|
| |
| |
| |
II Formatie, eerste fase
(27 mei 1981-7 juli 1981)
| |
Woensdag 27 mei
De zeventienmans fractie is bijeen geweest. War een schare! Zo op het eerste
gezicht zie ik geen zwakke plekken. Het kan een goede ploeg worden. Niets is
zo schadelijk voor een politieke partij als verdeeldheid. We hebben dat zelf
ervaren in het begin van de zeventiger jaren. Ons succes is voor een groot
deel te danken aan eendracht. Daarom moeten we met de nieuwe fractie zo gauw
mogelijk een dagje brainstormen over fractiediscipline, geweten,
compromissen en solidariteit.
'k Heb gegeten met Joop. Hij is alweer vol strijdlust. Zijn fractie is bereid
tot inleveren, programmatisch en desnoods in aantal ministerposten, als hij
maar premier wordt. Maar donkere wolken pakken zich boven zijn hoofd
samen.
| |
Donderdag 28 mei
Hemelsvaartsdag. Tijd om eens even na te denken over de ingewikkelde situatie
die nu is ontstaan.
| 1. | cda en vvd zijn samen onder de
75 zetels gezakt. |
| 2. | Het cda is groter dan de PvdA. |
| 3. | De dreiging van een minderheidskabinet van cda en
vvd, gedoogd door klein rechts, zal steeds op de
achtergrond aanwezig zijn. |
Verder moeten we het volgende goed in het achterhoofd houden.
| a. | Van Agt zal, na deze uitslag, alles doen om Joop uit het Catshuis te
houden. |
| b. | Enkele coryfeeën uit het cda zullen
steeds spelen met de gedachte dat ze, na eindeloos gezeur in de
formatie, zelf premier zouden kunnen worden. |
| c. | De PvdA zal langdurig aan Joops premierschap vasthouden. |
Wiegel schijn erop te gokken dat mijn partij me tenslotte onderuit zal halen
en een cda/vvd/D'66-kabinet zal willen. Anders kan ik
niet verklaren dat hij me onophoudelijk de gelegenheid geeft om | |
| |
ons standpunt te bevestigen. Het zal 'm niet lukken.
Rechtse krachten in het cda én de vvd willen dat een cda-informateur een
economisch herstelplan formuleert. Wie het er niet mee eens is kan afhaken.
De namen van Zijlstra en De Pous worden genoemd. Ik zal de Koningin morgen
duidelijk maken dat ik daar niet intrap. Ieder programma is onlosmakelijk
verbonden met de partijen die het moeten uitvoeren.
Dries heeft meteen gezegd dat hij een kabinet met klein-rechts niet wil. Ja
ja. Nú nog niet, want daar krijgt hij zijn fractie (nog) niet
voor mee. De dreiging blijft bestaan, en dus moet die zo gauw mogelijk uit
de weg. Misschien kan dat volgens dit scenario:
| 1. | Een ‘linkse’ cda'er
onderzoekt cda/PvdA/D'66. Dat mislukt op het
premierschap. Hoe eerder hoe beter, dus moet het meteen over de hamvraag
gaan. |
| 2. | Daarna onderzoekt een ‘rechtse’ cda'er cda/vvd/klein-rechts. Dat mislukt,
omdat de cda-fractie nog lang niet genoeg is
gefrustreerd, gemasseerd en gemanipuleerd. |
| 3. | Vervolgens formeren we een extra-parlementair kabinet met
bewindslieden uit cda, PvdA en D'66. Klaar: begin
september. |
| |
Vrijdag 29 mei
Nu de fractie zoveel groter is, is een bestuurlijke reorganisatie nodig. Dat
is niet eenvoudig. Het grootste probleem is het volgende. De fractieleden
hebben persoonlijke medewerkers, zogenaamde bikkers. In de praktijk van de
oude fractie bleek dat er een nauwe samenwerking bestond tussen kamerlid en
bik, waardoor de secretaressen op het algemeen secretariaat vooral tikwerk
te doen kregen. Daar kwamen ze, terecht, tegen in opstand. Hoe kunnen we het
in de nieuwe fractie beter doen? Vanmiddag praatten we er langdurig over. Om
kwart voor zes ga ik naar de Koningin, in het paleis Lange Voorhout. Ze is
vlug van begrip en niet zo gespannen als ik had verwacht. Ik pleit
natuurlijk voor een informateur uit cda-kring, met de
opdracht een kabinet van cda, PvdA en D'66 tot stand te
brengen. Waarom geen D'66-informateur? Formeel: omdat wij een zo groot
mogelijke kiezersinvloed willen op de formatie, en het cda is nu eenmaal de grootste partij geworden (al hebben ze een zetel
verloren). Informeel: die eerste informatie zal waarschijnlijk mislukken,
laat een cda-informateur dat maar meemaken.
| |
| |
Van Agt heeft geadviseerd om twee
cda-informateurs te benoemen. Waarom twee? Twee weten
meer dan een. En drie dan? Is er interne controle nodig in het cda? Of moeten de bloedgroepen zich voortzetten tot in de
benoeming van informateurs?
| |
Zaterdag 30 mei
Avond. H.M. benoemt Lubbers (oud-kvp) en De Koning
(oud-ar) tot informateurs. Van Agt krijgt 100% zijn
zin, al heeft een meerderheid van de Kamer (PvdA, vvd,
D'66) geadviseerd om één cda-informateur aan te stellen. Joop belt langdurig, waarbij ik met
klem aandring op het zo spoedig mogelijk laten wegstrepen van de dreiging
cda/vvd/klein-rechts.
| |
Maandag 1 juni
Gesprek van 17 h tot 18.30 h met Ruud Lubbers en Jan de Koning. De sfeer is
ontspannen. We zijn het eens dat de kwestie van de zetelverdeling en
premierschap tegelijk met de programmapunten moet worden besproken. De
informateurs schromen niet om op informele manier alvast over alle
onderwerpen te praten. Zelfs namen van mogelijke ministers worden genoemd.
‘Wij gaan ervan uit dat Van Agt premier wordt,’ zegt
Jan de Koning. ‘Althans een cda'er,’ corrigeert Ruud Lubbers. Ik vecht dat uitgangspunt
aan. Het feit dat het cda de grootste partij is geworden
moge zwaar wegen, minstens zo relevant is dat het cda, en
met name Van Agt, gezicht heeft gegeven aan een centrum-rechts kabinet. Dat
pleit voor een PvdA-premier. (Of om het met een variant van Lubbers te
zeggen: althans geen cda-premier.)
Joop toont zich ‘dik tevreden’. Zo drukt hij zich
althans tegenover de pers uit. Dat gaat mij wat ver. Ik moet het allemaal
nog zien. Ruud en Jan zijn aardige, vlotte jongens, dat is zeker. Maar ik
weet niet wat voor trucs het cda nog allemaal in de mouw
heeft.
| |
Dinsdag 2 juni
Tweede vergadering met de nieuwe fractie. Ik zal de techniek die ik voor het
vergaderen gebruik moeten aanpassen aan het grotere getal. Met de
achtmansfractie (achtpersoonsfractie heet dat in deze tijd van emancipatie)
deed ik vaak de ronde - iedereen zei iets. Dat | |
| |
gaat nu niet
meer, het duurt te lang. De volgende keer ga ik sprekerslijsten aanleggen.
Wie niet meteen iets weet te zeggen over een onderwerp geeft zich dan
misschien niet op. Ineke wordt gekozen als secretaresse van het
fractiebestuur. Ernst haalt het fractiebestuur niet. Hij verliest met 10 - 7
van Aad Nuis. Het bestuur krijgt een organisatorische, geen politieke taak.
Dat ontslaat me van de plicht om allerlei kleinere politieke beslissingen
aan het fractiebestuur voor te leggen. Gelukkig. Belangrijke beslissingen
moeten natuurlijk de fractie passeren. Nieuw probleem van het grotere getal:
het uitlekken. We hebben nog geen besluit genomen over de openbaarheid van
de fractievergadering, maar zeker als het over personen gaat, en
waarschijnlijk ook als de formatie aan de orde is, zullen de vergaderingen
besloten moeten zijn. Toch is er uit de eerste fractievergadering prompt het
een en ander naar buiten gekomen, o.a. over de kandidatuur van Ernst voor
het fractiebestuur. Ik hamer erop bij de leden dat ze hun mond houden,
anders meld ik over de formatie in het vervolg alleen dat waarover ik
formeel een fractie-besluit nodig heb. Ben benieuwd of het helpt.
| |
Woensdag 3 juni
'k Heb twee en een half uur doorgebracht met Ruud en Jan. Ze hadden om een
lijstje gevraagd met programmapunten die ik aan de orde gesteld wil hebben.
