een ghemeene ^*Burgherlicke reghel dat hem yder ghevoughen moet na de wetten/ die ter plaetse daer hy hem onderhoudt/ gherocht sijn. Maer om datter veel wetten self onseker ende twyfelachtich bevonden worden/ ia datse somtijts teghen malcander strijden/ in sulcker voughen dattet onderhouden van deen /overtredinghe van dander is, Soo sullen wy eenighe verscheydenheden ende oirsaken van dien verclaren/ daer na de ghemeene reghel/ hoemen hem in allen ^*Burgherlick draghen sal.

Ten eersten so is te weten/ dat somtijts eenige wetten gestelt worden deur sodanighe/ die geen macht en hadden die te setten/ welcke tot geen ghenouchsaem gebruyck gherocht sijnde/ niemant en verbinden.

Ten anderen soo ghebeuret datse strijden tegen haer opperwetten van een hoogher ^*trap /ande welcke de ondersaten niet ghehouden en sijn. Trappen der wetten worden aldus verstaen: Laet ons tot voorbeelt nemen de Vereenichde Nederlanden/ wiens inghesetens/ als een ghemeente overcommen sijn tot seker wetten ende ghemeene reghelen/ daer sy hun alle na ghevougen ende an verbinden. Benevens dese / soo heeft elck besonder Landtschap/ als Hollandt/ Zeelandt/ Vrieslandt etc. sijn eyghen reghelen/ die elck hem voorstelt na dat sijn gheleghentheyt vereyscht/ doch sy moeten sulcx wesen/ datse niet en strijden

* Axioma politicum

* Politicè

* Gradu

[p. 45]

teghen haer hoogher reghelen/ der voornomde Vereenichde Nederlanden: Sghelijcx stelt haer yder Stat dier landtschappen/ als Delf onder Hollant/ haer eyghen keuren ende reghelen/ na de nootelickheden die haer ontmoeten/ maer sy en moghen haer opperreghelen/ als die van Hollandt/ ende der Vereenichde Nederlanden/ niet contrarie sijn: Wyder (opdat wy tottet ^*leeghste commen) so stelt yder Burgher van Delf/ sijn reghelen over de ghene die onder hem staen/ als Knapen/ Maerten† ende sijn huysghesin/ haer bevelende (ende sulcke reghelen veroirdenende) als hem tot sijn huyshoudinge bequaemst† duncken; doch moetense sulck wesen/ datse teghen haer bodereghelen† /te weten die van sijn Stat Delf/ die van Hollandt/ noch teghen die der Vereenichde Nederlanden/ niet en strijden. Dit sijn dan de hoogher ende leegher ^*trappen der wetten daer vooren of gheseyt is/ uyt welcke deur natuerlicke reden/ het bovenschreven claerlick te verstaen is/ te weten/ dat de ondersaten niet ghehouden en sijn/ ande ghene die teghen haer opperwetten strijden. Want dat een Burgher sijn dienaers voor reghel stelt/ smorghens twee uyren te aerbeyden eer sy imbijten†/ dit en strijt teghen gheen opperreghelen; maer so hy hem lieden bevale den schout te smiten†/ sy souden hem met goede reden mueghen ontkennen/ sulcke onderdanicheyt schuldich te wesen/ om dattet teghen het ghebot van een hooger trap strijt. Dit voorbeelt uyt de leeghste trap ghenomen/ verstaet hem ook alsoo in alle dander.

Ten derden so gheschiedet wel/ datmen deur de ghewoonte anders doet/ dan inde beschreven wetten bevolen is/ twelck sulcke wetten somwylen haer macht

* Individuum

* Gradus

[p. 46]

alsoo beneemt/ datse de ondersaten niet en verbinden. Om van twelcke† by voorbeelt te spreken/ laet ons nemen de sake vant ghelt / twelck de Overheydt op seker prijsende ghewichte stelt/ ende ernstelick ghebiedt/ op sware straffe/ niet hoogher noch lichter uyt te gheven; nochtans ghebeuret dickwils/ deur onweerlicke† oirsaken/ dattet onder de ghemeente veel hoogher gaet/ oock niet soo nauwe gheweghen en wort. Nu hoewel dat hem yder behoordt te wachten/ van sulck ghebodt eerst te overtreden/ nochtans de sake soo verre inghebroken† sijnde/ dat de Overheyt self/ benoodicht wort duer haer ontfanghers teghen haer eyghen insettinge te doen/ ende ghemerct datmen niet so seer en moet letten opde bloote woorden des ghebodts/ als opden rechten sin des ghebieders/ welcke hy daettelick/ als gheseyt is/ deur sijn ontfanghers ghenouch verclaert/ soo ist in desen ghevalle/ om veel swaricheyt te schuwen/ toeghelaten/ ende voor ^*Burgherlik gheacht/ de beschreven insettinghe te verlaten/ ende hem ande gewoonte te houden. Doch sal hem dit alleenelick verstaen/ op ghewoonten diemen siet an yghelick onghestraft vry te staen/ want veel ander sijnder dickwils inde ghebruyck/ welcke nochtans na te volghen/ seer onburgherlick waer/ als† heymelick in sijn huys/ teghen de stats keuren/ onvrij ambachtsvolck als kleermakers/ of timmerlien/ en dierghelijcke/ te wercke stellen/ ende dat om den besten coop; wederom met listicheden wijn of bier te crijghen /sonder excise†/ goeden te doen deurlijden† onvertolt/ ende soo voorts; welcke dinghen hoewel sy soo ghemeen† sijn/ dat veel menschen/ anders vroom ende eerlick/ hun van dies altemet noch durven

