Versbouw en ritme in de tijd van '80

[p. 216]

Hoofdstuk XIV.
De vernieuwing van het vers.

De richting onzer tegenwoordige rhythmiek leidt er toe, dat het vijfvoetige iambenvers ook bij ons een artistieke constructie zal worden, met volkomen vrijheid in de caesuur, uit iamben, trocheën, spondeën en pijrrhichiën opgebouwd.
ALBERT VERWEY, 1885.

Uit de onderzoekingen van het ritme der afzonderlike auteurs is reeds gebleken, dat in het algemeen de tijd van '80 ritmies gekenmerkt wordt door een qualitatief en quantitatief stijgende mate van afwijkingen van het metriese schema der vijfvoetige jambe. Enkele belangrijke vragen echter zijn uiteraard niet of slechts terloops ter sprake gekomen, omdat zij niet op één auteur betrekking hebben, maar op de samenhang en de onderlinge verhouding van allen. Alleen een strikt chronologiese groepéring der geanalyseerde gedichten kan inzicht geven in de juiste gang van de gehele ontwikkeling, en aantonen door welke werken van welke kunstenaars de verschillende phasen dezer ontwikkeling worden gemarkeerd. Als laatste taak blijft dan nog over om na te gaan, uit welke oorzaken dit proces ontstond en welke factoren van invloed zijn geweest op het verloop ervan.

De samenvatting van de aparte resultaten in chronologiese volgorde vindt men in de tabellen van pag. 220 en 221. De jaartallen zijn die van de publicatie, met uitzondering echter van de Mathilde-cyclus, Persephone, Okeanos en de twede reeks sonnetten van Winkler Prins; bij deze vier was het wenselik of noodzakelik de data van ontstaan te gebruiken. Op pag. 222 vindt men de belangrijkste getallen nog een samengevat, terwijl de grafiese voorstelling op pag. 224 en 225 deze samenvattende tabellen aanschouwelik weergeeft.¹⁾

Als algemene conclusie volgt uit het totale overzicht, dat men ook wat versbouw en ritme betreft terecht van een beweging kan spreken. Er is, natuurlik met de onvermijdelike individuële uitzonderingen, een voortdurende stijging van het aantal en van de hevigheid der ritmiese

1) Met uitzondering van de laatste vier kolommen, die enkel op de sonnetten betrekking hebben.
In de grafiek is het elfde jaartal van links ten onrechte 1884; dit moet zijn: Verwey 1885.

[p. 217]

variaties; de lyriek is in dit opzicht de epiek duidelik vóór. De tijd tot 1885 is vrij gelijkmatig; de jaren 1885-1887 zijn bewogener; de jaren 1888-1890 zijn het in veel sterker mate, en de periode van 1891-1895 overtreft alle vorige. De tendentie gaat van metriese gebondenheid naar ritmiese vrijheid; in de versbouw van al de kunstenaars, met uitzondering slechts van Winkler Prins en, in een veel later stadium, van Boeken, kan men deze tendentie constatéren.

Minder duidelik en met meer schommelingen, maar toch als algemene richting zeker merkbaar, is de toeneming van het aantal onderbrekingen en enjambementen. De twee strekkingen gaan echter niet parallel: het geringst aantal normale, niet-onderbroken, niet-geënjambeerde regels vindt men in 1887 bij Verwey in sonnetten, die, naar de accentvormen gerekend, grotendeels metries zijn; en, omgekeerd, gaan de uiterste vormen van ritmiese afwijking (polymetrie) bij Gorter in 1891 en H. Roland Holst in 1895 samen met ongeveer normale verhoudingen wat betreft onderbreking en enjambement.

Het niet parallel gaan van deze beide tendenties is m.i. voornamelik een gevolg van een principieel verschil. Aan de ontwikkeling van vijfvoetige jambe tot polymetries ritme is geen natuurlike grens gesteld: een poëzie van uitsluitend tiensyllabige vierheffingsverzen laat zich best denken en een trochaeïese poëzie eveneens. Maar toenemende onderbreking, en toenemende dubbel-onderbreking vooral, zou leiden tot een belangrijke verkorting van de gemiddelde ritmiese golf, d.w.z. tot verbrokkeling van de poëzie. Een stijging van het aantal enjambementen zou dit effect niet teniet doen; integendeel: een van de weinige steunpunten van het vers, het rijm, werd daardoor ernstig ondermijnd. De verandering in de accentenreeks moet men beschouwen als het loslaten van één norm en het naderen tot een andere norm; bij onderbreking en enjambement zijn echter geen verschillende normen aanwezig, maar slechts een practiese minimum- en maximum-grens. Beneden de minimumgrens loopt het vers gevaar saai te worden en eentonig door de constante aanwezigheid van een rust na elke regel en de even constante afwezigheid van een geleding middenin;¹⁾ boven de maximumgrens leidt de verhouding tussen syntactiese eenheid en versregel-eenheid niet meer tot een ritmiese spanning, maar tot een breuk. Emants' Lilith (1879)

1) Vgl. de Catsiaanse alexandrijn!

[p. 218]

en Verwey's Spaansche Reis (1893) naderen voor mijn gevoel tot deze twee grenzen.