Dat heb ik ingeleverd. 'k Had er alleen die onderwerpen op gezet waarover
ernstig verschil van mening mag worden verwacht. Het
financieel-sociaal-economisch beleid met al z'n aspecten zoals
inkomensverdeling, werkgelegenheidsplan, begrotingstekort e.d. De
informateurs vragen om een notitie over onze nivm
(Nederlandse Industriële Vernieuwingsmaatschappij), in samenhang
mét investeringsloon en werkgelegenheidsplan. Op voorstel van de
fractie pleit ik ook voor een werklozenbeleid (wit maken van sommige soorten
zwart werk, vrijstelling voor enige tijd van de plicht tot solliciteren voor
iemand die vrijwilligerswerk doet, e.d.) Verder natuurlijk de
defensieproblematiek (uitgavenniveau, tnf), de
kerncentrales, het onderwijs (middenschool, integratie hbo en universitair onderwijs), reorganisatie van de Rijksdienst, het
Markermeer, de woningbouw, de huren, het milieubeleid, politiewet en de
benoemingen. Wat dit laatste betreft, D'66 heeft een geweldige achterstand,
ondanks de toezeggingen van het vorige kabinet.
| |
| |
Ruud Lubbers betwijfelt sterk of we drie ministers kunnen krijgen. Ik denk
dat het moet kunnen, als we niet te zware posten claimen. Bijvoorbeeld ez, Ontwikkelingssamenwerking en V en W, waarvan alleen
ez een hoofdpost is. En in de sociaal-economische
driehoek moeten we in elk geval vertegenwoordigd zijn. Ruud zegt dat de PvdA
zeker Max van der Stoel naar voren zal schuiven. Wil Brinkhorst Defensie?
‘Nee,’ zeg ik, ‘dat wil hij zeker niet.
Veel te grote kans dat hij in conflict komt met de partij.’ De
informateurs beklemtonen dat het cda de PvdA en D'66 toch
als één blok tegenover zich zien. Stel dat in de
sociaal-economische driehoek ez en Sociale Zaken bij dat
blok zijn, in de buitenlandsector BuZa en Ontwikkelingssamenwerking, in de
welzijnssector Onderwijs, wat geeft dat dan voor beeld? Zonder cda-premier zou het cda zich nooit in dat
kabinet herkennen. Is het cda dan bereid af te zien van
Onderwijs? Nee, dat is de eerste claim, maar de PvdA hangt er ook zwaar aan,
vanwege Jos van Kemenade. Ik benadruk nog eens dat het cda-premierschap natuurlijk bespreekbaar, maar niet vanzelfsprekend
is. Het helpt niet. Aan het eind van de dag brengt hun woordvoerder naar
buiten dat zij uitgaan van een cda-premier.
| |
Vrijdag 5 juni
Gisteren heb ik met Alexandra een heerlijke dag op het water doorgebracht.
Maarten heeft gewerkt, notities voorbereid voor de informateurs over
industriële vernieuwingen en over onze reactie op de eerste twee
‘strijdpunten’ van de PvdA. Ineke heeft ook gewerkt
door met alle medewerkers te praten over de organisatie van de fractie. Ik
heb niet de indruk dat haar bevindingen mijn standpunt wezenlijk zullen
wijzigen.
De informateurs zeggen intussen dat ze ervan uitgaan dat Van Agt zelf premier
wordt van het nieuwe kabinet. Is dat uitgangspunt voor discussie vatbaar?
Even bespreekbaar als het inschakelen van sterrenwichelaars bij de formatie,
zegt Van Agt. Leuk, maar zeer onzuiver. Het is absoluut niet vanzelfsprekend
en nog nooit vertoond, dat dezélfde man eerst een centrum-rechts
en daarna een centrum-links kabinet leidt. En het is zonderling dat
informateurs zoiets toch als uitgangspunt nemen. Ik laat me in deze zin uit
tegenover de media.
| |
| |
| |
Dinsdag 9 juni
Mijn neus schilfert van de pinksterzon. In de fractievergaderingen verdelen
we de leden over de kamercommissies. Het lijkt wel een verkoping bij opbod.
Wie doet Onderwijs? Chel natuurlijk, hij heeft het de afgelopen vier jaar
ook gedaan. Maar Gerrit heeft zo lang bij de universiteit van Groningen
gezeten. En Grace deed Onderwijs in de gemeenteraad van Amstelveen. In de
meeste commissies krijgen we twee leden en twee plaatsvervangende leden. Dat
is in vergelijking tot vroeger een weelde, en toch is het soms te weinig. De
crm-commissie bijvoorbeeld behartigt de kunsten, het
omroepbeleid, recreatie en sport, het maatschappelijk werk en
natuurbescherming. Eigenlijk willen we daar vijf verschillende mensen bij
inschakelen, terwijl we maar vier plaatsen hebben. We moeten zien daar uit
te komen door de bijzondere commissies erbij te betrekken.
Joop is om elf uur bij de informateurs, Dries om twaalf uur, ik word om
halftwee verwacht. Joop is er niet gerust op. Hij belde vanmorgen vroeg nog
even met de mededeling dat hij niet bereid is zo in zijn schulp te blijven
kruipen voor het cda. Ik ben het daarmee eens. Het cda heeft de absolute meerderheid niet, wat zullen we nou
krijgen. De informateurs hebben de meest klemmende agendapunten
geïnventariseerd en leggen die voor. Dat is allemaal best, maar
ik wil weten of zetelverdeling en premierschap nu bespreekbaar zijn of niet.
‘Zeker,’ zeggen de informateurs. Ik zeg dat ik me er
van wil vergewissen of ook de fractievoorzitter van het cda ze bespreekbaar vindt. ‘Dat zouden we hem moeten
vragen,’ zegt Ruud. ‘Uitstekend,’ zeg ik,
‘vraag het hem.’ Helaas is hij net voor mij geweest en
staat nu de pers te woord. ‘Weet je wat,’ zegt Ruud,
‘zeg gerust naar buiten dat naar onze mening het premierschap ook
voor Van Agt bespreekbaar is, dat wij het t.z.t. aan de orde zullen stellen,
en technisch zullen leiden, maar dat we over dit onderwerp geen
compromisvoorstellen zullen doen. Want je kent ons uitgangspunt.’
Om drie uur is er in de Tweede Kamer afscheid van de oude leden. Er
verdwijnen er veel.
Dolman heeft aardige opmerkingen voor een aantal van hen. Bijvoorbeeld tegen
de gpv'er Verbrugh: ‘Vaarwel, belijder van
vaste beginselen; bewonderenswaardig duivelskunstenaar, als u mij de
uitdrukking toestaat.’ En tegen Schakel: ‘Vaarwel
beste redenaar onder ons; ruiterlijk tegenstander en trouwe vriend; wij
benijden al | |
| |
degenen die van de toegenomen tijd voor je
nevenfuncties zullen profiteren.’ Met wat hij zegt tegen Annelien
Kappeyne van de Coppello betreedt hij het partijpolitieke vlak:
‘... Zij heeft de voor een politicus moeilijkste beslissing
genomen: tegen de eigen partij ingaan. Tot zo'n stap zijn alleen de meest
overtuigden, de meest gedrevenen in staat, en daarom zeg ik tot Annelien
Kappeyne van de Coppello geen vaarwel, maar tot ziens.’
Op de receptie na afloop hoor ik van journalisten over de persconferentie van
Van Agt. Hij heeft het premierschap bespreekbaar genoemd als het weer:
altijd boeiend, maar je kunt er toch niks aan veranderen. Dat kun je ook
over Dries zelf zeggen: altijd boeiend, maar je kunt hem toch niet
veranderen. Deze uitspraak over het premierschap is natuurlijk nogal
arrogant. Verder heeft hij het rapport-Wagner over het industriebeleid, net
verschenen, een bevestiging van het regeringsbeleid genoemd. Wat een onzin.
Het nadrukkelijk willen stimuleren van bepaalde sectoren is blijkbaar
hetzelfde als het globale beleid van Bestek '81. Ik besluit om niet mijn
woordvoerder Jan Goeijenbier de pers te woord te laten staan, maar zelf te
gaan. Ik zet uiteen wat de informateurs op mijn vraag hebben geantwoord.
Gehoord de uitlatingen van Van Agt zal ik nu de programmatische
onderhandelingen niet beginnen voor er opheldering is over dit punt. De
dagen voor de verkiezingen heeft Van Agt een paar maal gezegd dat D'66 en de
PvdA welkom waren om hetzelfde beleid te helpen uitvoeren. Hetzelfde beleid,
blijkbaar geleid door dezelfde man. Zijn er grenzen aan de arrogantie? Ook
voor ons zijn sommige patronen onbespreekbaar.
| |
Woensdag 10 juni
Eén van de zogenaamde ‘loyalisten’
(krankzinnige betiteling) van het cda heet Hans de Boer.
Een zwijgzaam politicus, oud-voorzitter van de arp, een
man zonder capsones, recht door zee, betrouwbaar. Hij kwam dezer dagen langs
omdat hij iets te zeggen had. ‘Verwacht niet van ons
loyalisten,’ zei hij, ‘dat we Van Agt zullen wraken
als premier. Dat kan niet van ons worden verlangd. Het zou politieke
zelfmoord zijn en daar hebben we niet direct behoefte aan. We zullen wel
iets anders doen. We zullen zorgen dat er geen “Staphorster
variant” kan komen. Een kabinet van cda, vvd
en bijvoorbeeld sgp zullen we verhinderen.’
‘Dat kan leiden tot een impasse,’ zei ik.
| |
| |
‘In geval van een impasse voorzie ik het volgende,’ zei
Hans. ‘Het huidige kabinet regeert door, gedoogd door
“klein rechts”. Tot volgend voorjaar, na de
Statenverkiezingen. Daarna mogen de mensen opnieuw naar de stembus voor de
Tweede Kamer. De kans op de cda/vvd-meerderheid is dan
groot.’
Het zou wel eens kunnen dat Hans de Boer me hiermee de sleutel heeft
aangereikt om het uiteindelijk resultaat van de formatie mee te voorspellen.
Er zijn nog maar een stuk of vijf loyalisten, maar zij kunnen de doorslag
geven. Dat houdt in dat áls Dries vasthoudt aan zijn premierschap
er nog maar twee mogelijkheden zijn: of hij wordt het, of we hebben volgend
voorjaar nieuwe verkiezingen.
Intussen houdt de werkwijze van de fractie me ook bezig. Gelukkig krijg ik ze
mee voor een simpele organisatie.
Per drie leden een secretaresse, die ook geografisch wordt gedecentraliseerd.
In regelmatig en hartelijk overleg tussen de drie leden, hun drie
persoonlijke medewerkers en de secretaresse, moet worden voorkomen dat de
secretaresse alleen typewerk te doen krijgt en geen secretariswerk. De
persoonlijke medewerkers zijn er in de eerste plaats voor inhoudelijke
ondersteuning.
's Avonds eten en drinken we Suzanne Bischoff en de medewerkers Ingrid,
Pieter en Rolf uit. Suzanne verhuist naar de overkant (Eerste Kamer), de
medewerkers vertrekken nog niet direct, kortom, omdat er voor droefheid geen
ruimte is wordt het een vrolijke avond, die te laat eindigt.
| |
Donderdag 11 juni
Verjaardag van onze zoon, nu een boom van een kerel, met een helder hoofd en
een warm hart. Van halftwee tot tegen zessen zitten we voor het eerst bij
elkaar: Dries, Joop, JCT en de informateurs. De sfeer is moeilijk te
beschrijven. Dries is vriendelijk en charmant, maar het lijkt of hij met z'n
gedachten elders is, bij een niet zo lang geleden gestorven verwante, of bij
een verre geliefde. Joop is ingetogen, bescheiden voor zijn doen. Zijn
gedrag is doordrenkt van de les van vier jaar geleden. Deze keer zal de PvdA
geen drammerigheid verweten kunnen worden. De redelijkheid van D'66, aan wie
zoveel zetels zijn verloren, doorstraalt hem.
Op mijn vraag of de samenstelling van het kabinet, inclusief het
premierschap, net zo bespreekbaar is als de programmapunten, antwoordt Dries
met een sober ‘ja’. ‘Iets anders is of we
het eens wor- | |
| |
den,’ zegt hij. We beginnen de
besprekingen, nog steeds zonder notulist. De informateurs schijnen daar een
weerstand tegen te hebben. Misschien worden er volgende week notulen
gemaakt, als we tot conclusies moeten komen.
We spreken aan de hand van notities, ‘kapstokken’, door
Ruud opgesteld. Begonnen wordt met het financieel-sociaal-economisch beleid.
Dries prijst het rapport-Wagner, noemt het verschijnen ervan een gebeurtenis
van de eerste orde. Immers, het is ook onderschreven door mensen uit kringen
van de vakbeweging: Henk Vredeling, Leo Ester, Piet Vos. Jammer dat het nu
alweer kapot wordt gepraat door sommigen uit de PvdA en de fnv. Ja, dank je de duvel, maar in het rapport staat ook dat de
koppeling tussen inkomens en sociale uitkeringen moet worden verbroken. Dat
deel is zomaar niet aanvaardbaar. Maarten Engwirda zal zich in de
vakbondskrant die vandaag uitkomt in die geest uitlaten.
We bespreken de inkomens, de overheidsuitgaven en al die andere elementen die
samenhangen met het sociaal-economisch beleid. De sfeer blijft goed. Tegen
het eind durven we zelfs te zeggen: ‘Denk je al aan Hans Wiegel,
Dries?’ We doen geen mededelingen aan de pers. Ook zonder
publiciteit zijn de besprekingen al broos genoeg.
| |
Vrijdag 12 juni
De hele dag praten we met z'n vijven. Huisvesting, kerncentrales, kernwapens,
rapport-Vonhoff, abortus, onderwijs. We lichten het programma van onze
partijen toe. Dries maakt er geen geheim van dat hij persoonlijk anders
denkt over plaatsing van de kruisraketten (in december ja zeggen) en over
kerncentrales (wel bouwen) dan zijn partij. Tegelijk verklaart hij zijn
persoonlijke mening irrelevant. Ik kan zijn openhartigheid wel op prijs
stellen. Joop houdt een overtuigend betoog tegen de plaatsing. Het is te
merken dat hij tegenwoordig nogal wat buitenlandse contacten heeft. Ik
argumenteer tegen Dries dat als het voorbehoud voor plaatsing in '79 serieus
is geweest, nu ‘ja’ zeggen onmogelijk is. Immers,
Salt-II is niet geratificeerd, onderhandelingen moeten nog beginnen en
Reagan bewapent in ijltempo. Dries knikt.
Abortus wil het cda als volgt geregeld hebben: geen
initiatieven uit het parlement steunen, en als er toch een initiatief komt,
geen contra-seign. Ik waan me weer in 1977. Je zou haast gaan pleiten voor
het afschaffen van seks.
| |
| |
| |
Zaterdag 13 juni
Dag met de nieuwe fractie in Woudschoten. We praten over eenheid in de
fractie, over de rol van het persoonlijk geweten in de politiek, over de
ethiek van compromissen slikken. Een goede dag. Het kan (opnieuw) een goede
fractie worden. Jammer dat Erwin er niet bij kon zijn. We praten ook over
mijn opvolging, voor als ik in het kabinet terecht mocht komen. LJ wil ook
in het kabinet en hij wil hoe dan ook geen fractievoorzitter worden.
Sommigen zeggen: het moet iemand zijn uit de oude fractie. Anderen zeggen:
dat hoeft niet. Ik lanceer de volgende gedachte: om de fractie te leiden kun
je het best een ervaren iemand hebben. Maar de volgende lijsttrekker kan
misschien beter iemand uit de nieuwe lichting zijn. Is het wellicht mogelijk
dat iemand van de oude club het doet, met de mededeling er na een jaar weer
af te willen? De fractie knikt bedachtzaam. Wie weet moet het zo.
| |
Maandag 15 juni
Voor het eerst zijn er notulisten bij onze besprekingen, Johan
Margé, nog bekend uit 1977, en de heer Van der Voet. De
informateurs, monter als steeds, hebben conceptconclusies geformuleerd over
het financieel-economisch-sociaal beleid. Ze willen o.a.
| - | de jeugdlonen niet naar boven bijstellen, maar het beleid t.a.v. de
jeugdwerkloosheid intensiveren; |
| - | de netto-nettokoppeling handhaven; |
| - | de prijscompensatie zuiveren voor ruilvoetverslechtering met 1% per
jaar gedurende 4 jaar; |
| - | nagaan of een bijzondere bescherming van de koopkracht mogelijk is
voor de echte minima, waarbij gerekend oudere alleenstaanden; |
| - | het verschil tussen minimum en modaal loon niet verder verkleinen; |
| - | de collectieve lastendruk stabiliseren, hoogstens een verhoging met
0,2% per jaar stijging i.v.m. de stijging van de aardgasprijzen; |
| - | het financieringstekort snel terugbrengen, om te beginnen met 2%; |
| - | ‘schoning’ van het trendbedrijf; |
| - | stabilisatie van de premiedruk, zonder verhoging van de
rijksbijdragen; |
| |
| |
| - | de initiatiefwet over pensioenaanspraken van Erwin Nypels, na open
overleg, overnemen. |
De onderhandelingen beginnen. Joop wil bijvoorbeeld de minimumlonen weer
optrekken. Dries ‘voelt daar geen bal voor’. Ik
suggereer om de intensivering van het werkloosheidsbeleid t.b.v. de
jeugdigen voort te zetten en hun lonen later te bezien en afhankelijk te
stellen van de ontwikkeling van de economische situatie. Zo gaat het steeds.
Joop geeft een mening, gesteund door inhoudelijke, zij het natuurlijk sterk
partijpolitiek gekleurde argumenten. Dries geeft zijn oordeel, dikwijls met
een behoudende inslag, in een paar korte, voor een kind begrijpelijke
zinnen; en ik probeer compromisformules uit, die natuurlijk zo dicht
mogelijk bij het progressieve doch redelijke D'66-programma liggen. Een
voorlopig nog vriendelijke confrontatie tussen een ideologie die worstelt om
boven te blijven, de restauraties in de tachtiger jaren, en de redelijkheid,
die de beide anderen enorm irritant moeten vinden. Joop wil het verschil
tussen minima en modaal nog wel iets verkleinen (in tegenstelling tot de
vakbeweging), hij weet zeker dat herstel van de werkgelegenheid niet
mogelijk is bij stabiliteit van de collectieve lastendruk, hij wil blijvende
koppeling van inkomens en uitkeringen in het stelsel van de sociale
verzekeringen. Ik bevind me wat deze onderwerpen betreft dichter bij het cda dan bij de PvdA. Het verschil tussen minimum en
modaal loon is nog maar ƒ400,- per maand en dat is door
individuele huursubsidie en andere toeslagen nog geflatteerd. Ons programma
wil de collectieve lastendruk stabiliseren. Boven een bepaald niveau zou men
zich vrijwillig moeten kunnen bijverzekeren, dus doorknippen van de
koppeling met het inkomen. Dries zegt niet veel. Ik vraag me af of hij er
echt bij is.
| |
Dinsdag 16 juni
We onderbreken de besprekingen van 12 h tot 15 h zodat we allemaal nog een
poosje onze fractievergadering kunnen bijwonen en het begin van de
kamervergadering. Maar al daarvóór blijkt dat Joop het
moeilijk heeft. De berichtgeving van de informateurs gisteravond is te
optimistisch geweest. De ochtendkranten schrijven dat we in grote lijnen
overeenstemming zouden hebben bereikt over werkgelegenheids- en
industriebeleid. Joop blaast wangen vol lucht uit, pruttelt, bladert veel in
zijn dikke stapel adviezen uit de fractie en mompelt dat het zo niet gaat.
Joop en ik zijn het er tegen- | |
| |
over Van Agt over eens dat het
sub-doel om de sociale premiedruk te stabiliseren onhaalbaar is.
‘Maar,’ zegt Dries, ‘alleen onder de
dreiging dat nationale uitkeringen zullen worden gekort zal een volumebeleid
werken.’ En dat kon wel eens waar zijn.
In de fractievergadering kan ik weinig mededelingen doen. We hebben o.a. een
gedachtenwisseling over arbeidstijdverkorting per dag, die
vooral de emancipatiekampioenen belangrijk vinden, Suzanne Dekker en
anderen. Ik betoog dat dit een belangrijk doel voor de langere termijn is.
Voor de korte termijn is deeltijdarbeid de oplossing. Voorlopig win ik het
pleit. Voorzitters mogen vaak het voordeel van de twijfel in ontvangst
nemen.
Uren discussie over het sociaal-economisch beleid met Dries, Joop en de
informateurs. Al wordt geen enkele conclusie getrokken en blijft Joop in de
contramine, ik taxeer toch dat er uit te komen is. Het laatste uur doen we
volkshuisvesting. Dat gaat vlot. Ziet er goed uit. De vete daarover in de
laatste verkiezingsdagen is verdampt. Politiek is als ether, vluchtig en
verdovend.
| |
Woensdag 17 juni
Ruud Lubbers heeft me gevraagd na te denken over een voorstel aangaande de al
of niet sluiting van de kernenergiecentrales van Borssele en Dodewaard.
Standpunt D'66: direct stilleggen, eventueel heropenen als er een oplossing
is voor het afvalprobleem. Ik vind dat zelf sterk overdreven, wam onze
centrales functioneren veilig, maar àlla..., ons congres heeft op
een vroege zaterdagochtend in haar wijsheid aldus besloten.
Standpunt PvdA: sluiten zodra dat technisch mogelijk is. Een van hun twee
hardste ‘strijdpunten’.
Standpunt cda: voorlopig openhouden.
Gisteravond heb ik er met Ineke over gesproken. Zij wil het parlement laten
beslissen, wat slim is, want iedereen kan denken (of hopen) dat hij van de
Kamer z'n zin zal krijgen, maar de regering zal zelf ook een standpunt
moeten hebben. We zijn tot de volgende formule gekomen: een studiecommissie
moet op korte termijn de aspecten van sluiten/stilleggen bestuderen (kosten,
werkgelegenheid, energievoorziening). Daarna neemt de regering een standpunt
in. De beslissing wordt genomen ‘in overeenstemming’
met het parlement, m.a.w. de Kamer krijgt het laatste woord.
| |
| |
Als eerste punt is deze ochtend energie aan de orde. Ik doe het voorstel. De
informateurs lijken ermee ingenomen. Jan de Koning noemt het zelfs
‘briljant’, al stelt hij wel vast dat het een
precedent kan worden als een beslissing al bij voorbaat bij het parlement
wordt gelegd. (Ik wijs voor wat dat betreft op eerdere abortusafspraken.)
Dries zegt: ‘Je voorstel komt natuurlijk neer op sluiting, want
de meederheid in het kabinet zal progressief zijn.’ Ik:
‘Maar in de Tweede Kamer heb jij een meerderheid. Denk ook aan
het voorbehoud van de PvdA-leden Meini Epema en Arie van der
Hek.’ Joop zegt: ‘Je voorstel betekent openhouden,
precies om wat je zegt: je krijgt de Kamer niet mee.’ Ik:
‘Denk je echt dat een parlementair kabinet de Kamer niet mee
krijgt op zo'n belangrijk punt? Er zijn in de cda-fractie
heus wel voorstanders van sluiting.’ De discussie wordt gesloten.
Ik denk dat de formule het kan halen.
We spreken die dag nog over tal van onderwerpen. O.a. aardgastarieven,
onderwijs, studiefinanciering, omroepbeleid. We spreken als gewoonlijk af om
tegen de pers alleen te zeggen welke onderwerpen aan de orde zijn geweest en
iets over de sfeer van de besprekingen. Als ik buiten kom steekt Celinde
Rozenburg van Den Haag Vandaag een microfoon onder m'n neus en zegt:
‘U hebt vandaag een voorstel gedaan over Borssele en Dodewaard.
Klopt het dat uw voorstel goed is ontvangen?’ Ik ben totaal
verrast, maar zeg volautomatisch: ‘Hoe komt u daar nu
bij?’ Terwijl ik die zin uitspreek besef ik dat dit niet kan, ze
is kennelijk op de hoogte. Dus corrigeer ik:
‘Hoe weet u dat?’
‘Dus u bevestigt het?’
‘Ik kan het niet tegenspreken.’
Hoe is ze er in vredesnaam achtergekomen?
Wat een kiene meid.
| |
Donderdag 18 juni
De formatie ligt een dagje stil, omdat president Suzuki van Japan op bezoek
is. Je zou denken, een dagje voor de fractie en voor de post, die zich
opstapelt, maar nee. Formaties liggen nooit echt stil. Nadat Suzanne haar
maidenspeech tot een goed einde heeft gebracht (toen ik hem een kwartier
voor het moment van uitspreken met haar doornam bleek hij nog niet klaar te
zijn, wat een onverantwoorde koelbloedigheid) wordt de dag toch weer gevuld
met | |
| |
gesprekken over ‘het’ thema. LJ en
Ineke komen, begrijpelijkerwijs, even poolshoogte nemen. Lang gesprek met
Joop. Morgen komt het premierschap aan de orde. Wat is onze strategie? Ik
vraag hem of hij zeker weet dat de PvdA onder geen omstandigheid zal meedoen
aan een kabinet onder Van Agt. Hij aarzelt even, bevestigt dat dan. Ik zeg:
‘Als er een van nul verschillende kans is dat de PvdA meedoet
onder van Agt dan komt dat kabinet er. Onder Van Agt.’
‘Nee,’ zegt Joop.
Ik: ‘Als die kans er wel is, moet je denken aan de methode van het
plotseling laten vieren van het touw waaraan je staat te trekken. Je
tegenstander valt dan op z'n rug. Heb je overwogen om morgen, meteen bij het
begin van de besprekingen te zeggen: ‘Dries, ik had gedacht dat
jij maar premier moest worden. Jouw partij is groter geworden dan de mijne.
Vervolgens stel je een serie eisen over programma en kabinetssamenstelling,
die hij in de schoonheid van het moment accepteert. Waarbij je dan ook nog
de kans meeneemt dat zijn partij dat niet van hem pikt.’
Maar Joop schudt het hoofd. Zijn partij zal niet onder Dries dienen. Hij
hoopt dat ook ik een veto over een hernieuwd premierschap van Dries zal
uitspreken. Maar dat zal ik niet. Ik zal het met klem ontraden. Ik zal de
argumenten er tégen krachtig benadrukken. Maar een absoluut veto,
nee. We hebben al een veto gelegd op een kabinet cda/vvd/D'66. We kunnen niet alles blokkeren, het land moet geregeerd
worden. Wel zal ik er op wijzen dat de veto's van Joop en Dries van een
verschillende soort zijn. Den Uyl vetoët van alle mensen er
slechts één: Van Agt. Van Agt vetoët alle
mensen behalve één: hijzelf. Dat werpt een bepaald
licht op de schuldvraag als deze informatie vastloopt.
Na een beleefdheidsbezoek van de Britse ambassadeur komt ook Jan de Koning
nog even langs met de conceptconclusies over de kernenergie. Hij zegt de
week na de volgende hoe dan ook tot afronding te willen komen.
's Avonds een grote happening van Amnesty International in Breukelen,
georganiseerd door Bé van Hulst-Pimentel, een van de meest
dynamische vrouwen die ik ken. Zij heeft zich dan ook in het bezit gesteld
van ‘de ideale schoonzoon’. Er zijn goede artiesten.
Die schoonzoon blijkt tijdens zijn toespraak nauwelijks wijs te kunnen uit
zijn aantekeningen, haastig neergekrabbeld na lezing van een notitie van LJ.
Op routine haal ik het eind zonder kleerscheuren.
| |
| |
| |
Vrijdag 19 juni
Kernwapens en zetelverdeling op de agenda, een boeiende dag. De informateurs
hebben niet onredelijke conceptconclusies op tafel gelegd. Het gaat
natuurlijk vooral om de beslissing over het al of niet plaatsen van de
kruisraketten. Het voorstel van Lubbers en De Koning is om, uiterlijk twee
jaar na het begin van de onderhandelingen met de Sovjetunie, te beslissen.
Mijn redenering is de volgende. De PvdA wil een duidelijk
‘nee’. Welnu, als het voorbehoud dat de regering in
december '79 voor plaatsing heeft gemaakt reëel was, dan is er nu
géén reden voor een positief besluit. Dat zou in het
regeerakkoord moeten staan, ter wille van de PvdA.
Het cda wil in ieder geval in de komende vier jaar
beslissen, maar niet nu in negatieve zin. Laten we dan formuleren dat er nu
reden is voor een negatief besluit, maar dat de regering bereid is dat
ná de onderhandelingen, maar in deze regeerperiode, opnieuw te
bezien. Zo'n formule kan ik in mijn eigen partij hopelijk ook met vrucht
verdedigen.