* Politicum

[p. 47]

roemen/ als een fijn listich stick bedreven te hebben/ dat afwasschende/ soo sy meyngen/ mettet ghemeene woort/ Alle boeten en sijn gheen sonden; Doch en salt den ^*Burgherlicken persoon niet bestaen†/ noch dencken te doen/ wetende dattet recht onderhoudt van dien/ totten welstant der ^*Ghemeensake hoochnoodich is.

Ten vierden/ soo isser somwylen sulcke twyfelinge inde beteyckeninge der woorden vande beschreven rechten/ datse de ondersaten tot niet sekers verbinden en connen; Als onder anderen/ de wet welcke inhoudt dat hy die in een coop meer als den helft bedroghen is/ den coop afgaen mach; Tis byde Rechtgheleerden in ^*verschil ofmen verstaen sal den helft van het ghecochte / of den helft van tgene dat daer vooren ghegheven wort/ welcker helften deen noch eens soo veel is als dander; By ghelijkenis / als een stuck landts weerdich is twee duysent guldens/ ende dat yemant daer voor drie duysent guldens gheeft/ hy betaelt den helft vande weerde des landts te veel; maer gheeft hy daer voor vier duysent guldens/ hy betaelt den helft van tghene hy ghéeft te veel.

Ten vijfden soo is te weten/ dat in alle ghemeenten benevens de beschreven rechten/ oock eenighe onbeschreven sijn/ ons ancommende deur de ghewoonte/ ende dat niet sonder natuerlicke redenen: want anghesien de wetten ons verbinden/ over midts sy deur het oirdeel vande ghemeente ontfanghen worden/ soo sal yeghelick met goede reden die onderhouden/ welcke de ghemeente metter daet voor angenaem verclaert/ al sijnse schoon onbeschreven/ want soo wel verclaertse haer meyninghe metter daet/ als met beschre-

* Politicus

* Reipublicae

* Quaestione

[p. 48]

ven woorden: Ja sulcke wet is van grooter achtbaerheyt/ om datse soo seer ghebruyckt wort/ dattet niet noodich en is de selve te beschrijven. Nu in hoe groote reden dit bestaet/ soo en is nochtans de reghel so ghemeene† niet/ of sy en heeft haer uytneminghen†, want quade ghewoonten/ teghen de natyere/ tot verderfnis der ^*Ghemeensake streckende/ en sijn billichlik voor geen wetten te ontfanghen. Hier benevens vallender veel onsekerheden. Ten eersten deur dien dikwils den eenen voor goet ende eerlik houdt/ tghene den anderen voor quaet ende schandelick acht. Ten andere dattet in twyffel staet/ of die ghewoonte langhe ghenouch geduert heeft/ ofter oock ghenouch dadelicke† voorbeelden af sijn /ende dierghelijcke.

Yemant mochte nu seggen/ ghy verhaelt veel swaericheden ende onsekerheden/ maer niet na 't eerste voornemen/ de gewisse ghemeene middel/ hoemen hem daer in Burgerlick draghen sal: Siet daer isse voor al de boveschreven met al de onbescreven int ghemeen/ ende voor elck int besonder: Hy die sekerheyt van eenighe twyfelachtige wetten behouft/ sal de ^*uytlegghinghe daer af versoucken/ vande Overheyt byde welcke de uytlegghinghe der selver gherechtelick bestaet/ ende hem voorts ghevoughen na het inhout van dien/ al dochtet hem oock onbillich: want die anders dede/ verworpende haer oirdeel/ ende makende sijn selven ^*uytleggher der wetten/ soude het ampt der Overheyt ghebruycken daer hy niet toe beroupen en is/ twelck gheen ^*Burgherlick persoon en betaemt.

* Reipublicae

* Interpretationem legum

* Interpretem legum

* Politico