In dit laatste werk is ook de bouw van het sonnet het sterkst gewijzigd.¹⁾ Het opheffen van de scheiding tussen de kwatrijnen heeft daar bij een overwegend aantal gedichten plaats, evenals het opheffen van de volta tussen kwatrijnen en terzinen. Deze aantasting van de oude voorschriften voor het sonnet, is in Verwey's werk een steeds voortgaand proces geweest: de eerste tekenen daarvan vertonen zich al in de vroegste sonnetten, hoewel daar de volta nog intact is. Deze ontbreekt reeds in enkele sonnetten van 1887; in de bundel Van het Leven grijpt Verwey echter in dit opzicht naar een strengere regelmaat: er is vrijwel geen enjambement 4:5 en in 't geheel geen enjambement 8:9 aanwezig. Maar bij de Spaansche Reis komt de tendentie naar vrijheid versterkt terug: bijna tweederde der sonnetten enjambeert van regel 4 naar 5, en een even groot aantal van regel 8 naar 9. Het rijm 4:5 echter blijft in overwegende mate bestaan.

Wat dit rijm betreft, komen de twee dichteressen, die overigens elkaars antipoden zijn, enigszins overeen: uitsluitend in haar beider werk treft men het rijm van de vierde en vijfde regel in minder dan de helft der gevallen aan. Haar mannelike collega's hebben blijkbaar de noodzaak van een rijmbinding tussen de kwatrijnen sterker gevoeld dan zij.

Uit de grafiek op pag. 224 en 225 is niet slechts gemakkelik vast te stellen, dat de tijd van '80 ritmies gekenmerkt wordt door een steeds groter vrijheid ten opzichte van het vijfvoetig jambiese metrum, maar ook ziet men daaruit onmiddellik welke publicaties in dit proces van beslissende betekenis zijn geweest.

Het zijn Verwey's sonnetten van 1885-1888, Van de Liefde die Vriendschap heet, en vooral zijn Cor Cordium (1886); daarna de sonnetten van Boeken (1888-'89), dan die van Gorter (1891) en tenslotte die van Henriëtte Roland Holst (1893-'95). Al de andere auteurs volgen de algemene ontwikkeling langzamer na: Kloos schrijft in 1888 een vrijer ritme dan daarvoor, maar minder vrij dan Verwey in 1886; Kloos schrijft in 1893 (in de scheldsonnetten) verzen, die zeer sterk afwijken van de jambiese norm, maar minder sterk toch dan

1) Vgl. de desbetreffende vier kolommen op pag. 222.

[p. 219]

Boeken's verzen van 1888-'89 of Gorter's van 1891. In veel hoger mate geldt dit verschil voor Van Eeden, om van Hélène Swarth en Winkler Prins maar te zwijgen. Wanneer men de verstechniese vernieuwing als iets essentieels beschouwt van de Beweging van '80 - en ik meen bewezen te hebben, dat ze dit is - dan zijn Winkler Prins en Hélène Swarth ‘overgangsfiguren’, en is Frederik van Eeden meer een door de Tachtigers beïnvloede, dan zelf een Tachtiger. Deze conclusies sluiten geheel aan bij het oordeel, dat m.i. op grond van de literair-historiese gegevens over deze figuren gevormd moet worden.

In de verstechniese vernieuwing van 1885-1895 kan men duidelik twee phasen onderscheiden: vóór 1888 en daarna. Vóór 1888 wordt het jambiese metrum door trochaeïese elementen gewijzigd en lenig gemaakt; na 1888 wordt het principieel aangetast door vierheffingsverzen. In het eerste stadium is Albert Verwey onbetwistbaar de stimulérende kracht; in het twede blijft hij achter bij Boeken, Gorter en Roland Holst. Ik spreek hier over verstechniek; men moet dit vooral niet verwarren met schoonheid en kunstwaarde. Iemand kan een geniaal vernieuwer zijn van de versbouw, zonder een groot en gaaf dichter te wezen; iemand kan een geniaal dichter zijn, zonder zelf ook maar één nieuwe versvorm te scheppen. Niet het verstechniese middel op zichzelf, doch de wijze waarop een dichter het gebruikt, het tot organies deel maakt van zijn poëzie, het opneemt en onder doet gaan in de totaliteit van zijn vers, is beslissend. In zuiver aestheties opzicht stel ik de vroege sonnetten van Kloos zeker boven die van Verwey, en van hen beide de jeugdpoëzie boven hun later werk. Maar nogmaals: wanneer een literair-revolutionaire beweging als belangrijk onderdeel van haar arbeid ook principiële wijzigingen brengt in de verstechniek, dan moet men het leiderschap betreffende dit belangrijke onderdeel toekennen aan hen, die het inderdaad hebben gedáán. De verstechniese vernieuwing van '80 is het werk van Verwey, Boeken, Gorter en Henriëtte Roland Holst; maar deze laatste verhevigt eigenlik slechts Gorter's ritmiese vormen en Verwey's aantasting van de strenge sonnettenbouw: zij is een synthese, en in haar werk eindigt bovendien de ontwikkeling. Of Boeken's poëzie veel invloed heeft uitgeoefend, lijkt me discutabel. Voor de vernieuwing van ons vers blijven derhalve Verwey en Gorter als de groten over.

[p. 220]

Overzicht van aantal en plaats der onderbrekingen en der enjambementen per 1000 versregels, tussen 1879 en 1895.^1)
	Verzen zonder onderbreking	Hiervan met enjambement
1879 Van Lennep	372	42
1879 Emants	654	36
1880 Kloos	386	11
1880 Perk	431	19
1881-'85 Kloos	486	54
1883 Emants	542	66
1883 Van Eeden	529	38
1883 Verwey	579	86
1884 Kloos	488	100
1884 Swarth	417	37
1884-'85 Verwey	410	38
1885 Winkler Prins	560	26
1885-'88 Verwey	375	50
1885-'88 Swarth	431	26
1886 Verwey	316	42
1886 Van Eeden	429	24
1887 Verwey	245	71
1888 Kloos	379	32
1888-'89 Winkler Prins	491	34
1888-'89 Boeken	507	125
1889 Verwey	357	20
1889 Gorter	288	63
1890 Van Eeden	394	79
1890 Van Eeden	515	41
1891 Boeken	550	122
1891 Gorter	560	90
1893 Kloos	300	54
1893 Verwey	282	82
1893 Van Eeden	398	84
1893-'95 Holst	457	102

	Eén onderbreking na syllabe									Totaal aantal verzen met één onderbreking	Hiervan met enjambement
	1	2	3	4	5	6	7	8	9
1879 Van Lennep	4	22	42	82	108	80	66	22	18	444	126
1879 Emants	6	32	18	130	18	58	8	12	4	286	56
1880 Kloos	27	22	43	76	98	76	22	27	16	408	76
1880 Perk	22	55	55	126	58	63	24	11	3	417	61
1881-'85 Kloos	21	54	25	132	54	61	21	4	11	382	75
1883 Emants	6	28	18	72	46	94	42	42	32	380	142
1883 Van Eeden	10	10	58	142	48	38	58	19	10	394	97
1883 Verwey	14	39	61	54	75	43	54	11	7	357	118
1884 Kloos	18	41	24	68	103	62	59	21	15	409	138
1884 Swarth	17	34	37	163	80	46	23	11	9	420	51
1884-'85 Verwey	5	38	52	124	95	100	57	48	5	524	219
1885 Winkler Prins	14	14	23	209	43	9	9	3	3	326	14
1885-'88 Verwey	4	43	46	121	104	79	43	29	14	482	175
1885-'88 Swarth	9	29	14	151	117	31	69	17	3	440	66
1886 Verwey	-	34	38	137	179	87	53	11	4	544	251
1886 Van Eeden	12	48	24	107	202	36	36	12	-	476	119
1887 Verwey	10	71	82	224	92	61	82	20	-	643	245
1888 Kloos	50	25	18	104	71	104	43	18	-	432	86
1888-'89 Winkler Prins	9	17	23	157	114	29	29	31	6	414	63
1888-'89 Boeken	18	32	32	93	89	50	50	39	7	411	175
1889 Verwey	28	38	54	173	125	56	18	3	-	495	130
1889 Gorter	4	37	33	108	126	106	119	41	23	597	389
1890 Van Eeden	-	15	10	79	128	74	103	34	5	448	207
1890 Van Eeden	15	19	8	177	113	34	53	11	4	432	79
1891 Boeken	21	32	16	69	53	138	37	11	11	386	132
1891 Gorter	21	79	60	105	55	40	21	10	14	405	148
1893 Kloos	32	46	25	93	93	75	64	68	14	511	257
1893 Verwey	14	36	46	157	107	64	46	36	25	532	350
1893 Van Eeden	13	35	31	84	75	66	106	40	18	469	261
1893-'95 Holst	19	71	38	131	98	40	40	45	5	495	236

	Meer dan één onderbreking na syllabe
	1	2	3	4	5	6	7	8	9
1879 Van Lennep	26	32	52	60	64	60	60	38	16
1879 Emants	32	10	10	38	8	16	4	6	2
1880 Kloos	22	60	22	65	54	103	38	82	33
1880 Perk	28	49	35	53	31	56	27	33	7
1881-'85 Kloos	29	43	39	43	36	29	25	32	4
1883 Emants	6	24	22	20	12	22	24	20	10
1883 Van Eeden	19	10	10	29	29	29	10	19	10
1883 Verwey	11	18	18	4	21	18	25	11	7
1884 Kloos	12	32	29	38	29	21	15	29	12
1884 Swarth	49	26	34	60	66	23	31	31	14
1884-'85 Verwey	-	19	19	24	10	29	14	24	5
1885 Winkler Prins	26	31	14	91	23	20	23	11	3
1885-'88 Verwey	4	39	11	39	36	50	29	57	21
1885-'88 Swarth	29	26	11	54	46	49	29	11	9
1886 Verwey	11	76	15	49	42	42	23	23	4
1886 Van Eeden	12	24	48	24	71	24	24	-	-
1887 Verwey	-	20	61	31	10	61	31	20	-
1888 Kloos	14	61	32	82	36	75	32	46	11
1888-'89 Winkler Prins	14	23	20	43	26	14	23	20	20
1888-'89 Boeken	7	32	14	36	29	18	25	14	4
1889 Verwey	20	51	43	59	61	49	38	5	8
1889 Gorter	4	27	28	34	31	50	20	28	11
1890 Van Eeden	25	20	44	49	39	30	84	30	10
1890 Van Eeden	4	8	8	26	8	23	15	19	8
1891 Boeken	-	26	5	37	16	21	11	5	-
1891 Gorter	10	7	10	19	7	12	12	5	2
1893 Kloos	21	50	46	54	43	54	50	61	36
1893 Verwey	43	32	25	79	57	71	21	36	46
1893 Van Eeden	13	40	35	58	35	40	53	27	-
1893-'95 Holst	12	24	10	14	7	14	7	12	2

	Totaal aantal verzen met meer dan één onderbreking	Hiervan met enjambement
1879 Van Lennep	184	40
1879 Emants	60	10
1880 Kloos	207	33
1880 Perk	153	16
1881-'85 Kloos	132	50
1883 Emants	78	30
1883 Van Eeden	77	-
1883 Verwey	64	14
1884 Kloos	103	29
1884 Swarth	163	23
1884-'85 Verwey	67	29
1885 Winkler Prins	114	14
1885-'88 Verwey	143	79
1885-'88 Swarth	129	14
1886 Verwey	140	53
1886 Van Eeden	95	12
1887 Verwey	112	71
1888 Kloos	189	57
1888-'89 Winkler Prins	94	26
1888-'89 Boeken	82	43
1889 Verwey	148	36
1889 Gorter	115	77
1890 Van Eeden	158	54
1890 Van Eeden	53	11
1891 Boeken	64	21
1891 Gorter	35	19
1893 Kloos	189	100
1893 Verwey	186	146
1893 Van Eeden	133	62
1893-'95 Holst	48	17

1) Daar alle cijfers berekend zijn, is het door afronding mogelik, dat de totalen iets méér of minder dan 1000 opleveren.

[p. 221]

Overzicht van aantal en plaats der ritmiese afwijkingen per 1000 versregels, tussen 1879 en 1895.^1)
	4-heffingsverzen	Omzetting					Accentverschuiving
		1e jambe	2e jambe	3e jambe	4e jambe	5e jambe	V	P	A
1879 Van Lennep	-	132	6	10	14	-	18	22	58
1879 Emants	-	102	8	46	10	-	2	10	38
1880 Kloos	-	130	16	27	11	-	11	33	60
1880 Perk	1	91	8	17	13	-	21	45	53
1881-'85 Kloos	-	114	4	7	-	-	11	29	79
1883 Emants	-	98	6	16	4	2	14	4	20
1883 Van Eeden	-	125	-	-	10	-	38	19	67
1883 Verwey	4	146	4	18	-	-	39	32	25
1884 Kloos	-	118	3	6	9	-	29	21	41
1884 Swarth	-	94	3	9	3	-	6	31	46
1884-'85 Verwey	-	195	5	14	14	5	19	14	71
1885 Winkler Prins	-	94	-	40	3	-	43	26	31
1885-'88 Verwey	-	161	18	18	7	-	32	14	96
1885-'88 Swarth	-	129	-	17	3	-	26	29	34
1886 Verwey	8	232	30	34	27	-	30	19	95
1886 Van Eeden	-	321	36	36	12	-	71	12	143
1887 Verwey	-	153	20	31	61	-	41	41	184
1888 Kloos	11	157	-	18	29	-	32	57	121
1888-'89 Winkler Prins	-	117	3	31	11	-	49	23	40
1888-'89 Boeken	65	182	14	43	25	-	64	32	114
1889 Verwey	10	186	15	38	31	-	74	41	204
1889 Gorter	14	244	28	16	40	17	60	33	72
1890 Van Eeden	5	207	15	10	25	5	34	10	177
1890 Van Eeden	-	282	8	53	8	-	34	23	180
1891 Boeken	26	212	21	32	42	-	21	11	53
1891 Gorter	105	267	93	69	33	2	60	38	83
1893 Kloos	32	182	11	29	18	-	43	61	182
1893 Verwey	21	389	54	64	57	-	54	64	57
1893 Van Eeden	9	230	27	40	40	4	49	31	97
1893-'95 Holst	154	286	121	67	55	2	60	45	107

	Overbetoning op syllabe					Onderbetoning op syllabe
	1	3	5	7	9	2	4	6	8	10
1879 Van Lennep	140	32	48	36	16	16	96	88	102	8
1879 Emants	184	34	42	40	10	16	48	52	86	-
1880 Kloos	82	49	27	60	38	5	120	168	71	-
1880 Perk	166	60	49	50	43	85	129	150	130	5
1881-'85 Kloos	161	57	32	39	25	14	57	150	111	14
1883 Emants	164	22	44	44	54	20	96	86	94	4
1883 Van Eeden	125	48	-	29	29	10	135	97	154	-
1883 Verwey	89	18	46	11	32	43	107	146	200	4
1884 Kloos	144	29	21	26	56	-	109	250	100	6
1884 Swarth	160	37	57	14	31	11	46	117	129	-
1884-'85 Verwey	119	57	52	52	43	29	133	176	100	14
1885 Winkler Prins	174	54	60	54	51	31	74	46	154	-
1885-'88 Verwey	136	71	43	89	93	54	104	164	96	14
1885-'88 Swarth	200	80	83	60	60	51	40	220	111	11
1886 Verwey	118	91	34	46	65	8	68	255	118	15
1886 Van Eeden	190	83	12	12	24	-	83	155	95	-
1887 Verwey	153	122	122	51	61	41	112	92	102	-
1888 Kloos	114	100	50	39	54	54	107	229	104	7
1888-'89 Winkler Prins	143	49	54	51	49	20	89	131	100	3
1888-'89 Boeken	150	57	43	39	61	4	89	132	93	14
1889 Verwey	196	148	82	84	87	10	51	135	102	-
1889 Gorter	126	46	41	32	57	2	90	172	149	26
1890 Van Eeden	182	99	79	94	84	-	94	138	79	15
1890 Van Eeden	105	109	56	56	68	-	26	139	64	-
1891 Boeken	143	69	32	58	26	-	106	159	85	-
1891 Gorter	43	45	26	19	43	10	119	136	93	67
1893 Kloos	146	125	43	68	93	32	104	150	154	-
1893 Verwey	118	79	79	86	61	7	39	86	121	-
1893 Van Eeden	150	84	22	31	58	4	66	88	142	9
1893-'95 Holst	90	71	40	40	45	12	74	150	114	17

	Afwijkende versregels
	I	II	III	IV
1879 Van Lennep	218	26	8	-
1879 Emants	138	54	10	-
1880 Kloos	212	33	22	-
1880 Perk	188	30	15	-
1881-'85 Kloos	214	7	11	-
1883 Emants	130	20	6	-
1883 Van Eeden	221	-	19	-
1883 Verwey	214	18	14	-
1884 Kloos	156	18	26	-
1884 Swarth	177	14	-	-
1884-'85 Verwey	252	38	24	-
1885 Winkler Prins	177	37	11	-
1885-'88 Verwey	221	39	43	-
1885-'88 Swarth	180	20	20	-
1886 Verwey	312	57	38	8
1886 Van Eeden	452	71	60	-
1887 Verwey	265	41	112	-
1888 Kloos	318	36	25	4
1888-'89 Winkler Prins	223	46	3	-
1888-'89 Boeken	282	43	54	14
1889 Verwey	329	51	105	-
1889 Gorter	311	49	72	6
1890 Van Eeden	340	44	49	-
1890 Van Eeden	406	49	60	4
1891 Boeken	243	48	42	5
1891 Gorter	262	50	93	45
1893 Kloos	354	39	61	4
1893 Verwey	418	36	114	18
1893 Van Eeden	288	71	80	-
1893-'95 Holst	293	40	100	64

1) Voor de verklaring van de indeling zie pag. 38 en pag. 39.

[p. 222]

Samenvatting van de wijzigingen in versbouw en sonnettenvorm per 1000 regels, tussen 1879 en 1895.^1)
	Onderbreking (o.) en Enjambement (e.)
	Geen o. wel e.	Eén o. geen e.	Eén o. wel e.	Meer dan één o. geen e.	Meer dan één o. wel e.
1879 Van Lennep, Hyperion	42	318	126	144	40
1879 Emants, Lilith	36	230	56	50	10
1880 Kloos, Rhodopis	11	332	76	174	33
1880 Perk, Mathilde	19	356	61	137	16
1881-'85 Kloos, Sonnetten	54	307	75	82	50
1883 Emants, Godenschemering	66	238	142	48	30
1883 Van Eeden, Geest des Lichts	38	297	97	77	-
1883 Verwey, Persephone	86	239	118	50	14
1884 Kloos, Okeanos	100	271	138	74	29
1884 Swarth, Sonnetten	37	369	51	140	23
1884-'85 Verwey, Sonnetten	38	305	219	38	29
1885 Winkler Prins, Sonnetten	26	312	14	100	14
1885-'88 Verwey, Sonnetten	50	307	175	64	79
1885-'88 Swarth, Sonnetten	26	374	66	115	14
1886 Verwey, Cor Cordium	42	293	251	87	53
1887 Van Eeden, Finis	24	357	119	83	12
1887 Verwey, Sonnetten	71	398	245	41	71
1888 Kloos, Kind en God	32	346	86	132	57
1888-'89 Winkler Prins, Sonnetten	34	351	63	68	26
1888-'89 Boeken, Sonnetten	125	236	175	39	43
1889 Verwey, Van het Leven	20	365	130	112	36
1889 Gorter, Mei	63	208	389	38	77
1890 Van Eeden, Ellen	79	241	207	104	54
1890 Van Eeden, Ellen-Sonnetten	41	353	79	42	11
1981 Boeken, Afrodite	122	254	132	43	21
1891 Gorter, Sonnetten	90	257	148	16	19
1893 Kloos, Sonnetten	54	254	257	89	100
1893 Verwey, Spaansche Reis	82	182	350	40	146
1893 Van Eeden, De Broeders	84	208	261	71	62
1893-'95 Holst, Sonnetten	102	259	236	31	17

	Metriese afwijkingen					Sonnetten met
	I	II	III	IV	vier heff.- vzn.	Rijm 4:5	Geen rijm 4:5	Enj 4-5	Enj 8-9
1879 Van Lennep, Hyperion	218	26	8	-	-
1879 Emants, Lilith	138	54	10	-	-
1880 Kloos, Rhodopis	212	33	22	-	-
1880 Perk, Mathilde	188	30	15	-	1	40	31	1	1
1881-'85 Kloos, Sonnetten	214	7	11	-	-	61	11	7	-
1883 Emants, Godenschemering	130	20	6	-	-
1883 Van Eeden, Geest des Lichts	221	-	19	-	-
1883 Verwey, Persephone	214	18	14	-	4
1884 Kloos, Okeanos	156	18	26	-	-
1884 Swarth, Sonnetten	177	14	-	-	-	34	37	-	-
1884-'85 Verwey, Sonnetten	252	38	24	-	-	62	10	19	-
1885 Winkler Prins, Sonnetten	177	37	11	-	-	71	-	-	-
1885-'88 Verwey, Sonnetten	221	39	43	-	-	64	7	14	-
1885-'88 Swarth, Sonnetten	180	20	20	-	-	-	71	3	3
1886 Verwey, Cor Cordium	312	57	38	8	8
1887 Van Eeden, Finis	452	71	60	-	-
1887 Verwey, Sonnetten	265	41	112	-	-	71	-	20	20
1888 Kloos, Kind en God	318	36	25	4	11	39	32	14	-
1888-'89 Winkler Prins, Sonnetten	223	46	3	-	-	69	3	3	-
1888-'89 Boeken, Sonnetten	282	43	54	14	65	36	36	14	4
1889 Verwey, Van het Leven	329	51	105	-	10	71	-	3	-
1889 Gorter, Mei	311	49	72	6	14
1890 Van Eeden, Ellen	340	44	49	-	5
1890 Van Eeden, Ellen-Sonnetten	406	49	60	4	-	45	26	-	4
1981 Boeken, Afrodite	243	48	42	5	26
1891 Gorter, Sonnetten	262	50	93	45	105	71	-	-	-
1893 Kloos, Sonnetten	354	39	61	4	32	39	32	36	21
1893 Verwey, Spaansche Reis	418	36	114	18	21	57	14	46	46
1893 Van Eeden, De Broeders	288	71	80	-	9
1893-'95 Holst, Sonnetten	293	40	100	64	152	14	57	19	17

1) Zie de hierbij behorende graphiek op pag. 224 en 225.

[p. 223]

De verstechniese ontwikkeling tussen 1879 en 1895 heeft een continu verloop, en de verschillende phasen van dit proces blijken niet slechts uit het werk van ènkelen, doch van àllen. Een verklaring van deze feiten is maar op twee wijzen mogelik: òf er is bij de Tachtigers een zeer sterke onderlinge beïnvloeding geweest, òf er hebben op hen allen gelijke of gelijksoortige krachten ingewerkt, die aan hun werk zoveel overeenkomstige trekken gaven. M.i. is beide het geval. Wanneer jongere kunstenaars begonnen, namen ze ongeweten de techniek van hun onmiddellike voorgangers over; maar wat deze daarin voor nieuwe elementen hadden aangebracht, was voor die jongeren geen moeizaam verworven resultaat, doch een gegeven begin. Verwey vond de techniek van Perk en ook van Kloos gereed, en vervormde die op zijn persoonlike wijze; Boeken en Gorter konden dat doen met de versbouw van Kloos en Verwey; Henriëtte Roland Holst deed het met die van Verwey en Gorter. Ieder stond zo op de schouders van een ander, en reikte gemakkelik verder dan deze. Doch de resultaten, die hij won, werden ook gemakkelik weer opgenomen door deze eerderen, omdat het bijna steeds resultaten waren, die pasten in hun eigen systeem, al zouden zij misschien zelf ze nooit hebben bereikt.

Toch is deze onderlinge beïnvloeding zeker niet voldoende om de hevigheid van het proces te verklaren, en nog minder het ontstaan ervan. Er zijn inderdaad geheel andere krachten geweest, die echter alle in één richting werkten en mòesten werken.

Bij vrijwel alle Tachtigers kan men invloed aantonen van de Engelsen: Keats en Shelley.¹⁾ Het ritme van het eerste document, Van Lennep's Hyperion-vertaling, is door Keats natuurlik niet slechts beïnvloed, maar gewekt. Voor Kloos en Verwey, voor Van Eeden en Gorter heeft de poëzie van deze engelse dichters behoort tot het hoogste, wat de kunst aller landen en aller eeuwen heeft voortgebracht. Op hun eigen poëzie heeft deze buitenlandse schoonheid natuurlik ingewerkt, bewust of onbewust: men merkt het aan visie en beeldspraak en versmotieven; het is ook merkbaar in de verstechniek, daar alle vrijheden der Tachtigers zowel in Keats' Hyperion als in Shelley's Epipsychidion te vinden zijn.

1) Vgl. Dr. G. Dekker, Die invloed van Keats en Shelley in Nederland gedurende die negentiende een, Groningen - Den Haag, 1926.

[p. 224-225]

[p. 226]

Bij Verwey kan men in de sonnetten Van de Liefde die Vriendschap heet, ook reminiscenties van Shakespeare verwachten. Zijn studie over Shakespaere's sonnet is méér dan een wetenschappelike beschouwing: het is een bezinning op eigen mogelikheden door middel van onderzoekingen in eens anders kunst.

Minder algemeen en minder langdurig is de invloed geweest, die uitging van de duitse en franse lyriek. Perk noemt een aantal namen, en zijn beheersing van de sonnetvorm vooronderstelt inderdaad een nauwgezette studie van het werk der genoemde dichters. Ook Kloos is in het begin sterk afhankelik geweest van de duitse literatuur, Heine en von Platen, zó zeer, dat hij immers zijn vroegste sonnetten in het duits geschreven heeft. Verschillende van de ritmiese vrijheden bij Perk en Kloos kan men bijv. in enkele sonnetten van Heine aantreffen:

Im Hirn spukt mir ein Märchen wunderfein -

of:

Stolz und gebietend ist des Leibes Haltung -

Het eerste voorbeeld heeft een accentverschuiving, het twede een omzetting en op de zesde syllabe onderbetoning.

Ook het lezen van de klassieke Nederlanders, Vondel, Bredero, Hooft, moet hier worden genoemd. De zeventiend'eeuwse alexandrijn varieert het jambiese metrum in veel sterker mate, dan het voorschrift of liever: de aesthetiese communis opinio omstreeks 1880 aan de dichter toestond. Vooral Verwey heeft van onze Goudeneeuwers geleerd, en in een iets later periode ook van de Vroege-Renaissancisten. Het is niet te gewaagd, om bij een vers als:

uw blank-zeilende wolk, zwerk zwart en rouwig¹⁾

de constatéring, dat hier ‘de werking van de z-, w-, en r-klank door de alliteratie en het ritme gesteund wordt op een wijze die aan zestiende-eeuwse renaissance-poëten doet denken’²⁾ uit te breiden tot het aannemen van een rechtstreekse beïnvloeding.

Uiteraard kan de klassieke, latijnse en griekse, poëzie slechts een factor van betekenis zijn geweest bij de klassiek-geschoolden. Wel was

1) Verwey, 1893, uit ‘Kosmos’; Verz. Gedichten 1911, deel I, pag. 237.

2) De Vooys, Opmerkingen over Nederlandsche Versbouw, Taal en Letteren, 1906, pag. 247.

[p. 227]

Kloos in de klassieke letteren candidaat, en Boeken zowel als Gorter doctor, maar met enige waarschijnlikheid is alleen bij Boeken in zijn versbouw hier en daar invloed vast te stellen.

Al deze zeer verschillende krachten onderging men waarschijnlik grotendeels onbewust. Sommigen echter gaven zich duidelik rekenschap van ritmiese verschillen, en vooral bij Van Lennep en Verwey leidde dit tot een scherp inzicht in metriese verschijnselen. Speciaal bij Verwey kan men ook een experimenteerlust waarnemen, een speurzin naar nieuwe mogelikheden, een ontdekkingsdrift naar onbekend gebied, dat achter de ijsgordels der metra kon liggen. Het scherpe theoretiese inzicht en de experimenteerlust ontbreken zowel bij Kloos als bij Van Eeden; theoreties inzicht is ook van Boeken niet bekend, terwijl de opvattingen, waarvan Hélène Swarth heeft blijk gegeven, sterk negatief gewerkt moeten hebben op de techniese vrijmaking van haar eigen poëzie, die dan ook in het vernieuwingsproces zonder belang is, hoe groot de waarde uit aestheties en literair-histories oogpunt ook moge zijn.

Het schijnt vreemd, dat uit zo heterogene krachten een continuë beweging kon ontstaan, die zo duidelik in één richting verliep. Maar, afgezien van het feit, dat de invloed der vroegere nederlanders en der engelsen parallel ging, is de verklaring gemakkelik: de starre beperktheid van het beginpunt liet slechts een ontwikkeling in één richting toe. De streng metriese vijfvoetige jambe was niet ànders te variëren, dan door gebruik te maken van trochaeiese elementen, eerst op de plaatsen in de aanhef van een versregel, daarna ook midden in. Iedere afwijking méér deed het metrum leniger en losser worden. Toen zodoende na enkele jaren een ongekende beweeglikheid verkregen was, ontstond ook de mogelikheid om af te wijken naar een niet meer vijftoppige norm: in versregels met zeer sterke overbetoning kan men een toenadering tot een zes-heffingen-vers zien, terwijl de overgang naar het vrije vier-heffingenvers gemakkelik werd gemaakt door een veelvuldige onderbetoning. De alleenheerschappij van de jambiese vijfvoet, ‘het groote metrum van na de Renaissance’¹⁾, was gebroken, zonder dat dit in de bewuste bedoeling van de oorspronkelike Tachtigers had gelegen. In de literatuur na 1895 - Boutens, Leopold, Adama van Scheltema, maar ook van

1) Albert Verwey, Nieuwe Gids 1e jrg. deel 1, pag. 72.

[p. 228]

sommige Nieuwe-Gidsers: Verwey en Gorter - vindt men de grootste verscheidenheid van versvormen; die van Boutens zijn weer veel strenger metries, maar niet vijfvoetig en evenmin steeds jambies; die van Adama van Scheltema bevatten bewust vaak elementen van de vrije volksritmen.

De nederlandse literatuur had tijdens de Renaissance de jambe tot het heersende metrum gemaakt; door vele overgangsvormen was de middelnederlandse poëzie en de rederijkerskunst geworden tot de alexandrijn van Vondel en de andere zeventiend'-eeuwers.¹⁾ Bij hen is de jambe nog een norm, geen voorschrift, een variabel metrum, geen dwingende dreun. Maar de jambiese tendentie zet zich door en dit langdurige proces eindigt eerst bij zijn natuurlike einde: in de volkomen verstarring van de onpersoonlike tiktak-maat der achttiend'-eeuwers. Verschillende pogingen om daaruit los te komen - Kinker, Bilderdijk²⁾ en vooral Staring³⁾ - hadden niet tot een algemene bevrijding geleid. Pas de Beweging van '80 heeft de jambiese ontwikkeling, die zich over meer dan twee eeuwen van nederlandse verskunst uitstrekt, binnen twintig jaar in omgekeerde richting afgelegd. Als de jambe het verstechniese kenmerk is van de Renaissance, zou men de Beweging van '80 een Contra-Renaissance kunnen noemen. Hierdoor alleen reeds moet er - ook zonder directe beïnvloeding - een zekere overeenkomst bestaan tussen de latere phasen van de Beweging van '80 en de vroegere phasen van de Renaissance: Perk en Kloos kan men vergelijken met de zeventiend'-eeuwers, Verwey met Van der Noot, wiens werk hij in 1895 uitgaf, en zelfs de na-tachtiger Henriëtte Roland Holst met de voor-renaissancistiese Hadewijch, van wie zij, toen zij haar eerste verzen schreef, nog niets gelezen had. Zolang geen exacte en statistiese onderzoekingen tot onze beschikking staan, blijft dit alles echter niet meer dan een indruk.

De ommekeer in de versbouw is slechts één factor van de literaire vernieuwing. De strijd tegen de traditionele beeldspraak, de haat tegen de retoriese taal, de hartstocht voor de hevige visie en de directe uiting,

1) Vgl. J. van der Elst, L'alternance binaire dans le vers néerlandais du seizième siècle, Groningue 1920.

2) Vgl. het artikel van De Vooys, Taal en Letteren 1906, pag. 229-240

3) Brieven van Mr. A.C.W. Staring, ingeleid en toegelicht door Dr. G.E. Opstelten, Haarlem 1916, pag. 147, 174, 206-207 etc.

[p. 229]

het trotse pleidooi voor de dichterlike roeping en tégen het dichterlike tijdverdrijf - al deze andere factoren zijn in het totaalbeeld onmisbaar en hangen ten nauwste samen. Voor het ontstaan van dit ontzaglike en bijna eruptieve proces geeft de eerder vermelde reeks van invloeden en voorbeelden geen voldoende verklaring. Welke kracht stuwde al die verschillende kunstenaars, dat zij steeds sterker zich gingen verzetten tegen het metrum en tegen de prosodiese voorschriften, terwijl toch, de gehele achttiende en negentiende eeuw door, bijna al de talenten - waaronder in aanleg zeker voortreffelike - zich deemoedig hadden geschikt en rustig de dwang verdroegen? Waarom leefde juist omstreeks 1880 in geheel een generatie van jonge artiesten de wil tot bevrijding, die enige vroegeren slechts incidenteel hadden gevoeld? Hoe ontstond algemeen die onstuimige opstand tegen het conventionele, nadat decenniën lang die opstandigheid in enkelingen belichaamd was geweest?

Dit algemene kan niet anders verklaard worden, dan uit een algemene oorzaak. Wanneer men niet gelooft aan louter toeval, en het spreken over mysterieuze geestelike samenhangen geen verklaring, slechts een verschuiving van het probleem acht, moet men komen tot de erkenning, dat het de maatschappelike verhoudingen waren, die de artistieke bewegingen aan het eind der negentiende eeuw deden ontstaan, en die een voortdurende stuwkracht zijn gebleven. Het wezen van de Nieuwe-Gids-beweging wordt alleen benaderd, als men de verandering der literaire vormen beschouwt in onmiddellik verband met de sociale veranderingen, die tezelfdertijd plaats vonden. De kulturele ommekeer, waarvan de Beweging van '80 een belangrijk onderdeel vormt, was in het Nederland van omstreeks 1880 een maatschappelike noodzakelikheid. Maar op grond van wélke maatschappelike feiten was zij dat?

Reeds vroeg zijn over een sociologiese verklaring van de Nieuwe-Gids-beweging heftige discussies gevoerd, waaraan vooral Gorter, Henriëtte Roland Holst, Van der Goes, Verwey en Adama van Scheltema hartstochtelik hebben deelgenomen. ‘In hoeverre - luidt het - was die beweging laatste uitlooper van een groot verleden, en in hoeverre een vroegtijdig verschijnsel van wat we ook nu nog als toekomst zien?’¹⁾ Het merkwaardigste van deze belangrijke polemieken is wel, dat de socialisten tot verschillende, deels zelfs tegenstrijdige conclusies kwamen, en dat geen

1) Albert Verwey, Proza, deel VII, Amsterdam 1922, pag. 193.

[p. 230]

der schrijvers een exact en systematies onderzoek heeft gedaan in het rijke feitenmateriaal - een tekort, dat Verwey hun terecht verweten heeft.¹⁾ Tegen de marxistiese mening, dat de Nieuwe Gids slechts burgerlik zou zijn geweest - groot-burgerlik volgens Mevrouw Roland Holst²⁾, klein-burgerlik volgens Frank van der Goes³⁾ - plaatste Verwey zijn opvatting, dat de Nieuwe Gids ‘ook de sociale kracht van deze tijd (had) voorgewerkt’;⁴⁾ een opvatting, die op grond van de feiten zeker te verdedigen is. Want het maatschappelike verzet slaat uit talloze bijdragen van de oudste Nieuwe-Gids-jaargangen nóg op als een levende vlam. Aanvankelik radicaal-democraties, werd het in weinig jaren positief socialisties van inhoud; het élan en de kundigheid, waarmee gestreden werd, maken de bekoring en de waarde van menige aflevering uit.

De discussie over de sociale achtergrond moest vruchteloos blijven, daar men de Nieuwe-Gids-beweging beschouwde als een een-voudig proces, uit één oorzaak ontstaan. De Beweging van '80 en de Nieuwe-Gids-beweging echter zijn niet één, maar twee. Wel veroorzaakt hun tijdelik samengaan, dat de verschillende krachten, waaruit zij ontsprongen, moeilik te scheiden zijn; maar ook in de toenmalige maatschappij vonden gelijktijdig verschillende veranderingen plaats, die gezamenlik in één realiteit tot uiting kwamen: een deel der bourgeoisie werd van klein-burgerlik kapitalisties; de kleine luyden werden door Dr. Kuyper religieus-politiek georganiseerd; en tegelijk begon door Domela Nieuwenhuis de socialistiese bewustwording der proletariërs. In diepste wezen waren deze veranderingen één, maar hoe tegengesteld aan elkander toonden de uitingsvormen zich!

1) Albert Verwey, Proza, deel VII, Amsterdam 1922, pag. 195-196.

2) ‘De nieuwe letterkundige beweging moest doordringen, want zij was gevolg en geestelijk aspect van de sociale verandering in Nederland. Zij gaf lichaam en vorm, glans en schoonheid aan de beste aspiraties der opstijgende bourgeoisie. Zij vond haar grond in nieuwe gevoelens en voorstellingen, dieper en intensiever dan van een vorig geslacht, die in de maatschappij opkwamen toen Nederland van klein-burgerlijk, kapitalistisch werd en het genot en de smart leerde kennen daaraan verbonden.’
H.R.H. in De Nieuwe Tijd 1904, pag. 743.

3) ‘De Tachtiger jaren zagen, in de vorige eeuw, niet slechts de Nieuwe-Gids-beweging in de letterkunde, maar ook het verval der liberale partij in de politiek; en tezelfder tijd ongeveer toen de revolutie van de kunst volledig was, zegevierde de kleinburgerlijke staatkunde der anti-revolutionnaire partij bij de verkiezingen van '88.’ V. d. Goes in De Kroniek, 26 Nov. 1904, pag. 378.

4) Verwey, Proza VII, pag. 193.

[p. 231]

Niet met een grove schematiséring, doch met een nauwgezette analyse van de grote samenhangen alleen kan het mogelik zijn achter de wijziging der kunstopvattingen de zich wijzigende maatschappelike werkelikheid te ontdekken. Het zou kunnen blijken, dat de tegenstellingen tussen de marxistiese literatoren onderling, en hun verschillen met Verwey, slechts gevolg waren van een telkens ander subjectief aspect, en dat in een objectieve beschouwing al deze aspecten een relatieve geldigheid behouden. De uiteenlopende tendenties in de Nieuwe Gids, die geleid hebben tot de breuk en de débacle, zijn zó evident, dat men alleen reeds op grond daarvan tot heterogene maatschappelike oorzaken moet besluiten.