Bybel der natuure of historie der insecten. Deel 1

Caput IV.
Quamdiu Ephemeri Vermiculus alatur; quamobrem Esca vocetur; & quam vivax sit?

EPhemeri Ovo, Verme, pabuloque consideratis, proximum est videre, quanto temporis spatio Vermis ille nutriatur. Quamvis autem paradoxum videatur determinare velle, quousque Animalis cujusdam, quod in terra & sub aquis reconditum vivit, nutritio protrahatur: attamen ex diversis Vermium horum magnitudinibus, quas ante memoravi, problema hoc solvi potest. Quum enim species eorum minima, per anni spatium enutrita, quo tempore species maxima ad volatum sese accingit, tres quartas pollicis Hollandici partes longitudine exaequet; species vero media sesqui pollicem tunc longa sit: sequitur hinc, quod Vermis quilibet triennii spatio nutriatur, priusquam obeundae mutationi suae aptus evaserit; quandoquidem, qui hanc tertio anno ordiuntur, maximae speciei Vermes duorum cum dimidio pollicum, sive digiti propemodum, qui auriculari proximus est, longitudine gaudent.

Maximi hi Diariae Vermes plene enutriti suis e tubulis in aquam se conferunt, atque deinde in aëra; prout infra exponam. Verum uti suus cuilibet hostis est; ita Vermes illos eo mox tempore, quo mutationem subituri aquas petunt, Pisces persequuntur: quum vero deinde, mutatione functi, ex aquis in aëra semet efferunt, Aves statim illis inhiant. Quod quidem a Nautis, Piscatoribus, aliisque Hominibus, Rhenum accolentibus, animadversum fecit, ut haec Animalcula deinde, loco Escae, ad capiendos Pisces fuerint adhibita. Atque hinc est, quod isti Vermes circa Vicum Batavoduri, Culemburgi, aliisque in locis, Escae sive Ripariae Escae nomine insignian-

Het IV. Hooftstuk.
Hoe lang de Haft-wurm gevoet wort; om wat reeden hy Aas genoemt wort; en hoe sterk hy van leeven is.

GEsien hebbende het Ey, de Wurm, ende het Voetsel van het Haft, soo gaa ik over tot den tyt, hoe lang hy gevoet wort. Ende hoewel het vreemt schynt den tyt van het voeden eens Diers, dat binnen in de aarde ende het water verborgen leeft, te willen bepaalen: soo is het echter, dat uyt de aangewesen verschillige groote deeser Wurmen, de begeerde tyt sou gereekent kunnen worden. Want alsoo de Kleenste Soorte, na een jaar voedens, en wanneer als de Grootste begint te vliegen, drie vierde parten van een Hollantsche duym-maat lengte heeft. Ende dat de Tweede Soorte, als dan een duym ende twee derde deelen lang is. Soo volgt daar uyt, dat yder Wurm drie jaaren gevoet wort, eer hy tot syn veranderings tyt kan bequaam syn. Op welk derde jaar men de Grootste Soorte van Wurmen twee duym en een half lengte siet hebben. Het welk ten naasten by de lengte van de vinger naast de pink uytmaakt.

Deese groote Haft-Wurmen genoegsaam gevoet synde, soo begeeven sy haar uyt haare Pypkens in het water; en van daar in de lucht, als ik wat lager beschryven sal. Maar gelyk 'er niemant sonder vyant is, soo worden sy op die tyt, wanneer sy haar om te veranderen te water begeven, datelyk van de Visschen vervolght; en hoewel sy uyt het water haar door vervelling in de lucht verhessen; soo aasen daar terstont de Vogelen op. Het welk van sommige Visschers, of andere lieden, aan de oeveren der Rhyn woonende, aangemerkt synde, gelegentheyt heest verschaft, om deese Dierkens als een Aas, om daar meede te visschen, te gebruyken. Het welk dan de waare oorsaak is, waarom dat men deese Wurmen omtrent Wyk te Duurstede, Cuytenburg,

[p. 241]

tur. Quin & inde profectum est, quod Animalcula haec, cum postmodum evolare inciperent, Volans sive Volatilis Esca fuerint adpellata. Interim Rotterodami, Schonhoviae, & Dordraci, quae antiquissima Hollandiae urbs est, Animalculum istud, ubi volatile evasit, Haft vocatur. Sic vero tandem tritissimum illud inter Belgas proverbium, Het isser zoo dicht, als Haft, quo consertissima multitudo indicatur, coortum est: quum haec Animalcula mutationis suae tempore, tam confertim volitent, ut aeque parum, ac cadentes nivis flocculi, numerari valcant.

Quocunque anni tempore, modo piscatui faveat tempestas, Vermes hi escam praebent huic negotio aptissimam: quoniam enim triennii spatio in argilla degunt, priusquam, instar Bombycum, in Animalcula volantia mirifico quodam modo mutentur; hinc quovis anni tempore, levi negotio, e fundo erui possunt, & piscatui adhiberi. Id tamen, cum aquae alte surrexerunt, haud commode peragi potest: necessum enim tum est, ut quis totus nudus semet in aquam demittat; quod nonnunquam faciendum curavi, quo & indolem horum Animalculorum investigandi, & internas eorum partes, ope Anatomes, examinandi haberem copiam.

Piscatores, quum hoc Verme ad Pisces hamo capiendos utuntur, hamum in caput, quae durissima ejus & firmissima pars est, infigunt. Quandoquidem vero admodum vivax is est; hinc perpetuo, quem in aqua ciet, motu escam constituit aptissimam alliciendis Piscibus, ut insidiosum hamum devorent.

Quam vivaces autem hi Vermes sint, inde licet conjicere, quod quendam aliquando acicula perfoderim, ut mortuum siccarem; qui tamen die sequente etiamnum superstes erat: quamvis insuper noctis integrae spatio in vasculo urina pleno, in quod eum interficiendi gratia conjeceram, haesisset. Interim ut vitae tenacissimi sint, attamen e tubulis suis protracti, atque in aquam argilla mistam demissi, biduo haud supervivere valent. Unde, qui Vermes hosce conservare vivos cupit, nonnisi in sabulum humidum, aut argillam madefactam reponere cos debet: ita enim maximos per quatriduum, minores per octiduum, vitam protraxisse vidi. Ast in aqua penitus demersi nulla ratione vivi permanere possunt.

Si Vermes hos peregre mittere quis desiderat, haud alia id aptiore methodo exsequetur, quam

ende andere plaatsen, de naam van Aas, of Oeveraas gegeeven heest. Gelyk als daar ook uytgesprooten is, dat men deese Dierkens, als sy naderhant quamen te vliegen, de naam van Vliegent of Vlugtig Aas heeft toegeeygent. Daar nogtans die van Rotterdam, Schoonhoven en Dordrecht, het welk de oudste stadt van Holiandt is, het Dierken vliegent geworden synde, Haft noemen. Waar uyt eyndelyk dit overal bekende Neerlandts spreekwoort gebooren is. Het isser soo digt, als Haft. Want deese Dierkens vliegen op de tyt van haar verandering in sulken menigte, dat sy, als de nederdalende sneeuw-vlokken, ontelbaar syn.

Op alle tyden van het jaar, als het maar goet weeder om te visschen is, soo syn deese Wurmen daar een bequaam Aas toe. Want alsoo sy drie jaaren in de kley leeven, eer sy, als de Syde-wurmen, heel wonderlyk in vliegende Dierkens vervellen; soo kunnen sy, tot allen tyden van het jaar, bequaamelyk uyt de gront gegraven worden, om daar meede te visschen. Dat echter in hoog water niet makkelyk en is te doen; alsoo het dan noodig is, sig heel naakt te ontkleeden; dat ik somtyts uyt curieusheyt heb laaten doen: soo om den aardt deeser Dierkens te ondersoeken, als om haare inwendige leeden, door de Ontleeding na te speuren.

De Visschers, als sy deese Wurmen om te hengelen gebruyken, soo hechten sy haar angel in 't hooft van deselve, alsoo de wurm daar het hartste ende sterkste is. En naademaal dat hy lang-levent is, soo dient hy door de beweging, die hy geduurig in 't water veroorsaakt, tot een bequaam Aas, om de bedriegelyken angelboek de Visschen te doen inslokken.

Hoe sterk van leeven dit Aas is, kan hier uyt afgenomen worden, dat, als ik kem eens om te dooden, ende dan te droogen, met een spelt doorboorde, hy echter des anderen daags nog leefde, niet tegenstaande hy den heelen nacht over in een kopje met pis, om hem te doen sterven, was gewurpen geweest. Dan hoe sterk dat sy van leeven syn, soo kunnen sy, wanneer se uyt haar pypkens getrokken worden, en in water met kley gemengelt gewurpen, geen twee daagen leeven. Waarom als men deese Wurmen in 't leeven wil behouden; soo moet men haar niet als in vogtig sand, of genatte kley setten. Waar in ik de Groote vier daagen heb sien leeven, ende de Kleene agt daagen. Maar heel onder het water kunnen sy gantschelyk niet in 't leeven blyven.

Om deese Wurmen te versenden, soo isser niet beeter, als eenige pypkens van het grootste riet te samen te

[p. 242]

tubulos quosdam de arundine maxima paratos inter se colligando, atque operam dein dando, ut Vermes in hos sese conferant. Alias enim vix commode transmitti poterunt; quoniam temere inter se mutuo discurrendo facile semet invicem laedunt. Quin dicta ratione etiam haud difficulter in alios fluvios translocari possent; quemadmodum in Ichthyotrophia transferri Pisces solent.

binden, en de Wurmen daar te doen inloopen. Het welk, alsoo sy andersints door malkanderen loopen, ende dat sy haar lichtelyk quetsen, soo bequaamelyk niet te doen is. Op deese wyse sou men se ligtelyk in andere rivieren kunnen verplaatsen, gelyk als men dat met de Visch wel doet, die men in Vyvers over set.