Joop en Dries geven hun bekende argumenten. Ruud wil het tijdstip van
beslissen afhankelijk maken van het verloop van de onderhandelingen met
Brezjnev. Met wat goede wil ligt een oplossing in het verschiet.
En dan de zetelverdeling, met inbegrip van Algemene Zaken, dus het
premierschap.
‘Begin jij?’ vraagt voorzitter van de ochtend, Jan de
Koning, aan mij.
Terwijl ik dat enkele seconden overweeg, zegt Dries al dat hij wel zal
beginnen. En sec somt hij op wat het cda wil hebben:
Algemene Zaken, Onderwijs, Justitie, Financiën,
Ontwikkelingssamenwerking en wat de pot verder schaft. Een toespraak van 20
seconden.
Daarna Joop: Algemene Zaken, Onderwijs, Binnenlandse Zaken, Buitenlandse
Zaken, Sociale Zaken, Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening.
JCT: Economische Zaken en hetzij Buitenlandse Zaken, hetzij Binnenlandse
Zaken. Hetgeen niet betekent dat D'66 genoegen zal nemen met slechts twee
posten.
Willen wij Defensie niet hebben? Nee, dat willen wij in geen geval.
‘Welke zetelverdeling hadden de heren in het hoofd?’
Joop: ‘In geval van een cda-premier 6/6/3, in
geval van een | |
| |
PvdA-premier 7/6/3.’ Hij is genereus
voor D'66, ook door ez niet te claimen. Lubbers zegt:
‘D'66 heeft recht op 2½ zetel. Wordt een post verlangd
in de sociaal-economische driehoek of in de buitenlandse driehoek dan wordt
2½ verminderd tot 2. Drie posten kunnen het worden als D'66
genoegen neemt met drie lichte portefeuilles.’ De informateurs
spelen met de gedachte aan 6/6/2 of 7/7/2. Dries: ‘Of dat nu
terecht is of niet, in het cda telt men in gedachten de
PvdA en D'66 bij elkaar op. Zes cda, negen PvdA/D'66 is
dan naar buiten een griezelige verhouding.’
Het premierschap. Van Agt vindt dat de grootste partij de
premier moet leveren, en wel haar fractievoorzitter. Weliswaar heeft die
persoon ook een kabinet geleid van een andere politieke samenstelling, maar
het cda heeft geen twee types premiers uit voorraad
leverbaar. Het zou voor het cda tegennatuurlijk zijn om
niet dezelfde man te nemen.
Den Uyl stelt vast dat de verkiezingsuitslag het volgende betekent: de
huidige coalitie heeft zijn meerderheid verloren, en binnen de
oppositiepartijen heeft een verschuiving plaatsgevonden. Dit dwingt tot de
vorming van een nieuwe regering. De twee oppositiepartijen geven het nieuwe
kabinet een andere signatuur. Een van die twee nieuwe partijen in het nieuwe
kabinet hoort de premier te leveren.
Ik stel vast dat D'66 voor de verkiezingen heeft gezorgd dat de kiezer kon
weten wat hij aan ons had. We hebben cda/vvd/D'66
uitgesloten. We hebben gekozen voor een nieuw beleid. Dat zal best stemmen
hebben gekost. Zij die ons hun stem gaven hebben nu recht op een nieuw
beleid. Natuurlijk, de marges zijn smal, maar toch. Bovendien heeft Van Agt
met nadruk gezegd dat we mee mogen doen met hetzelfde
beleid. Dat kan natuurlijk niet. Daarom is het ongewenst dat het cda de premier levert en daarmee het kabinet z'n kleur
geeft. De PvdA is maar vier zetels kleiner. Een PvdA-premier is politiek
gezien zuiverder.
Bij die gedachtenwisseling blijft het. We spreken nog over decentralisatie,
minderhedenbeleid, politie, abortus, maar de echte aandacht is weg. Om
halfzes is er nieuwe haring. Een nieuw kabinet is er nog lang niet.
| |
Zaterdag 20 juni
Onze adviesraad, in Utrecht bijeen, is erg verstandig. Bezwaren te- | |
| |
gen Van Agt als premier, bezwaren tegen het gebrek aan openbaarheid, maar
geen moties.
Het cda, bijeen in Apeldoorn, heft haar eerste man weer
eens op het schild. Ze tetteren de wereld rond: het kabinet komt er alleen
met Van Agt als premier. Ze vergeten dat het cda een
zetel heeft verloren en minder heeft dan een derde van het totaal aantal
stemmen. Bukman en de zijnen vergeten rekening te houden met bijvoorbeeld de
wensen van een partij die negen zetels heeft gewonnen. Alleen de overwinning
op de PvdA telt. Ze vergeten ook dat niet zij, maar D'66 die winst op de
PvdA heeft behaald. Onlangs zei Max van der Stoel tegen me: ‘Weet
je waar het cda me met z'n gedrag aan doet denken? Aan de
manier waarop wij ons in 1977 gedroegen.’ De stoppen slaan door.
Macht verblindt, het is niet aangenaam om aan te zien.
| |
Maandag 22 juni
'k Ben al vroeg bij Ruud Lubbers geweest, om te brainstormen over de verdere
procedure. Hij vraagt zich o.a. af of de informateurs, nadat programmatische
overeenstemming is bereikt, plaats moeten maken voor iemand die wat verder
van de dagelijkse politiek af staat. Een andere mogelijkheid is dat ze zelf
verder gaan met een verkenning van de zetelverdeling. Ik adviseer het
eerste. Het bespaart hun een mislukking, en (maar dat zeg ik er niet bij),
ik krijg een beetje genoeg van twee informateurs die zo met het cda-belang verweven zijn - al hebben ze hun best gedaan.
Ruud heeft ook een lang sociaal-economisch stuk geschreven, intelligent,
handig, wollig. Op de concrete punten zijn er weinig veranderingen t.o.v. de
aanvankelijke notities. Geen wonder, op dit gebied staan cda en D'66 dicht bij elkaar en dus kunnen concessies richting PvdA
beperkt in omvang blijven. Voor het eerst heb ik vandaag tegen Joop gezegd
dat hij zijn premierschap misschien moet opgeven in ruil voor dat van Dries.
Dus noch de een, noch de ander premier. Hij zei dat hij zoiets al bij Ruud
had laten doorschemeren.
| |
Dinsdag 23 juni
Een dag van beraad over het financieel-sociaal-economisch beleid. Joop deed
z'n best niet al te lastig te zijn. De houding van Dries was | |
| |
weer waard om genoteerd te worden. Op z'n charmante manier zei hij:
‘Ik neem aan dat ik het niet steeds hoef te melden als ik het met
Joop oneens ben. Dan blijf ik aan de gang. Als ik het eens
ben zal ik het melden.’
Opnieuw moet ik de fractie met weinig afschepen. Gelukkig is er begrip, maar
het eind van hun geduld raakt wel in zicht.
| |
Woensdag 24 juni
Een lange vergadering met de informateurs, waarbij de hoofdstukken 2 t/m 9 de
revue passeren. Voor wat betreft hoofdstuk 1, het sociaal-economisch deel,
zien we alleen nog de cijfers van het Centraal Planbureau, die er bijna
ongelofelijk gunstig uitzien. Door de loonmatiging en de investeringsimpuls
zouden ca 180 000 arbeidsplaatsen worden geschapen in de industrie, meer dan
waarover wordt geschreven in de programma's van elk van de drie partijen.
Een succes voor Ruud Lubbers.
Het voorstel over de kernwapens wordt als snoepje van de week achtergehouden
tot we er aan toe zijn (4.1 en 4.2). Het voorstel lijkt als twee druppels
water op wat in het D'66-programma staat. Nee tegen
plaatsing nu, eventueel later opnieuw te bezien als de resultaten van de
onderhandelingen daar aanleiding toe geven. Ik ben tevreden.
Aan het eind van de dag meldt Den Uyl dat hij op twee punten voorbehoud wil
maken, maar na mijn bezwaren komt hij erop terug. Immers, alles is
amendeerbaar, we zullen alleen als fractievoorzitters proberen de
amenderingsdrift bij onze fractiegenoten in toom te houden.
De informateurs blijken van plan te zijn ook een voorstel te doen over de
zetelverdeling. Daar ben ik tegen, omdat ik hen niet bevoegd acht. Zij
hebben immers als onveranderlijk uitgangspunt genomen dat een cda'er premier moet worden. Nu daarover meningsverschillen zijn
gebleken kunnen zij besprekingen over dat onderwerp niet creatief leiden. Ik
betwijfel echter of zij zich ervan af laten houden. Dries neemt als
gewoonlijk maar heel summier deel aan de discussie. Hij bladert in voor mij
onbekend ogende stukken, waarschijnlijk over het topberaad maandag a.s. in
Luxemburg. 's Avonds is hij verhinderd, werkdiner met Thorn, de nieuwe
voorzitter van de Europese Commissie. Het land moet geregeerd worden.
| |
| |
| |
Donderdag 25 juni
Om halftwaalf zijn we even bijeen om de aanbiedingsbrief van de informateurs
te lezen. Het is in zekere zin een ‘Take it or leave
it’. Joop maakt bezwaar. Terecht. We hebben besloten het concept
naar de fracties te sturen omdat we die niet langer buiten spel kunnen laten
staan, niet omdat verder onderhandelen geen zin meer zou hebben. Intussen is
me ter ore gekomen dat Dries de vorige avond met Lubbers en De Koning heeft
doorgebracht, niet met Thorn. Dat zit me absoluut niet lekker. Ik wil zo
langzamerhand graag van deze twee bekwame, maar veel te nauw bij het cda betrokken informateurs af.
Als ik om één uur het stuk in handen krijg, blijkt daar
een voorstel voor het bezetten van de zetels bij te zitten. Verdeling:
6/6/3.
Het cda krijgt de premier en verder Financiën,
Onderwijs, Justitie, Ontwikkelingssamenwerking en Landbouw/Visserij. De PvdA
wordt Sociale Zaken, Binnenlandse Zaken (gecombineerd met vice-premierschap,
sic, geen plaats voor Den Uyl?) crm, vro, Buitenlandse
Zaken en de eerste keus uit Verkeer/Waterstaat en
Volksgezondheid/Milieuhygiëne toegedacht. Voor D'66 is er de
overblijvende van de twee plus Economische Zaken en Defensie.
Om vijf uur beginnen we met een eerste algemene politieke ronde in de
fractie. Men is niet ontevreden. Wellicht kan morgen, als we
hoofdstuksgewijs het programma gaan bespreken, het aantal amendementen
beperkt blijven.
| |
Vrijdag 26 juni
Nou, dat kan niet. De fractie heeft gisteren de beoogde premier aangehoord,
voor radio en televisie. Het stuk van de informateurs bevestigde het beleid
van het vorige kabinet, zei hij. Voortzetting van het huidige beleid met een
scheutje PvdA er in. De fractie was hoogst geïrriteerd. Straks
gaat Van Agt dit programma met Wiegel uitvoeren, vreesde men. En dus waren
de amendementen niet van de lucht.
Hoe krijgt Dries het in z'n hoofd om zó onhoffelijk, zo beledigend
kun je gerust zeggen, te reageren? Deze houding leidt regelrecht tot een
breuk. Dit is de manier om de PvdA tot een anti-Van Agt veto te brengen. Is
dat de bedoeling, of handelt hij impulsief, is dit een verlate reactie op de
Menten-affaire? Ik heb een poging gedaan de ontwikkeling van de onderlinge
verhoudingen een wending te ge- | |
| |
ven door hem de volgende brief te
schrijven:
| |
's Gravenhage, 26 juni 1981
De heer mr. A.A.M. van Agt,
Fractievoorzitter van het C.D.A.,
Binnenhof la,
's Gravenhage.
| |
Open brief
Beste Dries,
Het is wat ongebruikelijk dat ik mij direct tot je richt, en niet via
onze gewaardeerde informateurs. De reden is dat ik wil proberen iets te
doorbreken wat via de ‘officiële’
kanalen nauwelijks te doorbreken is. Ik denk dat we het er over eens
zijn dat een meerderheid van de Nederlandse bevolking een kabinet van
cda, PvdA en D'66 tot stand wil zien komen. Naar
mijn mening kan dat, programmatisch gezien, ook lukken. Politiek is
evenwel meer dan programma alleen. Het beoogde kabinet kan alleen
lukken, en een succesvol beleid voeren, als de betrokken partijen er
echt in geloven, als er voldoende onderling vertrouwen is, als we bereid
zijn elkaars moeilijkheden naar waarde te schatten.
Voor mij is het heel begrijpelijk dat het cda er
geïrriteerd op reageert als o.a. van D'66-zijde het
premierschap van iemand uit het cda, waarbij jij
natuurlijk persoonlijk wezenlijk in het geding bent, wordt aangevochten.
Immers, het cda is de grootste partij geworden,
ondanks de kritiek van oppositiezijde in de afgelopen jaren. Dat is een
niet geringe prestatie.
Ik vraag echter het cda om ook onze problemen te
willen bezien. D'66 heeft in de afgelopen periode, en vooral in de
verkiezingscampagne, begrijpelijkerwijs gepleit voor ander beleid. En
het is toch niet oneervol voor het cda om te
verklaren dat door zo'n nieuwe combinatie ander beleid zal worden
gevoerd dan door het nu demissionaire kabinet. Door z'n positie in het
politieke krachtenveld moet het cda nu eens
compromissen sluiten met ‘rechts’, dan weer met
‘links’. Als dat geen verschil maakte zouden we
beter een nationaal kabinet kunnen formeren.
| |
| |
Stel nu dat jij, of een ander uit het cda premier
wordt van het nieuwe kabinet. Dan moet D'66 er toch op kunnen vertrouwen
dat jij of die ander ook van harte leiding zal geven bij het voeren van
dat nieuwe beleid, binnen de smalle marges die er nu eenmaal zijn.
Ik vraag je in alle openhartigheid er eens over na te denken of je ons
dat niet erg moeilijk maakt. In je publieke reactie gisteren op de
voorstellen van de informateurs beklemtoon je steeds dat er nauwelijks
iets zal veranderen. Hoe moet ik onder die omstandigheden mijn fractie
ervan overtuigen dat we op weg zijn naar een kabinet waarin de invloed
van D'66 ook merkbaar zaf zijn? ‘Hetzelfde beleid met een
scheutje PvdA er in’, zei je. Vind je dat de inbreng van D'66
bij de besprekingen zo marginaal is geweest? Als je je even in onze
situatie verplaatst, dan is toch duidelijk dat zulke uitspraken mijn
fractie er toe prikkelen de voorstellen van Lubbers en De Koning op
allerlei punten te willen aanscherpen?
Natuurlijk begrijp ik waar je uitspraken uit voortkomen. Je voelt je,
terecht, verantwoordelijk voor het beleid van de afgelopen jaren. Juist
voor jou persoonlijk betekent dat een ernstige belemmering. Maar het
ging niet alleen om cda-beleid, het moest wel
gekleurd zijn door compromissen met de vvd. Wil het
cda een aanvaardbare partner zijn dan moet het
cda laten merken dat het ook dat nieuwe beleid,
die compromissen met o.a. D'66, echt wil. Daarmee zou het zowel zichzelf
als de partners eer aandoen.
Voor D'66 is alles bespreekbaar, omdat we er anders niet uit komen. Maar
dan moeten we wel met elkaar gaan spreken vanuit wederzijds vertrouwen
en wederzijds begrip. Jij, Joop en ik zijn er in de eerste plaats
verantwoordelijk voor dat er snel een nieuwe regering komt. Ik zie die
er alleen komen als we volgende week een nieuwe start maken, waarin we
opener en ongeconditioneerder dan tot nu toe de besprekingen hervatten.
Met vriendelijke groet,
Jan Terlouw
cc: Drs. J.M. den Uyl
| |
| |
Het was een razend vermoeiende dag met twaalf vergaderuren, anderhalf uur
interviews, en tenslotte nog een brief schrijven aan Lubbers en De
Koning. Amendementen van D'66 op twaalf belangrijke en een stuk of wat
minder belangrijke punten. cda en PvdA reageren op
een soortgelijke manier, al gaat hun kritiek natuurlijk in een andere
richting en over andere punten.
Tijd voor een lange nachtrust.
De formatie ligt stil tot woensdagmorgen, vanwege de Europese top in
Luxemburg. Of zou Dries die dagen stiekem bij Ruud en Jan de Koning
doorbrengen?
| |
Dinsdag 30 juni
Na het sorteren en inspecteren van de door Carla uitgetikte amendementen van
de fractie ben ik voor de verandering weer eens bij het duo informateurs op
bezoek geweest. Ik begon ze al te missen. Ze stelden voor dat ze vrijdag
a.s. de fracties de bijgestelde tekst van hun voorstel zouden aanbieden. Ik
vind dat heilloos en dat heb ik hen gezegd. De fracties pikken niks meer als
er geen klaarheid komt over het premierschap. Oké, dat zou dan
donderdagmiddag aan de beurt komen.
Maar vanavond belde Joop, nogal opgewonden. Hij is het zat. Hij heeft de
indruk dat hij aan het lijntje wordt gehouden. Hij wil nu meteen haring of
kuit. Dat kan leuk worden morgenochtend. Ik heb me meteen aan het schrijven
van een brief aan de informateurs gezet die als volgt luidt:
| |
's Gravenhage, 1 juli 1981
Aan de informateurs
De programmatische voorstellen die u aan de fracties van cda, PvdA en D'66 hebt voorgelegd hebben aanleiding gegeven tot heel
wat amendementen. Desondanks heb ik de indruk dat een programmatisch akkoord
tussen de drie partijen mogelijk is. Maar dan nog ziet het er naar uit dat
de vorming van een kabinet, steunend op bovengenoemde fracties, zal
stranden. De formatie zal, vrees ik, worden geblokkeerd door onoplosbaarheid
van het probleem wie premier moet worden.
| |
| |
Van cda-zijde wordt betoogd dat het vanzelfsprekend is dat
de premier uit de grootste partij komt, en de cda-fractie
kandideert daarvoor haar voorzitter. De partijen die tegen het nu
demissionaire kabinet oppositie hebben gevoerd, betogen dat een kabinet
onder leiding van de man die de afgelopen periode een coalitie met de vvd heeft aangevoerd, onvoldoende vertrouwen zal wekken
bij hen die het beleid gewijzigd wensen te zien.
Het probleem wordt duidelijker als we het toespitsen op de heren Van Agt en
Den Uyl. Beiden worden vereenzelvigd met een kabinet dat op grond van de
verkiezingsuitslag niet kan worden gevormd.
Een kabinet Van Agt wekt de indruk dat het huidige beleid ongewijzigd wordt
voortgezet.
Een kabinet Den Uyl zou bij velen associaties oproepen met een zuiver linkse
coalitie, die immers in de verkiezingscampagne door de PvdA is bepleit.
Gezien de patstelling zou het naar mijn mening (in afwijking van wat ik
daarover eerder heb gezegd) het best zijn als er noch een kabinet Van Agt,
noch een kabinet Den Uyl kwam, maar een kabinet onder leiding van iemand
anders uit het cda (immers de grootste partij). Dat zowel
het cda als de PvdA er de grootste moeite mee hebben hun
politieke leider te laten vallen is volstrekt begrijpelijk. Beiden zijn voor
de identiteit van hun partij van belang, beiden hebben voor hun partij grote
verdiensten.
Het kabinet van cda, PvdA en D'66 behoort er te komen en
wel zo snel mogelijk. Wie de wens van de kiezers serieus neemt zal dat
onderschrijven. Mij lijkt de enige oplossing dat zowel Van Agt als Den Uyl
zelf afzien van het premierschap en meewerken aan de totstandkoming van een
kabinet onder een andere kandidaat uit het cda. Hopelijk
zullen zij zelf vervolgens ook willen toetreden tot dat kabinet. Het belang
van het land is er mee gediend dat zij in dit geval wel hun talenten, maar
niet hun naam aan het kabinet geven. Via u doe ik een beroep op Van Agt en
op Den Uyl om zich als kandidaat-premier terug te trekken.
J.C. Terlouw
De informateurs zijn enigszins voorbereid. Vanmiddag hadden we het over de
door hen zelf opgelegde blokkade om dit onderwerp creatief voor te kunnen
zitten. Ik heb toen aangekondigd dat ik | |
| |
wellicht een voorstel
zou doen, dat ze in bespreking konden geven.
| |
Woensdag 1 juli
De formatie wandelt de vakantiemaanden in. Uittocht van Nederlanders naar de
zon. Al weken is het hier koud. Theo en Tineke Sjoerdsma vertrekken zaterdag
met hun boot richting Texel. Lauw kans dat we ze nog zullen treffen deze
zomer. Van tijd tot tijd zullen ze ons bellen, voor zover de nieuwsberichten
over onze vorderingen dat niet overbodig maken.
Om kwart over tien zijn we bijeen met z'n vijven, plus Johan
Margé, van Algemene Zaken. Een uur en een kwartier praten we over
de orde. Dan is besloten dat het premierschap nu eerst besproken zal worden.
De aftrap van Dries is als volgt: ‘Willen de vrienden zeggen of
het alleen déze seigneur is die het nieuwe kabinet niet kan
voorzitten?’ Joop geeft een exposé, te beginnen bij
Den Uyl premier, premier bij PvdA niet Den Uyl, premier bij D'66, premier
bij cda niet Van Agt, en tenslotte Van Agt premier. Over
zichzelf zegt hij o.a.: ‘Misschien is het niet zo elegant als
iemand premier wordt die negen zetels heeft verloren, net zo onelegant als
toen een man die tien zetels had gewonnen het niet werd.’ Het
premierschap bij D'66 vindt hij niet voor de hand liggend, maar is het tot
nu toe niet wat te gemakkelijk van de hand gewezen? En Van Agt premier? Dat
is niet geloofwaardig in politieke zin. Nooit eerder switchte een premier
van centrum/rechts naar centrum/links. De verdienste van Dries is dat hij
het vorige kabinet zo duidelijk verpersoonlijkte. Hij zou zelf zo'n nieuwe
club niet moeten willen aanvoeren.
Ik houd mijn verhaal: wij drieën behoren het beoogde kabinet tot
stand te brengen. Een kabinet Den Uyl kan niet. Een kabinet Van Agt kan
niet. Ik ben bereid in mijn fractie te verdedigen dat een andere CDA-er
premier wordt. Laat beide heren zich eigener beweging terugtrekken, hun
partijen laten hen nooit vallen.
De reactie van Dries valt niet tegen. Hij wijst erop dat hij dit toch niet
voor 100% alleen kan beslissen. En hij zegt ook dat als hij ooit formeel zou
worden benoemd het de vraag is of hij het materieel zou kunnen waarmaken.
Joop heeft bezwaar tegen de vorm van mijn voorstel,
alléén de vorm, herhaalt hij. De informateurs zouden
mijn voorstel moeten | |
| |
overnemen. Zelf terugtrekken werkt niet.
Ik begrijp hem niet. Een voorstel van de informateurs aan de fracties? Die
zeggen toch meteen nee!
Beide heren wensen langdurig beraad met hun fractiebestuur. Geen slecht
teken.
Zojuist belde Lubbers op. Hij wil me morgenochtend vroeg alleen spreken, in
een anoniem kroegje. Wat nou weer?
| |
Donderdag 2 juli
Een dag waarover iets positiefs en iets negatiefs is te melden, van zeer
ongelijke betekenis. Het positieve is dat zoon Jan en ik vannacht om 1.25 h,
na twee en een half uur analyse, dat is samen vijf uur exact denken, de
kubus van Rubic hebben opgelost. Een beetje omslachtig nog, maar
reproduceerbaar.
Helaas, het opgewekte gevoel erover zou de dag niet uit duren. Om kwart voor
tien trof ik Ruud Lubbers in een café. Hij legde me het plan voor
om, bij negatief antwoord van Dries op mijn ‘beroep’,
een adviseur voor de informateurs in te schakelen, met de bedoeling het
probleem van de zetelverdeling op te lossen. Ze dachten aan Willem Scholten,
vice-voorzitter van de Raad van State. Joop wist ervan, zei Lubbers, en
stemde er mee in. Ik heb even wat hardop zitten denken, vooral over de
verantwoordingsplicht. Informateurs leggen geen verantwoording af aan het
parlement, maar aan het staatshoofd. Van een adviseur van de informateurs
valt helemaal het afleggen van verantwoordelijkheid niet te verwachten.
Trouwens, Scholten zou ook de pers niet te woord staan.
Het antwoord van Dries op mijn suggestie, zo bleek direct na de aanvang van
het zoveelste informatiegesprek, luidde ontkennend. Maar het
‘nee’ klonk niet zo definitief, het bijhorende gelaat
was niet vastbesloten.
Den Uyl zei dat hij mij niet wenste te antwoorden. Een voorstel zoals ik had
gedaan hoorde van de informateurs te komen.
Vervolgens kwamen Lubbers en De Koning met hun plan om Scholten in te
schakelen als adviseur. Van de instemming van Joop, die Ruud me had gemeld,
bleek niets. Hij had bezwaren. Hij zou tegen vier cda-ers
moeten optornen. Zijn voorkeur ging uit naar twee nieuwe informateurs,
één van cda en
één van PvdA. Ik vroeg om schorsing, vooral omdat ik
mijn brief wilde openbaar maken. Ook daartegen bezwaren van Joop, maar ik
besloot het toch te | |
| |
doen. Ik had behoefte aan afstand nemen van
de PvdA. Meteen heeft Joop ook een brief gepubliceerd, waardoor het
totaalbeeld in de publiciteit weer werd: PvdA en D'66 wraken Van Agt. Ik heb
Van Agt helemaal niet gewraakt. Ik heb geprobeerd een constructieve zet te
doen om vastlopen van de formatie te voorkomen. Dat heeft Joop voor me
verpest.
Dit is hem makkelijk te vergeven in vergelijking met wat hij vervolgens heeft
gepresteerd. Vóór de schorsing 's morgens had ik nog
het volgende voorstel gedaan: we combineren wat Dries gisteren zei met wat
ik gisteren zei, m.a.w., we aanvaarden het voorliggende programma in
essentie ongewijzigd en we stemmen in met een cda-premier, maar niet Van Agt. Telefonisch zei Ruud me even later dat
volgens hem Dries daar wel iets in zag. Ik ben naar Joop gegaan om hem te
bewerken zodat hij dat voorstel zou aannemen. Tevergeefs. Vanmiddag was
volgens mij Dries vlak bij aanvaarding van mijn voorstel. Maar Joop meierde.
Hij durfde niet. Hij herhaalde zichzelf zeventien keer. We moesten en zouden
nog lang stechelen over het programma, ook al wist hij best dat niemand nog
veel binnen zou halen. Van Agt zei: ‘De mate waarin ik bereid ben
het voorstel-Terlouw te aanvaarden vermindert met de mate waarin er nog over
het programma moet worden doorgezeurd.’
En Joop meierde maar door.
Dries trok zich terug achter zijn masker van zwijgzaamheid.
Joop meierde door.
Voor onze ogen ging het kapot. Ruud probeerde Joop te stoppen. Ik probeerde
het. Vergeefs. De psycholoog uit Buitenveldert meierde onverdroten verder.
De vergadering is tot maandag verdaagd. Vanavond heeft Dries de pers te woord
gestaan. Hij moet het bos in van die boze jongens uit PvdA en D'66. Snik
snik. Het cda zal te hoop lopen. De fractie zal als
één man... Een verloren zaak.
Op mijn persconferentie vroeg een journalist of sommige mensen te groot waren
om premier te kunnen worden (of blijven). Ik dacht aan de afgelopen weken.
Eerst hoont de beoogde premier, de staatsman Van Agt, de oppositiepartijen
weg door te zeggen dat het beleid ongewijzigd blijft, ‘met een
scheutje PvdA er bij’. Daarmee was zijn premierschap voor de PvdA
definitief van de baan. Een week later heeft de staatsman Den Uyl noch het
psychologisch inzicht, noch de ‘guts’ om de oplossing
te grijpen.
Te groot..., gotspe van de week.
| |
| |
| |
Zaterdag 4 juli
Alles verloopt volgens het voorspelde patroon. De zon is 's morgens op- en 's
avonds weer ondergegaan. De melkboer is geweest. J.J. Lindners stukje stond
diep verscholen in het tweede katern van de Volkskrant.
Het cda-partijbestuur en de cda-fractie hebben bevestigd dat Van Agt hun kandidaat-premier is. Het
is iets minder koud dan de afgelopen weken. Joop en ik samen in Brandpunt,
wat een menigte politieke amateurs in ons bemoeizuchtige landje weer zal
doen besluiten dat PvdA en D'66 twee handen op één
buik zijn. Dat we verschillende dingen zeiden zal er niet toe doen. Dries
heeft zijn zin en zijn schijnargumenten gekregen, bloemen en telegrammen
want hij is zo geliefd. Hij wil premier zijn van een kabinet waarin 9 van de
15 ministers liever een partijgenoot van hem op Algemene Zaken zagen zitten.
Hebben mensen dan geen trots? Ik merk dat mijn weerzin met de dag toeneemt.
Ik begin zeurpieten door de telefoon af te snauwen. Straks de Prediker nog
maar eens herlezen, om weer te weten dat het belachelijk is je te verbazen
over de aard van de mens.
| |
Zondag 5 juli
Ruud belde. Van Agt zal morgen nee zeggen tegen mijn voorstel. Ik heb in
ieder geval lekker getennist, met mijn broer Ronald, op de baan bij het
schitterende kasteeltje Beverweerd. Ze zien maar, de heren staatslieden.
| |
Maandag 6 juli
De heer Van Agt krijgt het woord en hij spreekt de aanwezigen aldus toe:
‘Beraad in cda-kring over het voorstel van de
heer Terlouw heeft opgeleverd dat de kandidatuur van de fractievoorzitter
gehandhaafd blijft. Ik sluit mij daarbij aan.’
Lubbers: ‘Blijft het premierschap een bespreekbare
zaak?’
Van Agt: ‘De conclusie is bereikt. Daardoor is de zaak - die
bespreekbaar is gebleken - niet langer bespreekbaar.’
Hij trekt het gezicht dat ik ken uit 1977, uit verschillende kamerdebatten,
met name over de olieboycot van Zuid-Afrika, het gezicht van Dries de
Betonnen. Ik weet één ding zeker: wij krijgen hem nu niet meer weg. Misschien gaat hij op den duur
vrijwillig (als we | |
| |
hem eerst zijn zin geven), misschien laat
zijn partij hem ooit vallen (het cda doet dat eerder met
zijn leider dan enige andere partij, maar toch...), maar door
onderhandelingen zal het niet meer lukken.
De Koning stelt vast dat er voor een adviseur nu geen zinnige bezigheden meer
zijn. Van Agt probeert uit Joop te trekken dat vanuit de PvdA voortzetting
van zijn premierschap ook onbespreekbaar is, maar Joop kijkt wel uit. Het
oud-vaderlandse zwarte-pietenspel wordt nu open gespeeld,
rassendiscriminatie of niet. We schorsen tot drie uur.
Terwijl ik terugloop naar mijn kamer dringt in zijn volle omvang tot me door
dat we zijn aangeland op het punt dat de formatie eindeloos gaat duren en
zal eindigen zoals Hans de Boer me heeft voorspeld: een regering met
klein-rechts zal worden getroffen door een veto van een (klein) aantal cda-leden. Daarna zal het huidige kabinet, gedoogd door
van Rossum en Leerling, zijn werk voortzetten tot na de Statenverkiezingen.
Die zullen traditiegetrouw worden gewonnen door het cda.
Vervolgens worden kamerverkiezingen uitgeschreven, waarbij Dries zal vragen:
geef de vvd en ons een meerderheid. En die krijgt hij.
Jarenlang zal er worden betaald voor de geweldloze revolutie van de zestiger
jaren, voor het bloot, de tolerantie op seksueel gebied, voor de openheid,
voor het openleggen van machtslijnen. Er is nog maar
één manier om het tegen te houden.
Ik vertel Carla en Jan Goeijenbier wat Van Agt heeft gezegd, en ik laat er op
volgen: ‘We zullen hem moeten aanvaarden als premier.’
Tot mijn verbazing knikken ze zonder aarzeling. Zou de fractie er ook zo
over denken? Ik voel opeens een onbedwingbare lust hen te raadplegen.
Joop belt en vraagt of we om een uur uitstel zullen verzoeken. Hij wil met me
praten. Om drie uur komt hij en stelt voor dar ik premier word. Ik dank hem
voor het gebaar, maar ontraad het. Niet alleen het cda,
ook de bevolking zou het op dit moment niet accepteren. Ik vertel hem dat we
's avonds fractievergadering hebben en dat hij rekening moet houden met de
kans dat de fractie ja tegen Dries zegt. Om vier uur worden de besprekingen
hervat. Ik deel mee dat ik niets meer heb te melden tot ik mijn fractie heb
gehoord. Vanavond komen we bijeen.
Na een korte tweespraak tussen Lubbers en De Koning deelt Lubbers mee dat van
donderdag tot zondagavond serieus is geprobeerd | |
| |
Jelle Zijlstra
als premier te krijgen. Met instemming van Dries. Zelfs H.M. is erbij
betrokken geweest. Mijn gevoel dat mijn voorstel serieus werd genomen klopte
dus. Joop lijkt enigszins onder de indruk; of zoekt hij vast een alibi om
Dries te aanvaarden?
Om halfacht leg ik het probleem open aan de fractie voor. LJ, Louise Groenman
en Chel Mertens zijn afwezig. Eigenaardige jongen, die Chel. Hij is een fel
tegenstander van Van Agt. Hij dreigt de fractie te verlaten als we Van Agt
zouden accepteren. Niet gering, zou je zeggen. Intussen gaat hij rustig met
vakantie in een tijd dat de beslissing die voor hem een halszaak is moet
worden genomen. Een principe met een ruggegraat van elastiek.
Ik schets voor de fractie de gebeurtenissen van de afgelopen dagen en geef
als mijn taxatie dat het ‘nee’ van Dries definitief
is. Eén argument komt bij de fractieleden vooral ‘loud
and clear’ over, omdat ze het zelf ook dagelijks ervaren: het
wraken van Van Agt is naar de mensen toe niet uit te leggen. Voor het eerst
slaag ik er niet in het standpunt van de fractie dat Dries geen premier van
het te vormen kabinet kan worden, in de publiciteit over te brengen. Terwijl
daarvoor toch glasheldere politieke argumenten bestaan. De mensen begrijpen
het niet. Het cda is toch de grootste partij? Van Agt is
daar toch de eerste man? Hij was toch een goede premier van het vorige
kabinet? Wat zeuren jullie dan. We krijgen veel boze brieven, zelfs
opzeggingen van leden.
In de discussie die volgt groeit mijn trots over en genegenheid voor de
fractie. We hebben veel meegemaakt met de man waarover het gaat: Van Agt en
Bloemenhoven, Van Agt en Glastra van Loon, Van Agt en Menten, Van Agt en de
formatie '77. Daarom hebben vooral de ouderen (in politiek opzicht) het er
moeilijk mee: Ineke, Maarten, Ernst. Maar het politieke inzicht wint het van
de emoties. Erwin Nypels verlangt dat de kandidaatpremier naar buiten toe
moet erkennen dat er een nieuwe coalitie tot stand wordt gebracht die een
ander beleid gaat voeren dan het vorige kabinet. Jacob Kohnstamm en anderen
stellen als eis dat een aantal programmapunten op een voor D'66 bevredigende
manier moet worden geregeld (minima, abortus, kernenergie, kernwapens). De
sigaretten worden diep geïnhaleerd. De voorhoofden fronsen. De
adamsappels bewegen. Maar de fractie toont zijn politieke volwassenheid door
unaniem de bereidheid uit te spreken de onderhandelingen voort te zetten
over programma en zetelverdeling, met als mogelijk eindresultaat een kabinet
van cda, PvdA en D'66, waarvan de | |
| |
heer Van
Agt premier is. Om halftwaalf ga ik er mee naar de pers. Men kijkt er van
op. We borrelen nog lang na. Er is iets weg te slikken, maar een goed gevoel
over de besluitvaardigheid en de eensgezindheid is er ook.
| |
Dinsdag 7 juli
De dag verloopt drentelend. Nog even met VN praten. Een wandelingetje om de
hofvijver. De boze blikken van PvdA-leden negeren. Een voorzichtig biertje
(the morning after the night before). De kranten bekijken, in allemaal
hebben we de opening. Het wachten is op de beslissing van de PvdA.
Om zes uur komt die. Een hoop camouflage, maar uiteindelijk: vooruit dan maar
met Van Agt. Teleurstelling over D'66. Wiedes. En ze willen
Financiën en Onderwijs. Voor wie zou Financiën zijn?
In de campagne zei Van Agt altijd monter dat hij best opnieuw onder Den Uyl
minister wilde zijn. Joop gromde als hem de reciproke vraag werd gesteld. Ik
moet denken aan de gelijkenis van de vader die aan zijn zonen vroeg of ze in
de wijngaard wilden werken. De oudste zei ja en ging niet. De jongste zei
nee en ging toch.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd