|
| |
| |
| |
IV Eerste kabinetscrisis
(14 september 1981-20 november 1981)
| |
Maandag 14 september
In het grauwe licht van acht uur 's morgens maak ik kennis met chauffeur nr.
2, Roel van der Post. De namen blijven toepasselijk. Zo op het eerste
gezicht een man naar mijn hart. Als ik zeg dat ik af en toe een stukje zelf
zal willen rijden, om het niet te verleren, stopt hij meteen om me de
knopjes te leren kennen. En die zijn er veel.
Op het departement begin ik met het voorzitten van een stafvergadering,
waaraan deelnemen, behalve de staatssecretarissen (vandaag werkt Wim Dik nog
wat lopende zaken in Oss af), de sg en zijn
plaatsvervanger, de dg's en, de hoofden van de
stafdirecties. Ik noem een paar agendapunten en vraag dan wie de agenda nog
wil aanvullen. De p.l.v. sg, de heer Bos, zegt bezorgd
dat het eigenlijk anders hoort te gaan. We moeten de laatste
kabinetsvergadering bespreken en vervolgens is er een rondvraag. Het
amuseert me. Meneer Bos zal er gauw aan wennen dat sommige dingen een klein
beetje zullen veranderen.
Gesprekken met de dg I en de dg E en de
directeur aep. Ik moet een beslissing nemen over de
gasprijs voor kleinverbruikers. Een politiek gevoelig punt. Het vegin weigert in te stemmen met de 10 ct (plus 1,8 ct btw) die Van Aardenne in de miljoenennota heeft gezet.
Daarom had v.A. besloten de Wet op de aardgasprijzen toe te passen om de
verhoging erdoor te drukken. In de Kamer is dat waarschijnlijk onhaalbaar.
Het regeerakkoord spreekt over een geleidelijke aanpassing. Ik ga proberen
het vegin mee te krijgen met twee maal 5 ct (plus btw). Omdat in het eerste halfjaar 60% van het
jaarverbruik wordt opgestookt komen we dan gemiddeld uit op 7 ct. Van de
medewerking van Fons heb ik me telefonisch verzekerd, want ministers van
Financiën waken over de inkomsten van het Rijk.
Ik blijk allerlei andere beslissingen te moeten nemen. Prijsbeschikkingen,
decoraties, benoemingen. Overal zijn keurige notities bij, met argumenten en
adviezen. Om zes uur ga ik nog even langs bij | |
| |
Ed van Thijn om
met hem, Joop en Job te praten over de aangekondigde blokkade van Dodewaard.
Als ik om negen uur thuis kom ben ik moe, maar ik heb toch het gevoel dat ik
dit al eens eerder heb meegemaakt. Ik weet wat het is. In wezen wijkt het
niet veel af van wat ik als fractievoorzitter zoveel jaren heb gedaan: ieder
uur een nieuw probleem en aan één stuk door een
oordeel vormen, beslissingen nemen. Een aangenaam gevoel doorstroomt me:
waarschijnlijk kan ik het.
| |
Dinsdag 15 september
Prinsjesdag 1981. Gisteren zijn vader en moeder verhuisd naar Zeist.
Alexandra en ik halen hen af. Met z'n vieren rijden we naar Den Haag. Alle
bewindslieden zijn met hun wederhelften verzameld in de
Trèveszaal. In ganzepas en jacquet lopen we later de Ridderzaal
binnen. Ik voel me verlegen onder de blikken van al die overbekende mensen
in de zaal, in de eerste plaats de leden van de Staten Generaal, waarvan ik
geen deel meer uitmaak. De troonrede is mager, maar Beatrix leest hem heel
aanvaardbaar voor. In het Catshuis is een prima lunch aangericht. Later ga
ik naar de rolzaal voor een life televisieuitzending. Dat is werk waaraan ik
gewend ben. Gauw stukken tekenen op het departement en dan naar de avro-happening in de rookzaal van de Tweede Kamer.
Tientallen mensen klampen me aan, om te feliciteren of een probleem aan te
snijden. Misschien hang ik in het vervolg een bord op m'n rug:
‘Als ik losloop ben ik niet te spreken over
staatsaangelegenheden.’
| |
Maandag 21 september
De vorige week heeft een maand geduurd. Zoveel nieuwe problemen kwamen op
mijn pad, zoveel nieuwe gezichten dienden zich aan, zoveel beslissingen
moesten worden genomen dat ieder uur de inhoud had van een dag. Vrijdagavond
was ik haast lichamelijk ziek van vermoeidheid, ofschoon ook het niet roken
sinds de beëdiging een rol zal hebben gespeeld. Met een zekere
angst voor de nieuwe vermoeidheid ben ik vanmorgen naar het departement
gegaan, maar het is meegevallen. Blijkbaar wen ik al. Of komt het door de
rust van het weekend? De hele dag heb ik begrotingsbesprekingen gevoerd met
de dg's. Voor het geval er nog iets valt bij te stellen
aan de begroting '82 heeft ieder directoraat-generaal zijn wensen. | |
| |
Het gaat gelukkig zakelijk. De mensen zijn aan de stijve kant,
maar zo te zien aardig en integer. Vanmiddag om vijf uur zijn alle
D'66-bewindslieden plus LJ bij me op bezoek gekomen om eens te praten over
de manier waarop we contact kunnen houden. Ik ben ervan geschrokken. Ze
kwamen voor hun doen zwijgend en bleek binnen en zetten het op een drinken.
Ineke doodmoe, Hans veel minder baldadig dan we van hem gewend zijn, Michiel
zwijgzaam. Kortom: allemaal bekaf en eenzaam. Het zal wel wennen, maar een
zwaar beroep is het.
Politiek is het volgende nog van belang. Ten eerste heb ik vorige week
aangekondigd dat tot 1 juli de aardgasprijs voor kleinverbruikers zal
stijgen met 7 cent, exclusief btw. Door de termijn van
twee maanden in de Wet Aardgasprijzen en een paar verplichte
overlegtermijnen moest ik dit wel doen voordat ik het kabinet kon
raadplegen. Wel heb ik telefonisch met Van der Stee overlegd. Den Uyl heeft
zaterdagavond voor Brandpunt gezegd dat er per jaar 4 miljard extra
geïnvesteerd moet worden en dat de aardgasbaten met een miljard
per jaar moeten stijgen, afgezien van de kleine velden (denk ik dat hij
bedoelde). Daarmee beweegt hij zich op mijn terrein. Max van der Stoel heeft
naar buiten geklept over de afspraken tussen Hans en hem over de task force.
En dus zal het woensdag in het kabinet wel verwijten regenen. Gelukkig stomp
ik snel af. De felle verwijten van Wiegel aan mijn adres op zijn partijraad
doen me totaal niets.
| |
Zondag 27 september
Waar is Joop den Uyl mee bezig? Hij maakt heel ambtelijk en politiek Den Haag
onrustig. Woensdag heeft hij een voorstel ingediend om een
ministeriële commissie voor het werkgelegenheidsplan in te
stellen. Onder zijn voorzitterschap vanzelfsprekend. Die commissie zou niet
meer in overeenstemming met andere betrokken bewindslieden
handelen, maar na overleg met hen. Het hele economische structuurbeleid zou
er onder vallen, en de bouw, en wat niet al. ‘Zeer
oncollegiaal,’ schreef Frans Rutten met de hand bij de ambtelijke
nota. Joop is fanatiek doende met zijn werkgelegenheidsplan. Hij
verwaarloost er andere taken voor. Volgens Harry Leliveld (dg-industrie) weten de ambtenaren op SoZa op tal van punten niet met
welke instructie ze ambtelijk overleg moeten voeren. Uyl heeft geen tijd
voor ze. Hij wil een miljard of meer extra | |
| |
uit de aardgasbaten
peuren, maar zoveel ruimte is er helemaal niet. Hij wil fondsen aanboren
door beleggingsafspraken te maken. Maar: slechts zes procent wordt door de
institutionele beleggers in het buitenland belegd. Hij wil geld vrijmaken
door meer loonmatiging. Prima, maar dat geld krijgt de overheid niet in
handen. Wat de overheid erdoor uitspaart aan lagere salarissen van
ambtenaren is nodig om de mindere belastingopbrengst te compenseren. Hij wil
meer ombuigen. Waar? Bij Onderwijs? Bij crm?
Joop gedraagt zich alsof hij nog maar een jaar de tijd heeft, alsof hij nog
één grote slag moet slaan. Ik mag hem nog steeds, maar
ik ben niet onder de indruk van zijn economische inzichten. En wat kost hij
een tijd!
Ik heb de aardgasprijzen in de mr verdedigd. De beslissing
wordt genomen in samenhang met alle beslissingen voor de
regeringsverklaring, maar ik haal het wel. Ik ben ook voor het eerst in de
Tweede Kamer geweest, voor het beantwoorden van mondelinge vragen over
inkrimping van personeel bij Philips Stadskanaal. Het went al. Ik ben kort
thuis, maar regelmatiger dan in mijn tijd als kamerlid. Moe ben ik wel.
Campagne, formatie, een nieuw departement, het is veel zo achter elkaar. Ik
heb Hanny Flint gezegd dat er van 1 tot 10 januari geen afspraken in de
agenda mogen. Ik zie waarachtig uit naar vakantie. Dat is me in geen twintig
jaar gebeurd.
| |
Maandag 28 september
Vanmiddag in Utrecht oratie van Hans de Kluiver, een vroegere collega van het
fom-instituut voor Plasmafysica. Hij gaf een boeiend
overzicht van de stand van zaken bij het fusie-onderzoek, maar het kwam me
bekend voor. Is er zo weinig opschiet geweest in de tien jaar die zijn
verstreken sinds ik er weg ben? Het deed me goed al die bekende gezichten
weer eens te zien. Dat rijtje hooggeleerden in toga's, Kees Braams, Pieter
Endt, Nico van Campen, Kees Alkemade. Die laatste vertelde me dat hij
leukemie had, maar dat een Amerikaanse arts hem had genezen met cortizon. Er
is voortgang in de geneeskunde op dit gebied. Kees zag er bepaald niet
slecht uit. Moge de genezing blijvend zijn.
Vanavond gegeten met Frans Swarttouw en zijn verkoopman Daan Krook. Van onze
kant was Harry Leliveld er bij. Swarttouw gelooft echt in zijn mdf 100, die tot stand moet komen door het ontwerp van de Fokker
F29 om te bouwen met hulp van de McDo- | |
| |
nald-Douglas-ontwerpen.
Maar er zijn nog maar weinig ‘launching customers’
(klanten op grond van de tekentafelmodellen). Het is lang niet zeker dat het
contract volgend jaar gesloten zal kunnen worden. Swarttouw zal wel realist
blijven. Hij is te ijdel om te mislukken, en waarschijnlijk ook te goed.
De beurs is vandaag dramatisch ingestort, waarschijnlijk dankzij de
voorspellingen van ene meneer Gilmore. Alleen Wall Street hield stand.
Griezelig.
| |
Dinsdag 29 september
De effectenbeurzen hebben zich vandaag ruimschoots hersteld. Toch blijf ik
het onrustbarend vinden. Ook aan de crash van 1929 gingen een paar van die
paniekdalingen vooraf. Als er een beurspaniek uitbreekt die een poosje
aanhoudt, beschikt dan met name Amerika over het monetaire instrumentarium
om de zaak te redden?
Vandaag ben ik voor het eerst in de gewijde zalen van de Eerste Kamer
geweest, om een wetsontwerpje over volkstellingen te verdedigen. Ik heb
geleerd dat ik ambtelijke notities in zo'n geval moet voorzien van
trefwoorden, want in het voorlezen van een ambtelijke zin van een meter
lengte, waarbij je pas tegen het eind te weten komt waar het over gaat,
slaag ik niet.
Vandaag ook voor het eerst mondeling overleg gehad met een kamercommissie,
die van de Waddenzee, waarvan ik zelf jaren voorzitter ben geweest. De
boodschap die ik moest brengen was niet leuk. Jaren heb ik gestreden tegen
gaswinning op Ameland, en nu ik zelf beslissingsbevoegdheid heb, moet ik
constateren dat ik die winning waarschijnlijk niet meer in rede kan
tegenhouden. Een beroep op artikel 61 van de Wet op de Raad van State is
nauwelijks mogelijk, want er zijn geen echt nieuwe feiten. En een
kameruitspraak kan voor de Raad van State geen nieuw feit zijn. De Raad van
State is er immers o.a. om burgers bescherming te geven tegen
beleidsombuigingen, of liever tegen nadelen die daar voor hen uit kunnen
voortvloeien. Als we als regering een beroep op art. 61
zouden doen dan verliezen we het. We zouden dan nog contrair kunnen gaan
tegen de uitspraak, maar dat lijkt me in strijd met de rechtszekerheid.
Lastig werk, regeren.
| |
| |
| |
Woensdag 30 september
Met Dries gegeten in de Flaneur. We hebben het erover gehad hoe we de plannen
van Joop tegemoet kunnen treden zonder al te grote politieke schade aan te
richten. Gisteren zei ik tegen Wim Meyer, nu fractievoorzitter van de PvdA:
‘Het kan niet anders of Dries ziet met belangstelling hoe Joop en
ik steeds verder uit elkaar drijven - door de bemoeizucht van Joop
overigens. Als de bonje groot genoeg is wordt een crisis interessant. D'66
kan dan moeilijk opnieuw bepleiten dat de PvdA zo nodig in de regering moet.
Een kabinet van cda, vvd en D'66 ligt dan voor de
hand.’ Wim zag dat gevaar ook levensgroot. Hij zou doen wat hij
kan.
| |
Zaterdag 3 october
Vanavond moesten de ‘deviezenministers’ ineens opdraven
bij Financiën. De Duitse Bondsrepubliek en Frankrijk zijn het
eens geworden over een vergroting van de ‘afstand’
tussen hun beider munten van 9,5%. Morgen vergaderen de ministers van
Financiën in ecofin-verband in Brussel. Op
Financiën waren behalve Van der Stee ook Den Uyl, Jan de Koning
en Van der Stoel. Verder nog Zijlstra, om namens de Ned. Bank te adviseren.
Iedereen was het erover eens dat Nederland bij de D-Mark moet blijven,
behalve Den Uyl. Die vreest verslechtering van de exportpositie, niet
helemaal ten onrechte. Daar staat tegenover dat door de opwaardering het
prijspeil van de invoer daalt, en daarmee ons kostenniveau, dus de inflatie.
Er is ook een gunstige invloed te verwachten op de rente. Immers, als de
gulden wordt ingedeeld bij de zwakke munten verlangt men op leningen in
guldens meer rente. De munt kan dan immers verder dalen, minstens binnen de
toegestane bandbreedte van het ems (Europese Monetaire
Systeem). Volgens Jelle Zijlstra begint het al moeilijk te worden om op onze
leningen in het buitenland, nodig om het gigantische begrotingstekort te
dekken, voldoende inschrijvingen te krijgen. Als we nu mee-devalueerden zou
dat in de toekomst nog een stuk moeilijker worden. Alle andere landen in de
eg proberen zo dicht mogelijk bij de dm te blijven. Wellicht zijn wij de enigen die dat zal lukken. Joop
legde er zich tenslotte bij neer. Hij krijgt wel heel wat te verstouwen.
| |
| |
| |
Dinsdag 6 october
Ik had voor vandaag de vaste kamercommissie voor kernenergie geconvoceerd om
een uiteenzetting te geven over de studiecommissie die ik van plan ben in te
stellen. Ik had echter op de convocatie laten zetten: gesprek over een nader
mede te delen onderwerp in een besloten zitting. Dit moet de
nieuwsgierigheid hebben gewekt, want de belangstelling was overweldigend.
Zelden zoveel commissieleden bij elkaar gezien. Overigens werd het op prijs
gesteld dat ik open kaart speelde. Er was vrijwel geen kritiek op mijn
voorstel om een kleine commissie te benoemen, met als taak vooral
‘fact finding’. En met Wiro Beek als voorzitter waren
ze ook best tevreden.
| |
Donderdag 8 october
Voor de zoveelste keer vandaag bijeenkomst in de
‘vijfhoek’, die bestaat uit de
‘driehoek’ (Financiën, EZ en SoZa) plus
Binnenlandse Zaken, plus de minister-president. In de vijfhoek moet de basis
worden gelegd voor de regeringsverklaring. We schieten niets op, het lijkt
alsof de formatie gewoon verder gaat. Fons wenst vast te houden aan een
financieringstekort van maximaal 6,5% en ik vind dat hij gelijk heeft. Joop
daarentegen wil drie à vier miljard hebben voor zijn
werkgelegenheidsplan. Tot nu toe heb ik me hard tegenover hem opgesteld. Op
drie manieren heeft hij mijn wrevel gewekt: a) hij heeft voorbarig in de
publiciteit een aantal onhaalbare eisen gesteld; b) hij heeft zich op
ontoelaatbare wijze met mijn verantwoordelijkheden bemoeid; c) hij kost te
veel tijd met z'n eindeloze betogen.
Zou hij de les geleerd hebben dat het zó niet gaat? Zou ik de
teugels een beetje laten vieren? LJ belt op en dringt er op aan dat ik me
niet door Dries van de PvdA laat vervreemden. Ja ja. Ik heb nu niet meer
primair een partijpolitieke verantwoordelijkheid. Nu gaat het om
gezondmaking van de economische structuur, om het bevorderen van
winstgevende investeringen, om industriële vernieuwing. Toch voel
ik me na het telefoongesprek wat milder gestemd. Ik ga de vergaderzaal weer
binnen en sla een verzoenende toon aan: kom aan, Fons, de mip kan wel als irrelevant voor de begroting worden beschouwd. Meteen
ontstaat er een sfeer van geven en nemen en binnen een uur ligt er een
compromis voor het financiële kader. Er zit natuurlijk een hoop
lucht in, want er zíjn nu eenmaal geen drie miljard gulden, maar
in de politiek moet je wel vaker met lucht | |
| |
werken. Ik heb
aangeboden om twee miljard m3 aardgas extra te verkopen,
die het vorige kabinet heeft gekort op het gasafzetplan, op voorwaarde dat
er voor een flink deel energie-besparende investeringen mee zullen worden
gefinancierd. Die kan Joop dan toch bijschrijven in zijn
werkgelegenheidsplan. Joop is opgelucht. Om vier uur gaan we naar de
ministerraad. Het compromis wordt met een sneltreinvaartje aangenomen.
| |
Vrijdag 9 october
We halen het niet om maandag, zoals afgesproken, de regeringsverklaring te
houden. Het compromis moet nog worden vertaald in een stuk van
Financiën en dat stuk moet de ministerraad passeren. Nog
belangrijker is dat Dries het niet kan opbrengen. Hij was prikkelbaar en dat
deed een waarschuwingslichtje in mijn achterhoofd opflikkeren. Vanmiddag
zaten hij, Joop en ik even bij elkaar en hij zei: ‘We halen het
technisch niet, maar wat nog belangrijker is, ik kan het niet. Ik ben er
noch fysiek, noch mentaal tegen opgewassen om maandag al in de Kamer te
staan. We moeten het een week uitstellen.’
Joop reageerde op deze opmerking begrijpend, in de vorm van een zeer
vermoeiende toespraak van een kwartier, waarna Dries er zéker
niet meer tegen was opgewassen. In zijn hart geloofde Joop weinig van de
mentale uitputting van Dries. Hij fluisterde me in dat er een politieke
reden achter zat, maar wist me de draagwijdte daarvan niet te
verduidelijken.
Onder de doem van dit hoogst ongelukkige uitstel moest vandaag de
ministerraad worden gehouden. En er kwam nog iets anders bij, namelijk de
brief van Financiën. Daarin was het compromis van gisteren
financieel vertaald, maar ongelukkig gesteld, onbegrijpelijk voor de meeste
leden van de Raad. Op het eerste gezicht leek het of er voor het
werkgelegenheidsplan nog maar een tiende over was, 300 miljoen. De lucht was
uit het compromis geknepen, de flauwe kul was zichtbaar geworden.
Het is bepaald jammer dat art. 25 van het reglement van orde van de
ministerraad me niet toestaat te onthullen wat er vandaag door wie allemaal
is gezegd. Want dat mocht er wezen. Als dit de toonzetting wordt voor de
toekomst, dan gaan we boeiende tijden tegemoet. Er is geen sprake van
onderling vertrouwen. Er is nog niet het begin van een
team, van een groep mensen die zich verbonden | |
| |
voelen door een
gemeenschappelijke taak. Het eind van het liedje was dat er is geschorst
voor politiek beraad, dat wil zeggen overleg met de betrokken
fractievoorzitters in de Tweede Kamer. Ik vraag me af of het ooit eerder is
voorgekomen dat een kabinet nog vóór de
regeringsverklaring al in zo'n politiek conflict was geraakt. Diep
teleurstellend, om niet te zeggen beschamend. Hans v.M. en ik zijn LJ gaan
opzoeken en hebben nog uren in de nacht met hem zitten praten. Het kabinet
is een paar weken oud, maar nu al is gebleken dat deze samenstelling
onmogelijk is.
Het kan niet. Joop heeft nu bonje met Dries, met mij en met Fons. Hij had
grote kwaliteiten, maar hij heeft zichzelf overleefd. Hij is onmogelijk
geworden. Als Dries ook eens wat zegt zit hij na een halve minuut onrustig
te schuiven op z'n stoel en na vijfenveertig seconden begint hij te
interrumperen. Zijn ideeën over de economie zijn verouderd. Hij
neemt onbehoorlijk veel spreektijd. Hij laat niemand uitpraten. Als we deze
botsing te boven komen zal er gauw een andere volgen. Er is in deze
constellatie niet met hem samen te werken.
| |
Zondag 11 october
Een weekend vol telefoontjes, bilaterale en multilaterale contacten. LJ, Wim
Meyer en Ruud Lubbers werken goed samen. Vanmiddag ben ik even bij Ruud
langs geweest, daarna hebben Henk, Hans en ik bij LJ met elkaar gesproken.
Fons schijnt nog steeds aangeslagen te zijn. De PvdA-ministers hebben een
compromis uitgewerkt dat Jos van Kemenade morgenochtend met Fons gaat
bespreken. Daarna ga ik met hem lunchen en later komt Joop op bezoek. Een
loshangend dagje, in het niemandsland tussen breken en lijmen.
| |
Maandag 12 october
Ameland blijft me dwars zitten. Ik heb het dossier vrijdag meegegeven aan
Michiel Scheltema, met de vraag of hij nog een juridische weg zag om
gaswinning tegen te houden. Zijn antwoord vandaag was somber. Alleen de
provincie zou nog iets kunnen doen, maar dat leidt natuurlijk tot een
Arob-beroep dat ten gunste van de nam uitpakt. Ik heb
gedeputeerde Dankert uit Friesland opgebeld en hem gezegd dat er misschien
uitstel is te ontlenen aan het feit dat ik schriftelijk aan de nam heb gevraagd of ze niet eerst de zeelokaties | |
| |
willen ontsluiten en pas later die op het land (glc),
conform een suggestie van Zijlstra, PvdA. Ik wou dat ik een manier wist die
de rechtszekerheid onaangetast liet. Want dat laatste is nog belangrijker
dan het onaangetast laten van natuurgebieden. Het verschil tussen zowel
communisme als fascisme en ons bestel is het verschil in de rechtspositie
van een individu (ook al is dat een oliegigant) tegenover de Staat. Ik wens
ons bestel te bewaken.
Dries heeft vanmiddag in de Kamer verklaard dat we om technische reden nog
een week nodig hebben. Het conflict is vrij goed geheim gebleven.
Vóór het weekend zullen de fractievoorzitters kunnen
beschikken over de tekst van de regeringsverklaring. Nou nou. Dat wordt een
lange week. Het compromis van de PvdA'ers bestaat uit een inwilliging van al
hun eisen plus nog wat, nl. een derde miljard kubiek aardgas en een pro
memorie post van 1,2 miljard voor de oneigenlijke combinatie van meer
Slochteren-geld, investeringsloon en beleggingsafspraken. Drie appels plus
vier peren plus vijf pruimen zijn samen een kilo fruit. Vooruit dan
maar.
| |
Woensdag 14 october
Gisteren hebben Joop, Fons en ik een compromis bereikt. Er is wat extra
financiële ruimte gekomen voor zover bepaalde
‘gaten’ op vro en op Sociale Zaken
zelf geloofwaardig kunnen worden gedekt. Vandaag had Financiën de
compromissen verwerkt in een stuk. Weer is de ontstane ruimte gebruikt om
gaten te dekken, zodat voor nieuw beleid weinig overblijft. Opnieuw is de
PvdA woedend, maar de conversatietoon is zeer hoffelijk. Er is kennelijk op
Joop ingepraat. Hij doet zijn best, spreekt korter en interrumpeert minder.
Men heeft hem gezegd dat ik niet meer met hem in één
ruimte kon vertoeven, wat hij me meesmuilend onthulde toen ik hem op de
lunch nodigde. Morgenochtend gaat de boel kapot, dat kan haast niet anders.
Het is te krankzinnig om los te lopen. ‘Volgende week heeft de
PvdA z'n congres,’ zei Carla Pauw, kien als altijd. Ze kon best
eens gelijk hebben.
| |
Vrijdag 16 october
We zijn alweer demissionair. Vanmorgen om tien uur heeft Van Agt het ontslag
van het hele kabinet aan de Koningin aangeboden. Mijn ontgoocheling mag er
zijn. Ik neem het de PvdA zeer kwalijk | |
| |
dat ze zich
uiteindelijk niet hebben willen neerleggen bij de mening van de meerderheid,
niet alleen in het kabinet, zeker ook van de bevolking. Vechten is best,
maar een democratische houding is ook iets. Nog altijd handelt de PvdA
vanuit een meerderheidsstrategie. Hans van Mierlo was er een voorstander van
dat niet zou blijken wie in de meerderheid en wie in de minderheid was in
het kabinet. We zouden het dus niet op besluitvorming moeten laten
neerkomen, maar alle ministers zouden hun portefeuille moeten neerleggen,
waarna de formatie kon worden voortgezet, met een in status verlaagd
kabinet. Dat is uiteindelijk niet gebeurd, want Henk Zeevalking en ik
voelden er niet veel voor. We hebben een compromis bedacht tussen de
voorstellen van de PvdA en die van Financiën. Er is natuurlijk
veel geschorst, veel overlegd, veel gesleuteld aan teksten. Aan het eind van
de middag kwam Dries met een eindvoorstel. Daarin zat heel wat van onze
voorstellen verwerkt. Er is geschorst tot halfelf in de avond. De PvdA bleef
tegen. Daarna hebben Dries, Joop en ik nog langdurig beraad gevoerd over de
wijze waarop we er verzekerd van konden zijn dat alle ministers hun
portefeuille ter beschikking zouden stellen.
Na zeer lang gezeur is conform gehandeld. Hans was diep bedroefd. Hij zondert
zich veel af met PvdA-leden. In z'n uitlatingen buiten de ministerraad is
overduidelijk dat hij de kant van de PvdA kiest en mijn opstelling afkeurt.
Zo gauw al na het tot stand komen van het kabinet gebeurt wat ik heb
gevreesd: aanzienlijk verschil van mening tussen Hans en mij over de manier
waarop de PvdA moet worden benaderd. Mocht het kabinet worden voortgezet,
dan houden we in dit soort situaties problemen.
Je zou zeggen dat we chique hebben gehandeld tegenover de PvdA, die door de
procedure die we hebben gevolgd niet uit het kabinet is gestuurd, hoewel ze
weigerden zich neer te leggen bij een meerderheidsbesluit. Maar nee, weer
niet goed. Na afloop, tegen zessen in de ochtend, zat Van Mierlo somber te
mompelen dat het allemaal zo vreselijk was. Voor wie? Voor de PvdA. Ze aten
genadebrood, en dat was buitengewoon immoreel van ons. ‘Wat had
je dan in godsnaam gewild,’ vroeg Wim Dik. ‘Ze hadden
kunnen opstappen maar dat vond je ook niet goed.’
‘Ik weet het niet meer op dit moment,’ zei Hans,
‘maar ik voel aan m'n buik dat het niet goed is.’
‘Ik zou eerst maar eens bedroefd zijn over D'66,’ zei
Michiel Scheltema. ‘Daar is je buik in de eerste plaats voor
ingehuurd.’
| |
| |
| |
Zaterdag 17 october
Het is allemaal mijn schuld, volgens sommige kranten, zoals de
Volkskrant. Ik had de kant van de PvdA moeten kiezen. Waarom ik dat
niet heb gedaan, daarover bestaan verschillende opvattingen. Ik sta te zeer
onder invloed van m'n rechtse ambtenaren. Of ik ben te woedend op Den Uyl.
Of ik heb nergens enig begrip van en zwalk maar wat rond. Het schijnt
ondenkbaar te zijn dat ik uit overtuiging, uit een eigen visie op de
financieel/economische toestand, de lijn heb gekozen die een andere is dan
die van de PvdA. Ofschoon ik toch in de campagne steeds heb gehamerd op onze
verschillen met de PvdA op dit punt. Uit partijpolitieke overwegingen had ik
mezelf medeverantwoordelijk moeten maken voor onsolide financiering, voor
een weg die niet leidt naar rendementsherstel en structuurvernieuwing van de
Nederlandse industrie. De heren kunnen het me doen. In mijn nieuwe functie
zal ik doen wat ik nodig acht, al krijg ik de hele pers tegen me. Voor de
verkiezingen werd ik door rechts gehaat en door links gewantrouwd. Nu haat
links me en wantrouwt rechts. What the hell.
| |
Maandag 19 october
Zaterdag heeft H.M. twee PvdA-economen benoemd als informateurs: Kees de
Galan en Victor Halberstadt. Vanmiddag ben ik even bij ze langs geweest.
Geen van beiden ken ik meer dan oppervlakkig. Afgesproken is dat ik woensdag
voor langere tijd met hen zal praten. Ook Duisenberg was aangezocht door
H.M., maar die heeft geweigerd omdat hij president wordt van de
Nederlandsche Bank. Terecht, vind ik. Overigens zit Duisenberg volledig op
mijn lijn, en naar mijn indruk geldt dat in vrij grote mate ook voor De
Galan en Halberstadt. Behalve voor wat betreft de omvang van het
financieringstekort. Daarover hebben beiden onlangs, als lid van de
commissie van economische deskundigen uit de ser,
geschreven dat terugdringing daarvan minder urgent is dan een aantal andere
zaken, zoals rendementsherstel. Dat vind ik natuurlijk ook, maar de vraag is
of rendementsherstel mogelijk is bij de huidige hoge rentestand en
dús bij deze omvang van het financieringstekort.
Vanmorgen had ik ook een plezierig gesprek met Andriessen, Europees
Commissaris voor het concurrentiebeding. Hij zit er wel bovenop.
Verschillende toekenningen voor de gpt (grote
projectentoeslag) in het kader van de wir zijn door hem
afgewezen. Nu | |
| |
wil hij een overeenkomst tussen Nederlandse en
Vlaamse uitgevers over verticale prijsbinding van boeken vernietigen. Dat
zou betekenen dat bedrijven als bijvoorbeeld Albert Heijn bestsellers via
een Belgische boekhandelaar zouden kunnen betrekken en dan hier onder de
prijs verkopen. Aardig voor de handel, slecht voor de cultuur. Want hoe
wordt de nauwelijks verkoopbare gedichtenbundel dan in de toekomst
gefinancierd? Frans Andriessen is bereid zijn beschikking nog even op te
houden, maar dan moet hij wel een krachtig signaal krijgen dat wij wetgeving
aan het voorbereiden zijn.
Vanavond ben ik naar Heerlen geweest, voor een toespraak in het kader van de
gemeenteraadsverkiezingen, nodig geworden door de gemeentelijke herindeling.
Ik vond het een genoegen om weer eens een partijbijeenkomst toe te spreken,
al was er wel een lange tocht voor nodig. Gelukkig was Carla mee, om me
onderweg de ontwikkelingen op het Binnenhof te verklappen. Hoe langer hoe
meer word ik me ervan bewust dat als ik een politiek adviseur aantrek, die
vooral de functie moet hebben van sonde op het Binnenhof. Ik mis het
dagelijkse brainstormen over partijpolitiek wat ik zo vaak met Carla en
Ernst heb gedaan. Het keurslijf van de bestuurder knelt.
| |
Vrijdag 23 october
Joop doet heel vriendelijk en ontspannen tegen me. Ik heb nog altijd een zwak
voor hem, daar hebben onze meningsverschillen niets aan veranderd. Hans van
Mierlo is naar de Nuclear Planning Group geweest in Glen Eagles waar hij het
dubbelbesluit wel en niet heeft herbevestigd. Wél omdat in feite
is vastgesteld dat het dubbelbesluit bestaat, niét omdat het niet
in een officieel statement is vastgelegd. Hij heeft daarmee maximale
verwarring gesticht, en dat is in de huidige omstandigheden niet zo gek.
Voorlopig komt hij er mee weg. In december zouden de Amerikanen, die dan
onderhandelen met de Sovjetunie, wel eens kunnen staan op formele
herbevestiging, om hun positie in de onderhandelingen sterker te maken. Als
de formatie, waar weinig schot in zit, nog een poosje voortduurt, hebben we
tegen die tijd twee crises tegelijk. Dan kan ons congres ook een
dubbelbesluit nemen. Jan en Hans allebei weg, wegens meningsverschillen met
de PvdA. Want de PvdA laten zwemmen kan om electorale redenen alleen al
niet. In de laatste | |
| |
nipo-cijfers schijnt de PvdA op 30 (herhaal: dertig)
zetels te staan en wij op 27. Dit is niet gezond meer. In de Londense wijk
Croydon heeft de combinatie Liberals en Social Democrats zowel de
Conservatives als Labour verslagen. Wanneer zou de PvdA bij zinnen komen?
Joop en ik hebben opnieuw een inhoudelijk meningsverschil, nu over het
arbeidsvoorwaardenbeleid. Joop wil de premiegrenzen optrekken, ik geef de
voorkeur aan een (nog) steilere inkomstenbelasting. Ik sta dichter bij het
regeerakkoord, Joops voorstel is haalbaarder bij de vakbeweging.
Waarschijnlijk geef ik hem maandag grotendeels zijn zin, want dit deel van
het beleid is in de eerste plaats zijn verantwoordelijkheid. Alweer een week
voorbij. Ik krijg signalen van mensen die mijn werk van nabij gadeslaan dat
het niet slecht gaat. Dat geeft moed, naast alle ellende. Misschien heb ik
de presentatie van het beleid naar natuurminnend Nederland (Ameland) te
slordig behandeld. Vandaag heb ik doorgedrukt dat de studie van het
Energiecentrum Nederland (het ‘vergeten scenario’ van
Theo Potma) moet worden gepubliceerd. Er zijn meer mogelijkheden om de
milieulobby te vriend te houden. Bij eenzelfde beleid kan de presentatie het
verschil maken tussen een positieve en een negatieve ontvangst. Toch denk ik
dat mijn wat vinnige start me jarenlang plezier kan opleveren. De ecofreaks
weten nu tenminste dat ik niet bang ben voor hun kritiek. En de PvdA weet
dat ik mijn eigen beleid doorvoer, ondanks allerlei vroegere progressieve
akkoorden. Met een beetje geluk wordt nu iedere toenadering van mijn kant
gezien als meegenomen en kunnen we in redelijke vriendschap met z'n allen
verder op de moeizame weg van besluiten beleidsvorming.
| |
Zaterdag 24 october
Elida Wessel, die dit weekeinde Sara ziet, zoals ze dat uitdrukt, gaf
gisteravond een feestje. Als ze had gezegd dat ze veertig werd zou iedereen
dat ook geloofd hebben. Overigens hou ik in het algemeen niet van dit soort
feestjes. Alexandra en ik reden terug met mijn zusje Yvonne en haar man
Henk. In Diemen verscheen er een dronken chauffeur op onze weghelft. Wij
vlogen er op, schoten door de middenberm, raakten aan de andere kant van de
rijbaan nog een andere auto. Drie automobielen total loss, wonder boven
wonder slechts kleine kwetsuren. De dronkelap lag vredig te ron- | |
| |
ken in zijn verwoeste auto, met een niet al te ernstig lijkende snee in
zijn hoofd. Ik heb Roel gebeld (tegenwoordig mijn enige chauffeur) die
goedmoedig als altijd een uurtje later verscheen om ons naar huis te
brengen. Mij is de schrik bespaard gebleven, want ik sliep toen het ongeluk
gebeurde. De anderen, die het allemaal zagen aankomen, hebben nog steeds de
bibberaties. Het is ook bijna niet te geloven dat het zo goed is afgelopen.
Normaal bij dit type aanrijding zijn er twee doden en twee zwaar gewonden.
Nog een geluk, van een heel andere soort: we moesten vandaag hoog nodig de
boot gereed maken voor de winter, wat een dag of twee hard werken betekent.
Toen we in 't Raboes aankwamen bleken Theo en Tineke Sjoerdsma mast, roer en
zwaarden al verwijderd te hebben, zodat we de rest van het karwij vandaag
konden klaren. Mensen om met goud te beslaan. In 't Raboes zeggen ze dat
Theo natuurlijk een dezer dagen staatssecretaris voor de randmeren wordt.
Intussen zit ik nu wel stijf en koud achter de schrijfmachine. De blauwe
plekken uit Diemen en de regen van vanmiddag doen hun werk. Voor de bewoner
van de welvaartsmaatschappij is zoiets alleen maar lekker. Ik zie het
perspectief van de warme kamerjas, een open vuur, een goed glas whisky en
een lange nacht. Want god zij dank is het zaterdag, buiten twee graden en
slagregens.
| |
Dinsdag 27 october
Mijn eerste Europese Energieraad, in Luxemburg. Er is mist in het
groothertogdom, zodat de gehuurde Chesna een paar uur te laat pas kan
landen. Ik kom de vergaderzaal binnen en terwijl ik nog sta krijg ik het
woord van de Engelse voorzitter Lawson. Gelukkig heeft het departement de
vergadering goed voorbereid en vind ik bij het betreffende agendapunt een
bruikbare speaking note. En zo hoor ik mezelf verstandige dingen zeggen over
de strategie van het toekomstige energiebeleid.
Het interessantste punt is het overleg over de vestiging van
elektriciteitscentrales in grensgebieden. We bespreken dat tijdens de
(sobere) werkfunch. Ik zeg dat als er op één punt een
geïntegreerd beleid nodig is, dat wel is de vestiging van
kerncentrales in grensgebieden. Wat heeft het voor zin om de centrale in
Borssele te sluiten - althans uit veiligheidsoogpunt - als er in het
Belgische Doel, een paar km van de grens, drie centrales worden gebouwd? De
wind is overwegend zuid-west. Maar de meningen zijn zeer verdeeld en de | |
| |
nationale belangen worden met verve beschermd. Alras wordt
besloten het voorstel later, in de officiële vergadering, van de
agenda af te voeren, wegens tijdgebrek. Het is duidelijk hoe het in de
Europese gremia meestal zal gaan. De normale tendens, in tijden van vrede,
is regionalisme en verbrokkeling. Grote eenheden zijn altijd via oorlogen
tot stand gekomen. Voor de vorming van de federatie van Amerikaanse staten
was een van de bloedigste burgeroorlogen van de geschiedenis nodig. Europese
integratie langs vreedzame weg, door overleg en consensus, wat een
nastrevenswaardige en schone illusie.
| |
Donderdag 29 october
Deze week ben ik met mijn bezoeken aan de regio's gestart. De minister van
Economische Zaken is tevens coördinerend bewindsman voor het
regionale beleid. Er ligt een (veel bekritiseerde) nota van de vorige
regering over het sociaal-economische regionale beleid. Die nota moet voor 1
jan. '82 met de Kamer besproken zijn, anders kunnen een aantal noodzakelijke
maatregelen niet op tijd van kracht worden. Vandaar mijn bezoeken,
demissionair en al, aan de probleem-regio's.
Gisteren bij Sjeng Kremers, zeer gezellig, de grappen niet van de lucht. Hij
was tenslotte ook een blauwe maandag informateur. Maar de belangen van zijn
regio verdedigt hij met allure. En het eten in Neercanne was meer dan
voortreffelijk.
Vandaag in Noord-Brabant, in het schitterende provinciehuis, bij commissaris
Van der Harten. Naast deze mij tot nu toe onbekende commissaris had ook
gedeputeerde Verwey een goede inbreng. Ik heb geconstateerd dat de problemen
van Brabant zo groot zijn geworden dat we in de komende kabinetsperiode
moeten bezien of niet ook grote delen van deze provincie als een structureel
probleemgebied moeten worden behandeld.
En de informateurs studeren voort.
LJ is met Aad Nuis en Pauline van Tets (secr. buitenland van het
hoofdbestuur) naar het Verenigd Koninkrijk, op bezoek bij de liberals en de
nieuwe sociaal-democraten van Jenkins, Shirley Williams en David Owen. Het
is verbluffend wat daar gaande is. Als er nu verkiezingen waren zouden
Labour én de Conservatives weggevaagd worden. Op het ogenblik
houden de mensen niet van extrema. De koers is midden.
Niet de dogmatische, drammerige stand- | |
| |
punten van links, ook
niet het kritiekloze aanvaarden van steeds meer kernwapensystemen, het
handhaven van grote inkomensverschillen en de negatie van het milieuprobleem
van rechts. Een solider financieel beleid, herstel van de industrie,
uitwieden van overheidsbemoeiing en sociale wetgeving, maar de
laagstbetaalden niet laten barsten, dat is het soort gematigde standpunten
waar veel mensen voor voelen. En dat is midden, laten we eerlijk zijn. Het
cda vreest verkiezingen dan ook in het geheel niet.
Overigens moet altijd nog blijken of wat mensen voelen zich vertaalt in een
verkiezingsuitslag. Ik ben benieuwd of de heren economen/informateurs
voldoende politiek gevoel hebben om daar rekening mee te houden.
Morgenochtend overhandigen ze ons hun werkstuk. Ik ben benieuwd. Eerlijk
gezegd ben ik ze van de week een beetje vergeten.
| |
Vrijdag 30 october
Negen uur in de ochtend. De heren informateurs. De vijfhoek. Victor
Halberstadt praatgraag, één oog op je gericht, het
andere op oneindig, die vier keer meldt dat hij zo moe is en vijf keer dat
het gisternacht twee uur is geworden voor het stuk klaar was. De vijfhoek
glimlacht. Politici zijn altíjd moe, dat is een deel van je
leven, daar praat je niet meer over. Kees de Galan solide op de achtergrond,
het zou me niet verbazen als hij het grootste deel van het werk had gedaan.
We krijgen het stuk uitgereikt, met de mededeling erbij dat het zeer geheim
is, zelfs de fractievoorzitters zullen er voorlopig koud van blijven. En of
we om zes uur vanavond maar in principe met ja of nee willen antwoorden.
Ik ga eerst een paar overhemden kopen, ik wil even een paar stappen lopen en
wat regen in m'n gezicht voelen voor ik in dit splinternieuwe paperas duik.
Maar na een halfuur is mijn nieuwsgierigheid toch te sterk en zet ik me in
mijn kamer op het departement aan het lezen.
Het stuk is goed geschreven en dat stemt me altijd welwillend. Voor onheldere
stukken ben ik te lui. De extra aardgastegenvallers zijn geboekt en voor een
deel gedekt. Het ongedekte deel is feitelijk even groot gebleven: 1,3
miljard. Er moeten nu vier miljard kubieke meters aardgas
extra verkocht worden, wat volgens de Gasunie zou kunnen. Ik krijg overigens
volop gelijk met alles wat ik over het aardgas heb gezegd (aandeel
Slochteren, opbrengst kleine vel- | |
| |
den, tegenvallers). Het
pièce de resistance is een solidariteitsheffing van 1% op alle
schijven van loon- en inkomstenbelasting. Opbrengst 1 miljard gulden. Grapje
in de zijlijn: de auto's moeten 500 miljoen extra opbrengen, en dat geld
gaat naar een vervroegde afschrijving op investeringen in bedrijfsgebouwen.
Voor míj een aardig cadeautje, voor alle anderen een zure appel,
dunkt me.
De dag wordt verder gevuld met politiek beraad. Met mijn D'66-makkers uit het
kabinet ga ik lunchen bij Henk Zeevalking. Ook Maarten en LJ zijn er. Hans
van Mierlo vindt dat ik meteen, ruim voor zes uur, publiekelijk bekend moet
maken dat ik het een prima stuk vind. De PvdA zal ons meteen bijvallen
(wiedes, het voorstel is grotendeels naar hen toe geschreven - en voor een
deel naar mij in mijn functie) en daarna moet het cda wel volgen. Het zicht van Hans op de partijpolitieke
situatie is het mijne niet. Het cda hoeft zich weinig aan
te trekken van wat wij zeggen. De heren zitten op rozen. Willen de PvdA en
D'66 het naar verkiezingen leiden? Prima. Als de PvdA met alle geweld zijn
verlies wil verzilveren, ze gaan hun gang maar. En wat D'66 betreft, men zal
in het cda met belangstelling gadeslaan hoe ons
verkiezingscongres zich buigt over een nieuwe resolutie over de strategie.
Weer vastgeklonken aan de PvdA? En hoe denkt de minister van Economische
Zaken daar over, de vroegere partijleider, nog niet geheel vergeten? Vindt
hij dat de PvdA een realistisch programma heeft? Trouwens, de kans op een
meerderheid voor cda + vvd
na verkiezingen is niet klein. Misschien doet D'66 mee, misschien ook niet.
De PvdA wacht in ieder geval een periode van vruchtbare oppositie, een
periode van jaren om hun wonden te likken.
Nee, bluf naar het cda is het stomste wat ik zou kunnen
doen. Ik zal voorzichtig moeten handelen, de situatie zo lang mogelijk open
moeten houden. Het is veel beter als we doorregeren met ook de PvdA, anders
dreigt splitsing in D'66, en moet ik mijn oude vrienden van de PvdA niet ook
een beetje tegen henzelf beschermen?
Later in de middag krijg ik signalen, van Joop, van Fons, van Ruud. Joop zal
akkoord gaan, met een paar kritische kanttekeningen. Het cda niet. Onoverkomelijk is de solidariteitsheffing (hoewel het cnv daar vóór is) en de
lastenverzwaring van de autobezitters pikken ze ook niet. Ik heb bij Maarten
en LJ weerzin bespeurd tegen de solidariteitsheffing en ook zien ze er
tegenop de autorijders opnieuw te belasten. Zelf zou ik met beide
maatregelen wel kunnen leven. Dat komt me eigenlijk wel goed uit zo. Het is
denk ik in al- | |
| |
ler belang dat ik mijn handen een beetje vrij
hou. Ik schrijf aan de informateurs dat ik hun voorstellen onmogelijk met ja
of nee kan beantwoorden. Er zijn nog enkele technische onduidelijkheden,
waarover ik gedurende de dag al schriftelijk met hen van gedachten heb
gewisseld. Maar vooral vind ik dat de solidariteitsheffing een regelrechte
lastenverhoging is, op zichzelf best bespreekbaar, maar in strijd met het
regeerakkoord. Daar moeten in de eerste plaats de fracties over oordelen.
Laat in de avond, tegen elven, heb ik nog een gesprek met de beide heren. Ze
zijn boos, want Fons heeft weer nieuwe gaten meegebracht. Ze zullen morgen
verder praten met Dries/Fons en met Joop/Ed. Ik suggereer dat ik maar niet
kom. Ze gaan akkoord. Hoe minder ik bij de zaak betrokken ben, hoe beter het
is onder de vigerende omstandigheden.
Maandag zullen de informateurs gesprekken hebben met de fractievoorzitters.
Dinsdag komt er wellicht een eindbod. Ik zeg dat ze er wat mij betreft best
wat langer over mogen doen. Want dinsdag al een voorstel dat genade kan
vinden in de ogen van het cda én van Joop
lijkt me uitgesloten. Al met al ben ik vrij pessimistisch en niet alleen
hierover. Ik heb Roel naar huis gestuurd, hij heeft veel gereden van de
week. Ik neem zelf de auto mee. Ver na twaalven scheur ik door de regen naar
Amersfoort, heel wat sneller dan de nieuwe minister van Verkeer en
Waterstaat verantwoord acht.
| |
Maandag 2 november
Een nieuwe maand, zodat ik af ben van het probleem of je october met een c of
met een k schrijft. Ik moet naar Assen, om met de noordelijke provincies te
bespreken hoe we in de komende jaren de regionale component van de
werkloosheid verder wegwerken. En laat in de middag naar Zwolle. De hele dag
word ik achtervolgd met telefoontjes van de informateurs, die mer alle
geweld morgen een punt achter hun werk willen zetten. LJ heeft een
compromisvoorstel gedaan, waar ik maar zeer ten dele in ben gekend. De
solidariteitsheffing is gehalveerd, de extra belasting op auto's is
verdwenen, er wordt 250 miljoen via de kapitaalmarkt gefinancierd t.b.v. de
woningbouw, en uit de wir wordt 250 miljoen besteed aan
speerpunten en exportbevordering. Ik vind het griezelig. Straks zegt de PvdA
ja en het cda nee. Dan gaan we met een hoogst onheldere
situatie de verkiezingen in. Maar LJ meldt via de telefoon | |
| |
dat
hij zijn compromis eerst aan het cda heeft voorgelegd.
Ruud Lubbers houdt zich op de achtergrond. Ook al zo typisch. Terwijl ik een
borrel drink met het gastvrije college van gs van
Overijssel besluit ik om me morgen toch maar weer intensief met de formatie
te gaan bemoeien. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan.
| |
Dinsdag 3 november
Kees de Galan en Victor Halberstadt zijn aangeslagen, gefrustreerd,
teleurgesteld, woedend en het zit ze tot hiér. Ze kunnen niet
tegen het gemillimeter, de steeds weer nieuwe voorstellen, de eindeloze
stroom brieven van Dries, met steeds scherpere formuleringen. Ze vinden
politiek smerig, ze wisten niet dat Den Haag zo'n slangenkuil was, ze voelen
zich aangetast in hun wetenschappelijke integriteit. Er zijn vier partijen
in het geding, drie politieke en de fractie De Galan/Halberstadt. Die
laatste fractie probeert te redden wat er te redden valt van hun prachtige
stuk, hun meesterwerk, dat het motto had meegekregen ‘Tot het
mogelijke is iedereen gehouden’. Van lieverlee dringt tot hen
door dat zij, juist op grond van dat motto, hun eigen mening aan de kant
moeten zetten, dat het hun exclusieve taak is de politici tot elkaar te
brengen, met voorbijgaan aan hun eigen inzichten. Ze maken een spoedcursus
politiek door en je ziet ze grijs worden, in een paar dagen. De verschillen
gaan over bijna niks meer. Hoe formuleren we een garantie dat de
belastingverhoging, die eufemistisch
‘solidariteitsheffing’ heet, niet mag worden
afgewenteld? Het gaat niet meer om de formuleringen, het zoeken daarvan
wordt voornamelijk gebruikt om tijd te rekken. Tijd om te kunnen nadenken
over de vraag wat beter is, lijmen of verkiezingen.
Ik ga 's avonds eten met Dries, want het is nuttig voor hem om bij zijn
afwegingsproces te weten dat D'66 het eindbod van de informateurs zal
aanvaarden. Ik wil geen verkiezingen en ik raad hem dringend aan eerst de
Statenverkiezingen af te wachten. Je weet nooit of zoiets invloed heeft op
Dries. Ik ga naar het staartje van Romeo en
Juliët, gespeeld door Lambda in de Haagse Schouwburg. Maar
een drankje met de acteurs daarna wordt wreed verstoord door LJ, die me komt
halen om naar de informateurs te gaan, in het Kurhaus. Daar praten we tot
halfvier in de nacht, politici tegen twee jongens uit de wetenschap, die
zich woedend verweren tegen de adders die vanuit de politiek tegen hen
opkruipen. Als ik met | |
| |
weer een andere formule voor het
omstreden punt kom aanzetten wordt Victor zo kwaad dat hij me uitscheldt
voor bedrieger en nog zo het een en ander, waar hij onmiddellijk spijt van
heeft. ‘Die zin van je staat morgen in het stuk,’ zegt
hij, ‘maar man, wat weet ik zeker dat ik nooit meer iets met
politiek te maken wil hebben.’ Die opmerking doet Kees de Galan
somber knikken. LJ en ik zien het haast vertederd aan. We voelen ons
onmetelijk oud.
| |
Woensdag 4 november
Terwijl ik de energiebesparingstrofeeën sta uit te reiken, komt er
alwéér een telefoontje binnen van Halberstadt of ik
maar direct terug wil bellen. Wat zou er nu weer zijn? We hebben vanmorgen
om tien uur het eindbod gekregen, waar we ja of nee op moeten antwoorden. Al voor
één uur heb ik mijn ‘ja’
verstuurd. Ik ga dus eerst maar even door met de trofeeën. De
prijswinnaars uit Groningen, Sas van Gent en Heerde blijken snedige heren te
zijn, die geestige toespraakjes houden. Helaas blijkt van die vaardigheid
niets in de film die is gemaakt over hun inspanningen voor energiebesparing.
De filmer heeft een kans gemist. Aan denken, morgen een memo'tje over maken.
Halberstadt heeft alleen te melden dat er nog geen bericht van het cda is. Of was het iets anders? Ik ben het al weer
vergeten. Het spoedkarakter berustte op een vergissing. Dat is anders als ik
later luister naar een presentatie van het directoraat-generaal Energie. Die
bijeenkomst wordt onderbroken door de mededeling dat het cda ‘ja, mits...’ heeft gezegd, geheel volgens
traditie, en dat er daarom te 18 uur een bijeenkomst zal zijn van de
vijfhoek (Uyl/Ed, Dries/Fons, JCT). Tijdens dat samentreffen liggen er drie
formuleringen ter tafel die als drie druppels water op elkaar lijken en
waarvan er na een kwartier schorsen een wordt gekozen. De breuk is gelijmd.
Het kabinet komt een uur later bijeen en na enig gemor van Jos van Kemenade
over zijn begroting wordt de premier gemachtigd om naar H.M. te gaan om onze
portefeuilles terug te halen. We zijn weer missionair, zoals dat heet.
Regeringsverklaring: maandag over een week.
| |
Donderdag 5 november
Ik hoor dat er morgen geen ministerraad is. Nu was de agenda wel- | |
| |
iswaar heel mager, maar ik maak me zorgen over de voorbereiding van de
regeringsverklaring. Straks zitten we weer in tijdnood. Ik bel er Dries over
op. Hij zegt dat de ambtenaren aan het eind van hun Latijn zijn, door het
vele werk dat ze voor de Galan en Halberstadt hebben gedaan. Ik geloof het
meteen, die mensen werken zich suf. Maar toch..., we zouden in de
ministerraad vast iéts kunnen doen. Er zijn nog problemen genoeg.
Fons is alweer met een invulling van de afgesproken ombuigingen op de
proppen gekomen. Het gekerm is niet van de lucht, zeker niet op ez, dat voor veel meer dan naar evenredigheid redelijk is
wordt gepakt. En ik dacht dat we investeringen zouden bevorderen.
| |
Zaterdag 7 november
Opening van een expositie in Galerie Acanthus in Maartensdijk, waar Leidi, de
vrouw van Henk Visser werkt, vandaar. Wat kun je verwachten in Maartensdijk?
Acanthus blijkt een uitstekend ingerichte expositieruimte te zijn en vijf
à zeshonderd mensen hebben zich er op zaterdagmorgen heengespoed
uit kunstbegeerte. Oók een signaal van deze tijd. Ik vind het
lekker om weer eens tegen zo'n grote groep mensen te praten over een niet
typisch politiek onderwerp. Vanmiddag Rooie Haan. Daar moest ik het hebben
over prijzen, gaswinning en andere beleidspunten. Ik krijg te weinig
weerwerk naar mijn zin. Nou ja. Het bier wordt een dubbeltje duurder, dat
zal wel. zijn doorgedrongen.
| |
Zondag 8 november
Afscheid van mijn Wikorvrienden, in hotel Residence te Rozendaal (Velp). Het
is een alleraardigste bijeenkomst geworden, een soort brunch, met
toespraken, cadeaux en vooral veel hartelijkheid. Chelt Heij heeft in een
speechje de titels van alle toneelstukken die mede onder mijn
verantwoordelijkheid zijn uitgebracht aan elkaar geplakt, en ook de
directeur Ad Zetz ontpopte zich als een gemakkelijk spreker. Wikor heeft er
vaak onder moeten lijden dat ik zo druk ben geweest in de afgelopen jaren,
maar de persoonlijke verhoudingen hebben er geen enkele schade door
opgelopen.
| |
| |
| |
Maandag 9 november
Aan het eind van deze dag ben ik zo moe dat ik tegen een boom had willen
rijden om eindeloos uit te kunnen rusten. Om halfacht al reden we richting
Brussel, op weg naar de Europese onderzoekraad. Het is chique van Jos van
Kemenade dat hij die bijeenkomst aan mij heeft overgelaten, want onze
taakverdeling is nog niet geregeld, en tot zo lang is hij de
eerst-verantwoordelijke. Het was geen slechte vergadering, maar weer nieuwe
mensen, buitenlandse collega's en ambtenaren, weer een lunch met discussie.
Een snelle rit naar Den Haag en daarna vijfhoek, om de financiële
kant van de regeringsverklaring voor te bereiden. Het ging allemaal niet
slecht, geen onenigheden, en toch ben ik zo afgemat dat ik niet weet hoe ik
de dag van morgen door moet komen.
| |
Vrijdag 13 november
De regeringsverklaring is gereed. De ministerraad heeft van de week
verscheidene keren vergaderd, en de eindredactie is toevertrouwd aan Dries,
Joop en mij. Geen wanklank werd gehoord. De ombuigingsvoorstellen, door Van
der Stee verdeeld over de departementen, zijn ongewijzigd aanvaard. Intussen
zijn weer allerlei dingen blijven liggen die eigenlijk haast hebben. Vooral
de problemen van de ketelbouw schreeuwen om een oplossing. ‘De
Schelde’, onderdeel van rsv, is een modern
bedrijf dat eigenlijk de ketelbouw in Nederland voor zijn rekening zou
kunnen nemen. Maar in het door werkloosheid geteisterde Twente hebben we vmf-dochter Stork kab, en dat kunnen
we niet failliet laten gaan. Van Aardenne heeft de zaak aardig voor zich uit
geschoven. Ik zal binnenkort knopen moeten doorhakken. Het vreemdste
probleem daarbij is de nieuwe kolencentrale in Dordrecht. Ik heb nog van
niemand een goed argument gehoord waarom die er zou moeten komen. Hij is
duur en we zitten met een grote overcapaciteit. Noch de directeur-generaal
Industrie, noch de directeur-generaal Energie vindt het nodig, wie eigenlijk
wel? Allemaal politiek. Ik ga toch proberen of ik dat besluit kan
terugdraaien.
Van de week heeft zich ook nog het probleem voorgedaan of ik al dan niet zal
spreken op het D'66-congres, zaterdag a.s. De fractievoorzitter spreekt
altijd, voor een minister is dat minder voor de hand liggend. Ministers zijn
er meer voor het landsbelang dan voor het partijbelang. De politieke
fijnproevers in de fractie vinden dat | |
| |
ik wel moet spreken. Ik
heb gezegd dat ik het graag wil doen, als het hoofdbestuur me uitnodigt en
de agenda er officiëel voor wijzigt. Dat laatste is van belang
voor de toekomst. De vraag van het politieke leiderschap zal zich toch gaan
stellen. Van Agt en Den Uyl spreken ook altijd op hun congressen.
Vanavond zijn we, met Alexandra, Sanne, Ashley en Sjaak, naar King Lear geweest, opgevoerd door De Appel (waar ik ook een aantal
jaren voorzitter van ben geweest). Weer een uitstekende prestatie van De
Appel. Peter van de Linde in de titelrol vond ik magnifiek, wat ik fijn
vind, want ik ben nooit zo weg geweest van zijn spel als vele anderen. Maar
voor deze vertolking van Lear kan hij wat mij betreft een Louis d'Or
krijgen. De clown-koning, wat is Shakespeare toch ongelofelijk veelzijdig
geweest.
| |
Zaterdag 14 november
Het congres was niet opzienbarend. Hoe zou dat ook kunnen, twee dagen voor de
regeringsverklaring. Laat ik het maar eerlijk bekennen, ik vond het heerlijk
om te spreken. Zo'n grote, enthousiaste zaal geeft me een geweldige kick.
‘Wiegel zal volgende week zeggen: “I told you
so,”’ heb ik gezegd. ‘Hij zal erop wijzen
dat we op de belangrijke terreinen van financieel-economisch en
defensiegebied aanzienlijke verschillen van opvatting hebben met de PvdA.
Maar hij vergeet één ding: de PvdA zoekt tenminste, de
PvdA probéért iets. Ik ga liever uit wandelen met
iemand die soms verdwaalt dan dat ik verkeer met iemand die altijd
thuisblijft.’ En dat vond het congres kennelijk ook, gezien het
instemmende applaus.
| |
Donderdag 19 november
Het debat over de regeringsverklaring leek zo vredig te zullen verlopen. Er
was natuurlijk veel kritiek van de werkgevers en de vakbeweging en de aan
wal staande hoofdredacteuren, maar de volksvertegenwoordiging was vrij mild.
Dat is verklaarbaar. Marcus Bakker (cpn) zit de laatste
jaren op de lijn dat hij de verhouding met ‘links’
niet te slecht wil hebben. Waarschijnlijk ziet hij in de toekomst een
volksfront wel zitten in Nederland. En Wiegel heeft goed gekeken naar de
wijze van oppositievoeren van Joop den Uyl in de vorige periode en die niet
goed bevonden. Hij ziet meer brood in een prettige, constructieve oppositie,
waarbij hij zijn | |
| |
vriend Van Agt zo weinig mogelijk hindert.
Zelfs mij noemde hij, met ijzeren zelfbeheersing, een
‘gentleman’, omdat ik het akkoord dat Gijs van
Aardenne heeft gesloten met Shell en Esso niet heb verscheurd.
Geen vuiltje aan de lucht dus, naar het scheen. Dries was bij zijn antwoord
gisteren dan ook ontspannen, té ontspannen. Hij sloeg nonchalant
vele bladzijden over, zei geregeld dat hij ergens geen verstand van had en
schoof daarbij de microfoon naar Den Uyl of naar Van Thijn. Dat viel
allemaal slecht in de Kamer. En toen gisterenavond de nos
(Den Haag Vandaag) een collage van grappen had uitgezonden was het
parlement, en niet ten onrechte, op z'n teentjes getrapt. Brinkhorst en
Engwirda van D'66 waren in de repliek kritisch, wat prima is, maar vonden
niet de juiste toonzetting zoals bijv. Wim Meyer van de PvdA. Dat was
jammer, maar beslist niet ontoelaatbaar, zelfs voor een regeringspartij.
Groot was dan ook de verrassing toen Dries vanmiddag, zonder Joop en mij te
raadplegen, de volgende brief naar de voorzitter van de Tweede Kamer
stuurde:
| |
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
's-Gravenhage, 19 november 1981
Zeer geachte heer
Dolman,
Nadat u mij daarover had geraadpleegd, hebt u bij het
onderbreken van de beraadslagingen over de regeringsverklaring, omstreeks
14.00 uur vanmiddag, de Kamer medegedeeld dat de Regering wederom het woord
zal voeren om 19.00 uur hedenavond. Deze mededeling, zo wil ik voorop
stellen, is in overeenstemming met de wens die ik u had kenbaar
gemaakt.
Het spijt mij bijzonder u thans te moeten laten weten dat het
mij onmogelijk is vanavond nog de bijdrage te leveren aan de
gedachtenwisseling met de Kamer die in dit stadium van de Regering wordt
verwacht. Dat behoeft een uitvoerige toelichting en die zal ik u geven. In
de loop van deze ochtend en het begin van de middag hebben leden van uw
Kamer mij vele malen verweten dat de gisteren gegeven beantwoording
onvolledig is geweest. In aansluiting daarop hebben deze leden een groot
aantal vragen met zoveel woorden dan wel door hun verwijzing naar hun
interventies in eerste termijn herhaald met het verzoek daarop in tweede
termijn alsnog een antwoord te mogen ont- | |
| |
vangen. Daarnaast
zijn, zoals dat in de tweede termijn veelal gebeurt, nieuwe vragen
opgeworpen en nadere opmerkingen gemaakt.
Houdt mij ten goede, ik wil
niet opnieuw in een situatie terechtkomen waarin ik het verwijt van
onvolledig te zijn geweest weer zou moeten incasseren. Die situatie zal zich
vrijwel zeker voordoen wanneer ik over enkele uren weer in de Kamer zou
moeten verschijnen. De door leden van uw Kamer verlangde volledigheid zou
wellicht, maar zelfs dan nog met de uiterste moeite, te bereiken zijn indien
de tot 19.00 uur beschikbare tijd helemaal besteed zou kunnen worden aan het
opstellen van alle antwoorden op de departementen en, wat heel tijdrovend
kan zijn, in interdepartementaal overleg. De operatie laat zich evenwel niet
tijdig meer volvoeren wanneer van de beschikbare uren ook nog een deel moet
worden gereserveerd voor politiek overleg in diverse vormen: in de
Ministerraad, tussen groepen van ministers en met fractievoorzitters.
Een terugblik op al hetgeen vandaag in de Kamer te berde is gebracht, met
inbegrip van de in tweede termijn ingediende moties, heeft bij mij de
overtuiging doen post vatten dat uitvoerig politiek overleg inderdaad
noodzakelijk is. Dat overleg zal mede betrekking moeten hebben op de
opvallende onwelwillendheid waarmee ik met name door de woordvoerders van de
regeringsfractie D'66 vandaag ben bejegend. Niet bij machte en daarom niet
bereid vanavond nog te antwoorden in overeenstemming met de eisen die de
Kamer en het kabinet zelf aan de beantwoording willen stellen, verzoek ik u
de beraadslagingen voortgang te doen vinden morgen aan het begin van de
middag of bij het begin van de volgende week.
Met vriendelijk
groeten,
A.A.M van Agt
Toen ik die brief tegen vijven onder ogen kreeg, schrok ik. Want je schrijft
niet zomaar op dat er politiek beraad nodig is. In feite betekent zo'n zin
opnieuw een crisis. Maar niet bij Van Agt. Toen ik hem om zes uur sprak was
het al weer over, had hij er alweer spijt van. We zijn om zeven uur, het
tijdstip dat de dupliek had moeten beginnen, met z'n drieën naar
de Kamer gegaan, Dries met zijn beide vice-premiers, om daarmee aan te geven
dat er binnen het kabinet geen politiek conflict was. Op mijn wens zou Dries
dat ook uitspreken. Marcus Bakker hield een formidabele speech, midden in de
roos. ‘Belachelijk,’ noemde hij het. ‘Als
het u niet zint wat D'66 te melden heeft, zeg dat dan. U hebt toch uw mond
bij u. En als u | |
| |
niet tegen zo'n kritisch toontje kunt, als u
daar van afknapt, dan hoort u hier niet te zitten. Dan deugt u niet voor het
vak.’ Woorden van die strekking. Wat de rest van de
fractievoorzitters zei zonk bij deze voltreffers in het niet. De nestor had
gesproken.
| |
Vrijdag 20 november
Bij het vanmiddag gegeven antwoord in tweede termijn was Dries rustig en
ernstig. De Kamer wist dat te waarderen. Helaas maakte onze fractie een paar
fikse fouten. Jammer, want LJ had het tot nu toe niet gek gedaan. Maar op
het laatst blufte hij te evident, overspeelde zijn hand en viel om. Wat was
het geval. De drie regeringspartijen hadden samen een motie ingediend over
de plaatsing van middellange-afstand kernwapens, hét heikele punt
van deze combinatie. Toch had de PvdA ook nog een afzonderlijke motie
ingediend, niet fraai natuurlijk, maar nodig voor de interne rust in die
fractie. En wat deed Wiegel, de slimme vos, die het beeld probeert te
scheppen alsof het nationale kabinet er toch zit: hij diende een motie in
over het bod dat Reagan heeft gedaan aan de vooravond van de besprekingen
met de Sovjetunie; het bod dat de nato geen Pershing-2 en
kruisraketten zal plaatsen als de sssr de ss-4, -5 en -20 ontmantelt. Op dat bod van Reagan had Van der
Stoel, een beetje onverstandig, erg positief gereageerd, en die reactie
schreef Wiegel in zijn motie. Moeilijk voor de regeringspartijen om tegen te
stemmen. LJ meende dat dilemma te kunnen oplossen door in vierde termijn nog
met een eigen motie te komen, maar a) hij had dat kennelijk niet overlegd
met Lubbers en Meyer en b) hij zei er bij dat hij hoe dan ook een
hoofdelijke stemming zou eisen. Dat was genoeg voor alle anderen om hem als
een baksteen te laten vallen, zodat hij van arrenmoede de motie weer moest
intrekken.
Een tweede fout vond ik het (maar subjectiviteit speelt hierbij zeker ook een
rol) dat Maarten Engwirda, in overeenstemming met de wens van de fractie,
een motie van de PvdA'er Wöltgens heeft ondertekend. Die motie
ging over het staatsaandeel van het Slochterengas en houdt verband met het
gentlemens agreement van Van Aardenne. Door het ontijdige getetter van Den
Uyl in Brandpunt, in september, heeft deze zaak veel publiciteit gekregen.
Ik ben erdoor in de rechtse hoek geduwd, terwijl ik onmogelijk anders kon
handelen dan ik heb gedaan. Regeringen binden regeringen. Overeenkomsten
kunnen niet door een nieuwe regering van de tafel | |
| |
worden
geveegd. Niet alleen is dat zeer onfatsoenlijk, het is ook de pest voor het
ondernemersklimaat t.a.v. buitenlandse investeerders; en dat in deze tijd.
Ik had van mijn fractie steun mogen verwachten. Maar nee, eerst LJ op het
congres, nu Maarten in de Kamer, er is een houding aangenomen alsof ik zeer
nauwlettend in de gaten moet worden gehouden, anders doe ik heel verkeerde
dingen. Men noemt dat dualisme, maar in onze situatie is het gewoon een
politieke miskleun. Natuurlijk heeft bij de tientallen andere moties niet
één kamerlid een motie ondertekend die was gericht
tegen een eigen bewindsman. Het is helemaal niet onwaarschijnlijk dat straks
inderdaad blijkt dat Shell en Esso het afgesproken programma niet kunnen
halen en dat ik het staatsaandeel moet verhogen. Dat is me echter door de
motie en het gedrag van mijn eigen fractie niet makkelijker, maar moeilijker
gemaakt. Het zou nu op gezichtsverlies gaan lijken, niet onbelangrijk in de
politiek.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd