Suid-Afrikaanse volkspoësie

Bijdrae tot die Suid-Afrikaanse volkskunde

[p. 78]

II. Die piekniekdans en pieknieklied.

Die rympie en sprokie neem, - dit het geblyk uit wat sover behandel is - 'n vername plek in in die wêreld van die kind. Belangryker is egter nog die kinderspel. Ook hier is daar soms elemente uit die vroegste tye bewaar. In sy speletjie is die kind konserwatief net so goed as in die rympie. Die spel en dans vergesellende ryme, op sigself genome, dra dikwels dieselfde karakter as die wat ons sover leer ken het. Die groepe sluit mekaar dan ook nie uit nie; wat op die een plek as kniedeun gesing word, kan dansbegeleiding op 'n ander wees.

Alvorens egter tot die behandeling oor te gaan van danse en spele, soos ons die vandag in Suid-Afrika aantref, dien ek eers nog melding te maak van 'n klein aantal ryme en liedere, wat in meer as een opsig baie belangryk is, en so min of meer 'n groep vorm, wat sy plek bes vind op die drempel van daardie wêreld van dans en sang wat ons spoedig sal betree. Sommige uit hierdie groep vorm 'n enkele keer hier en daar nog die begeleiding vir 'n dans; meesal, egter, is hulle nog maar bloot as lied of rym bekend; die fossiele van oue danse sou mens hulle kan noem.

Veral om hulle vorm, gewoonlik die kumulatiewe, is hulle interessant: hulle staan so op een lyn met die sprokies met herhalinge, deur die Franse randonnées genoem. Een van die bekendste van hierdie sprokies is in Suid-Afrika die van die verlore ertjiekorrel, deur Dr. Groenewald, op bls. 43-46 behandel, of, in 'n ander vorm, van die muis wat sy stert verloor het. Hierdie laaste versie, waarvan 'n fragment my uit my jeug bygebly het, soos hy my deur Kaffers vertel was, het ongeveer die volgende inhoud: Die kat het die muis geja. Juis toe die muis die gat wou inspring, byt die kat hom sy stert af. Teenoor die muis se smeke om sy stert trug te kry, stel die kat die kondiesie dat hy hom 'n bakkie

[p. 79]

melk bring. Die koei weier egter om melk te gee, en vervolgens, een na die ander, die hond om die koei te byt, die stok om die hond te slaan, die vuur om die stok te brand, die water om die vuur te blus en die os om die water te drink ....¹⁾

'n Derde versie van dieselfde storie is by ons bekend as ‘Hok, ootjie, hok’:

‘Een dag was daar 'n ou vrou. Sy het na die mark gegaan met 'n mandjie eiers, 'n mandjie botter en 'n fles moerbeistroop. Dit het sy gou alles verkoop, en toe koop sy 'n varkie. Sy het toe 'n riempie aan die vark se agterpoot vas gemaak en toe: ‘Nou huis toe’! Toe sy by die huis kom wil die vark nie in die hok gaan. Sy was naderhand stok flou, en toe gaan sit sy maar op 'n klip langs die hok en sê toe:

‘Stok, slaan die vark!’
Die stok wil die vark nie slaan nie,
Die vark wil nie in die hok gaan nie.

‘Hok, ootjie, hok!’

‘Vuur, brand die stok!’
Die vuur wil die stok nie brand nie,
Die stok wil die vark nie slaan nie,
Die vark wil nie in die hok gaan nie.

‘Hok, ootjie, hok!’

‘Water, blus die vuur!’
Die water wil die vuur nie blus nie,
Die vuur wil die stok nie brand nie, ens.

‘Koe, suip die water!’
Die koe wil die water nie suip nie, ens.

‘Man, slag die koe!’
Die man wil die koe nie slag nie, ens.

‘Riem, hang die man!’
Die riem wil die man nie hang nie, ens.

1) Vgl. ook vir ongeveer dieselfde geskiedenis, ‘De Zeg van 't Ketteken en van 't Muiske’ in 't Daghet 1889, bl. 75-6. Om sy stert trug te kry gaat die Muiske hulp afsmeek by ‘koeike’, ‘maaier’, ‘schoenmaker’, ‘koeske’, ‘molder’.

[p. 80]

 

‘Muis, kou die riem!’

 

Die muis wil die riem nie kou nie, ens.

 

 

 

‘Kat, vang die muis!’

 

Die kat wil die muis nie vang nie, ens.

 

 

 

‘Hond, byt die kat!’

 

Die hond byt die kat,

 

Die kat vang die muis,

 

Die muis kou die riem,

 

Die riem hang die man,

 

Die man slag die koe,

 

Die koe suip die water,

 

Die water blus die vuur,

 

Die vuur brand die stok,

 

Vark in die hok.

 

 

 

(Stellenbosch.)

Versies van hierdie kettingsprokie word oor 'n groot gedeelte van die aarde aangetref. Hulle verskil soms aanmerkelik met betrekking tot die aanleidende oorsaak van die handeling en die getal en aard van die opgesomde voorwerpe wat aan die handeling deel neem. Wat egter heel dikwels konstant bly is die volgorde, hond¹⁾ - stok - vuur - water - os (koei²⁾ ens.) .... Dat die hond in ons versie hierbo aan die einde op tree mag ons dus gerus as 'n klein afwyking van die normale toestand beskou. In Vlaams-België is dit Sieken en Seiken wat uit gaan ‘om hout te rapen, mer toen ze hunnen mutserd vol hadden en wou Sieken niet mee naar huis toe gaan’. Seiken ontbied vervolgens hond, knuppel, vuur, water, os, slagter en Dood om Sieken tot huis toe gaan te dwing.³⁾ Die bekendste Duitse versie is die van Jockel (vgl. die Engelse, ‘This is the house that Jack built’), wat deur sy heer gestuur word om iets te doen, soms, soos in Swabe en Switserland, om pere van die boom af te skud, of soms ook wel, soos in Vogtland, om hawer te sny. Daar Jockel nie trug kom nie, moet sy baas die

1) By Dr. Groenewald t.a.p. ‘slang’.

2) Vgl. v. Vloten 141 v.

3) 't Daghet 1877 bl. 59.

[p. 81]

hulp in roep, op die ry af, van hond, vuur, water, os, slagter, beul, en duiwel om hom te haal.¹⁾ Nader aan ‘Hok, ootjie, hok’, en die twee Nederlandse versies by v. Vloten staan die Engelse sprokie, ‘The Woman and her Pig (or Kid)’, wat ook in Swede, die Elsas, Seweberge, en enigsins gevarieerd, in Frankryk voorkom. In 'n skotse versie koop die ou vrou 'n bokkie. Op weg na huis probeer sy bessies van 'n struik af pluk, maar die bessies sit vas. Sy laat die bokkie haar huisie oppas en gaan hulp soek by hond, stok, vuur, water, os, byl, smid, tou, muis, kat, melk. Die kat drink eindelik die melk en dit bring almal, die een na die ander, in aksie.

Die storie van die bokkie is ook ingelyf in die Joodse liturgie in verband met die Paasfees; dit lui in Aug. Gittée se vertaling na Z. Simrock, Das deutsche Kinderbuch nr. 1040, meegedeel in Volkkunde I, bl. 256-7, as volg:

1.	Een bokje, een bokje dat mijn vader kocht voor twee zilverlingen.
2.	Dan kwam de kat, die het bokje opat, dat mijn vader kocht voor twee zilverlingen.
3.	Dan kwam de hond die de kat beet, die ....
4.	Dan kwam de stok, die den hond sloeg, die ....
5.	Dan kwam het vuur, dat den stok verbrandde, die ....
6.	Dan kwam het water, dat het vuur uitdoofde, dat ....
7.	Dan kwam de os, die het water opdronk, dat ....
8.	Dan kwam de slachter die den os slachtte, die ....
9.	Dan kwam de engel des doods, die den slachter, doodde, die ....
10.	Dan kwam de Heer, gezegend zij hij! die den engel des doods doodde, die den slachter doodde, die den os slachtte, die het water opdronk, dat het vuur uitdoofde, dat den stok verbrandde, die den hond sloeg, die de kat beet, die het

1) Vgl. Rochholz bl. 149; Eckenstein bls. 115 v.v.

[p. 82]

bokje opat, dat mijn vader kocht voor twee zilverlingen’.^1)

Hierdie sprokie word deur party Joodse geleerde opgevat as 'n gelykenis, wat die toestand van die Jode ten tyde van die Kruistogte moes uitbeeld: die vader is Jehova, die bokkie Israël, die kat die Assyriërs, die hond die Babyloniërs, ens. Weer andere meen dat die lied aantoon hoe daar in die wêreld mag bo mag is, en meester bo meester: wie sondig is oorgelewer aan 'n sterkere as hyself.

Sedert 1727, toe Probst van der Hardt 'n Latynse dissertasie, De Haedo, oor die Hebreeuse sinagoge-lied geskryf het, werd min of meer aangeneem dat mens in hierdie versie die oorspronklike komposiesie van die verhaal moet sien, wat dan enigsins gemutileerd in die algemene volkstaal oorgegaan het.²⁾ Dit is egter twyfelagtig of hierdie opvatting juis is. Meer waarskynlik lyk die veronderstelling, veral ook met die oog op vorme soos die van Jockel, waar die bokkie nie voorkom nie, dat die oorspronklike versie veel verder trug lê, en eers later in die Joodse liturgie opgeneem is.

Die verklaring vir die ontstaan van die rympie sou dan kan gesoek word in primitiewe opvattinge en gebruike in verband met die towery. 'n Voorwerp wat die mens op prys stel - en lewensmiddele is sulke voorwerpe in 'n primitiewe samelewing - is onbruikbaar geword omdat dit getoor is. Om die betowering, wat op alles val, wat met die voorwerp in aanraking kom, ongedaan te maak, moet stap vir stap trug gegaan word tot die punt waar die heksery ontstaan het.³⁾ Aan so'n verklaring word krag bygeset deur 'n Franse versie waar 'n wolf uit die bos moet verja word; dit geskied deur 'n torenaar wat daartoe dieselfde oue reeks, hond,

1) Vgl. Eckenstein bl. 129-30; Böhme Nr. 1260 (a-b) bl. 263, (Jockel); Nr, 1260 bl. 265-6 (Das Zichlein); Erk u. Böhme III, 831 v. Nr. 3138; Rochholz bl. 153; Groenewald bl. 46.

2) Dit is ook die opvatting van Rochholz, Böhme, Groenewald o.a.

3) Vgl. Eckenstein, bl. 122 v.

[p. 83]

stok, vuur, water, kalf, slagter, Duiwel, te hulp roep.¹⁾ Ook die digvorm van ons rympie pleit vir 'n primitiewe oorsprong; dit is dieselfde as gebruik word by die Liedere der Getalle waarvan die inhoud 'n voor-christelike oorsprong verraai.²⁾

Die opvattinge hierbo meegedeel is so min of meer die offisiële by folkloriste. Dit bly egter nog altyd twyfelagtig of mens meer agter so 'n storie moet soek as enkel maar 'n eenvoudige vertelling. Wie in 'n primitiewe samelewing aan 'n helper denk, denk aan sy hond, en wie hier 'n dwangmiddel nodig het gryp 'n stok. Van stok uit is dan verder noueliks 'n ander reeks denkbaar as vuur, water, os (koei, kalf ....!) Daar bestaan dus 'n vaste reeks voorwerpe, wat in 'n sprokie met die inhoud en vorm van bogenoemde deur maatskaplike en fiesiese wette, as 't ware, bestem word om in 'n vaste volgorde op te tree. Ontstaan sulke sprokies dus - en mens kan jou moeilik voorstel dat hulle nie sou moes ontstaan nie - dan is die waarskynlikheid groot dat hulle oral, selfs ook onafhanklik van mekaar, die reeks, hond - stok - vuur - water - os .... sal bevat. Dat dit so is bewys die afwykinge tussen die versies onderling, sodra meer voorwerpe aan die reeks toegevoeg word.

Terwyl dus die towerkunsteorie aan die een kant 'n aardige verklaring vir ons sprokie lewer bly dit tog nog 'n hipotese wat nie sonder meer as die volle waarheid mag aanvaar word nie.

Hoe seer die willekeur sy rol speel by ryme van hierdie soort, leer die benaminge in 'n ander een ons, wat in Suid-Afrika liefs om die ossewa draai, maar in Nederland en Duitsland,³⁾ waar hy ook verbreid is, meer oog het vir die boerdery in die algemeen.

1) ‘Le conjurateur et le loup’ by Rohholz, bl. 153 aangehaal.

2) Vgl. ‘Het Lied der Twaalf Getallen’, C.T. VII, 225 v.v.: J. Bols: H.O.V.L. nr. 49; De Coussemaker, nr. 43.

3) Vgl. Rochholz, bl. 163-170.

[p. 84]

	(Afrikaans)		(Nederlands)^1)
1.	As ek 'n man is,	1.	Daar was er eens een mannetje!
	dan moet ek ook 'n plaas hê;		dat was niet wijs,
	as hulle my kom vra,		en die bouwde-n-een huisje
	hoe heet my plaas.		al op het ijs,
	Over - die - Berge heet my plaas.		en hij wou dat hij een hoentje had:
			tjiptjip mijn hennetje,
			's avonds in de korte kooi
			en 's morgens in het rennetje.
2.	As ek dan 'n plaas het,	2.	Toen wou hij dat hij een haantje had:
	dan moet ek ook 'n vrou hê;		kokkelekaan zoo heet mijn haan,
	as hulle my kom vra,		tjiptjip mijn hennetje, enz.
	hoe heet my vrou -
	Hartjieliefie heet my vrou,
	Over - die - Berge heet my plaas.
3.	As ek dan 'n vrou het,	3.	Toen wou hij dat hij een schaapje had:
	dan moet ek ook 'n kind hê;
	As hulle my kom vra,		blê [zoo] heet mijn schaapje,
	hoe heet my kind -		kokkelekaan [zoo] heet mijn haan enz.
	Welbemind heet my kind,
	Hartjieliefie heet my vrou,
	Over - die - Berge heet my plaas.
4.	As ek dan 'n kind het,	4.	Toen wou hij dat hij een kalf had:
	dan moet ek ook 'n meid hê;		ducdalf zoo heet mijn kalf,
	As hulle my kom vra, ens.		blê [zoo] heet mijn schaapje, enz.
	Welbereid heet my meid,
	Welbemind heet my kind, ens.
5.	As ek dan 'n meid het,	5.	Toen wou hij dat hij een koe had:
	dan moet ek ook 'n jong hê;		nametoe zoo heet mijn koe,
	as hulle my kom vra, ens.		ducdalf zoo heet mijn kalf, enz.
	Swarte tong heet my jong,
	Welbereid heet my meid, ens.
6.	As ek dan 'n jong het,	6.	Toen wou hij dat hij een paard had:
	dan moet ek ook 'n os hê;		vlasstaart zoo heet mijn paard,
	As hulle my kom vra, ens.		nametoe zoo heet mijn koe, enz.
	Lospetos heet my os,
	Swarte tong heet my jong, ens.

1) ‘Te Mechelen heet dit 'n volksliedje, terwijl het te Waregem als knieliedje gebruikt wordt; Lootens en Feys, Bols, en Van Vloten geven het als kinderliedje’. (C.T. IV, bl. 287.) Ook in S.-A. is dit as liedjie bekend.

[p. 85]

7.	As ek dan 'n os het,	7	Toen wou hij dat hij een wagen had:
	Dan moet ek ook 'n wa hê;		welbehagen zoo heet mijn wagen,
	As hulle my kom vra, ens.		vlasstaart zoo heet mijn paard, enz.
	Swaar dra heet my wa,
	Lospetos heet my os, ens.
8.	As ek dan 'n wa het,	8.	Toen wou hij dat hij een knecht had:
	dan moet ek ook 'n sweep hê;		alberecht zoo heet mijn knecht,
	As hulle my kom vra, ens.		welbehagen zoo heet mijn wagen enz.
	Lange reep heet my sweep,
	Swaar dra heet my wa, ens.
9.	As ek dan 'n sweep het,	9.	Toen wou hij dat hij een meid had:
	dan moet ek ook 'n ploeg hê;		wel bereid zoo heet mijn meid,
	As hulle my kom vra, ens.		alberecht zoo heet mijn knecht, enz.
	Swarte spoeg heet my ploeg,
	Lange reep heet my sweep, ens
10.	As ek dan 'n ploeg het,	10.	Toen wou hij dat hij een vrouw had:
	dan moet ek ook 'n juk hê;		zeer getrouw zoo heet mijn vrouw,
	as hulle my kom vra, ens.		wel bereid zoo heet mijn meid, enz.
	Losruk heet my juk,
	Swarte spoeg heet my ploeg, ens.
11.	As ek dan 'n juk het,	11.	Toen wou hij dat hij een kind had:
	dan moet ek ook 'n skei hê;		wel bemind zoo heet mijn kind,
	As hulle my kom vra, ens.,		zeer getrouw zoo heet mijn vrouw,
	Groot baklei heet my skei,		wel bereid zoo heet mijn meid,
	Losruk heet my juk,		alberecht zoo heet mijn knecht,
	Swarte spoeg heet my ploeg,		welbehagen zoo heet mijn wagen,
	Lange reep heet my sweep,		vlasstaart zoo heet mijn paard,
	Swaar dra heet my wa,		nametoe zoo heet mijn koe,
	Lospetos heet my os,		ducdalf zoo heet mijn kalf,
	Swarte tong heet my jong,		blê [zoo] heet mijn schaapje,
	Welbereid heet my meid,		kokkelekaan zoo heet mijn haan,
	Welbemind heet my kind,		tjiptjip mijn hennetje,
	Hartjieliefie heet my vrou,		's avonds in de korte kooi,
	Over - die - Berge heet my plaas.		en 's morgens in het rennetje.
	(Petrussteyn).		(Hoffmann v.F., Nederl. Volkslieder nr. 184, bl. 324, aangehaal by F.v. Duyse II, bl. 1371).

[p. 86]

Die uiterlike besittinge van 'n famielie, sy lede en bediende, sy vee en vervoermiddele, dit is die onderwerp hier: alles is ewe in reliëf geplaas met sprekende eiename. In sy konkreetheid en sy skildering van 'n geheel met enkele tiepiese trekke vertoon die komposiesie so eg die karakter van die kinderrym. Die korte vertellende inleiding by die meeste Nederlandse variante aanwesig, ontbreek by die Afrikaanse; die laasgenoemde kom so, ook wat die telkens weerkerende ‘As hulle my kom vra’ betref, nader te staan aan lesinge soos die by Bols¹⁾, waarvan die aanhef lui: -

En als ik wil gaan huishoûn,
dan moet ik hebben een hin;
en alle menschen die vragen aan mij²⁾
hoe da' 'k mijn hinneken heeten zou.
Preis heet mijn hinneken, enz.

In Duitsland is ons liedjie oorbekend veral in die redaksie van die Wunderhorn (s. Rochholz bl. 165) met die beginreels: - ‘Als ich ein armes Weib war, zog ich über den Rhein’. Die Nederlandse lesinge verskil nogal onderling, veral ook in sake die aantal opgesomde voorwerpe en hulle benaminge. Dit spreek dus vanself dat die verskillende Afrikaanse redaksies sig ook nie almal sal beperk tot die beskeie proporsies van die een uit Petrussteyn nie, al laat hulle vorm gis dat hulle almal van een en dieselfde origineel stam. Een uit Zastron, ‘As ek 'n plaas het, wil ek ook 'n vrou hê’, brei sig uit veral deur in te gaan op die voorwerpe wat by die wa tuis hoort; 'n ander, ook uit die ‘Onderveld’, is dit veral om 'n groot aantal diere te doen. Die laaste is ook interessant weëns sy neiging om aan ieder voorwerp die naam te gee van een of ander artiekel uit die kruidenierswinkel, 'n hebbelikheid wat seker sy oorsprong vind in die omsetting van ‘welbemind’ in ‘pepermint’. Hier volg die eerste en die laaste koeplette van altwee redaksies:

1) H.O.V.L. nr. 98, bl. 238: s.F. van Duyse, II, bl. 1374 v.

2) Vgl. O.V. X. bl. 71: ‘Lea, de vrouw, die vraagt aan mij,’ ens. Willems O.Vl. L. nr. 255, bl. 527: ‘alle lieden vraegden mij,’ ens.

[p. 87]

 

a. (uit Zastron).¹⁾

 

 

 

As ek ook 'n plaas het,

 

dan wil ek ook 'n vrou hê;

 

as hulle my vra

 

hoe hiet my vrou -

 

Hartjie-my-liefie so hiet my vrou,

 

Over-die-Berge hiet my plaas

 

 

 

As ek ook die os het

 

dan wil ek ook die sweep hê;

 

as hulle my vra hoe hiet die sweep

 

Soorte seep hiet die sweep,

 

Lossebos²⁾ hiet my os,

 

Welberou hiet my tou,

 

Swartesop hiet my strop,

 

Op-'n-ry hiet my skei,

 

Welbedruk hiet die juk,

 

Swaar dra hiet my wa,

 

Swarte tong hiet my jong,

 

Welbereid hiet my meid,

 

Welbemind hiet my kind,

 

Hartjie-my-liefie so hiet my vrou,

 

Over-die-Berge so hiet my plaas.³⁾

b. (in Die Huisgenoot, Maart 1923, bl. 475).

As 'n mens 'n plaas het,
dan moet jy ook 'n baas hê;
Ronde-Kaas heet jou baas,
Anderkant-die-Randjies is sy plaas.

As 'n mens 'n muis het,
dan moet jy ook 'n huis hê.
Sonder Kruis heet jou huis,
Hou-in-die-Huis heet jou muis,
Swaar-om-te-vat heet jou kat,
Dik-en-rond heet jou hond,
Sonder stert heet jou perd,
Rou Biltong heet jou jong,
Pot Konfyt heet jou meid,
Pepermint heet jou kind,
Saartjielief heet jou vrou,
Ronde-Kaas heet jou baas,
Anderkant-die-Randjies is sy plaas.

Nog 'n derde stuk, met dieselfde rymskema, die kumulatiewe, kom hom hy ons tweetal voeg. Dit is die ‘Lied van die boom’. Willems, Nr. 251, doop dit 'n ‘Meilied’. Lootens en Feys, die dit as Nr. 144 in hulle versameling gee, merk daarby aan, dat dit gesing werd terwyl daar om 'n boom of enig ander voorwerp gedans word. In Denderleeuw was dit 'n twintigtal jare gelede nog 'n rondedans: ‘Cette ronde se chante particulièrement à Cassel et dans les enverons’, sê De Coussemaker (Nr. 110). Nergens word daar

1) Meegedeel deur die Heer Abraham de Wet.

2) ‘Welbegos’ in 'n var. uit Koffiefontein: verder o.a. ‘Neuk·maar-op heet my bok.’

3) Literatuur en variante: C.T. IV, bl. 279-287; F. van Duyse O.N.L. II, bl. 1377, vgl.J. Bols: H.O.V.L. (1897) nr. 98, bl. 238; Driem. Bld. V, O.VL., nr. 255; Lootens en Feys: nr. 119 bl. 214. v. Vloten, bls. 138-9; Rochholz, bl. 163-170. Böhme, bls. 268 v.v.

[p. 88]

egter, waar die lied verder aangehaal word, gesê dat dit 'n dans begelei nie, wat laat vermoed dat dit in Europa, net soos in Suid-Afrika, sonder dans gesing word. Ook Kalff, ‘Het Lied in de Middeleeuwen’ bl. 540, verklaar, dat, sover hom bekend, by hierdie lied nergens in Holland meer gedans word. Die volgende melodie is uit Petrusburg:

Op die aar-de staan 'n boom en bloei so skoon. En

aan die boom daar sit 'n tak, so 'n mooie tak, so 'n
fraaie tak.O tak! Die boomstaat op die aarde en bloei so skoon.

(Afrikaans) Die Boom.	(Nederlands) Het Lied van den Boom.
Daar staan 'n boom in die aarde^1)	De boom die stond in 't aardrijk
En bloei so skoon - O boom!	En bloeide zoo schoon.
And die boom sit 'n tak,	En aan dien boom daar kwam een tak.
'n mooie tak!	O, zoo'n overschoone tak!
'n lieflike tak!	De tak aan den boom,
Die tak sit aan die boom,	En de boom stond in 't aardrijk,
Die boom staan in die aarde	En bloeide zoo schoon.
En bloei so skoon - O boom!
	En aan dien tak, daar kwam een twijg,
	O, zoo'n schoone twijg,
	En de twijg aan de tak,
	En de tak aan den boom,
	En de boom die stond in 't aardrijk,
	En bloeide zoo schoon.
	En aan die twijg daar kwam een knop,
	O, zoo'n overschoone knop!
	En de knop aan de twijg,
	En de twijg aan de tak,

1) Juister: Die boom staan in die aarde.

[p. 89]

	En de tak aan den boom
	En de boom die stond in 't aardrijk,
	En bloeide zoo schoon.
	En van dien knop daar kwam een blad,
	O, zoo'n overschoone blad!
	En het blad van den knop, enz.
En aan die tak sit 'n nes,	En aan dat blad daar kwam een nest,
'n mooie nes!	O, zoo'n overschoone nest!
'n lieflike nes!	En het nest aan het blad, enz.
Die nes aan die tak,
Die tak aan die boom,
Die boom staat in die aarde,
En bloei so skoon - O boom!
In die nes lê 'n ei,	En in dat nest, daar kwam een ei,
'n mooie ei!	O, zoo'n overschoone ei!
'n lieflike ei!	En het ei in het nest,
Die ei lê in die nes,	En het nest aan het blad, enz.
Die nes sit aan die tak, ens.
Van die ei kom 'n duif,	En van dat ei, daar kwam een jong,
'n mooie duif!	O, zoo'n overschoone jong,
'n lieflike duif!	En het jong van het ei,
Die duif kom van die ei,	En het ei in het nest, enz.
Die ei van die nes, ens.
	En van dat jong, daar kwam een oud,
	O, zoo'n overschoone oud!
	En het oud van het jong,
	En het jong van het ei, enz.
Van die duif kom 'n veer,	En van dat oud daar kwam een veêr,
'n mooie veer!	O, zoo'n overschoone veêr!
'n lieflike veer!	En de veêr van het oud,
Die veer kom van die duif,	En het oud van het jong, enz.
Die duif kom van die ei, ens.
Van die veer kom 'n bed,	En van die veêr daar kwam een bed,
'n mooie bed!	O, zoo'n overschoone bed!
'n lieflike bed!	En het bed van de veêr,
Die bed kom van die veer,	En de veêr van het oud, enz.
Die veer kom van die duif, ens.

[p. 90]

Op die bed lê 'n man,		En op dat bed daar kwam een vrouw,
'n mooie man!		O, zoo'n overschoone vrouw,
'n lieflike man!		En de vrouw op het bed,
Die man lê op die bed,		En het bed van de veêr, enz.
Die bed kom van die veer, ens.
Langs die man lê 'n vrou,
'n mooie vrou!
'n lieflike vrou!
Die vrou lê langs die man,
Die man lê op die bed, ens.
Langs die vrou lê 'n kind,		En van die vrouw, daar kwam een kind,
'n mooie kind.		O, zoo'n overschoone kind!
'n lieflike kind!		En het kind van de vrouw,
Die kind lê langs die vrou,		En de vrouw op het bed, enz.
Die vrou lê langs die man, ens.
En langs die kind lê 'n meid,		En van dat kind kwam een student,
'n mooie meid!		O, zoo'n overschoone student!
'n lieflike meid!		En daarmee is het lied ten end,
Die meid lê langs die kind,		O, zoo'n overschoone end!
Die kind lê langs die vrou,		En het end van het lied,
Die vrou lê langs die man,		En het lied van den boom,
Die man lê op die bed,		En de boom, die stond in 't aardrijk,
Die bed kom van die veer,		En bloeide zoo schoon.
Die veer kom kom van die duif,			(v. Vloten bl. 149-50.)
Die duif kom van die ei,
Die ei lê in die nes,
Die nes sit aan die tak,
Die tak sit aan die boom,
Die boom staat in die aarde,
En bloei so skoon - O boom!
	(Nondweni, Natal.)

Uit woordvorme soos ‘ei’, en miskien ‘meid’, blyk al die Nederlandse herkoms van die Afrikaanse redaksie. Die epieteta ‘mooie’, ‘lieflike’ keer ook in Nederlandse versies trug: ‘Een schoone boom, Een liefelijke boom!’ (Ned. Museum (1889) II, bl. 220-224); ‘Zoo 'n schoone boom, zoo 'n liefelijke boom’, (Ned. Museum II, bl. 224-50). Die ‘duif’ en die ‘man’ is net so min vreemd aan die Nederlandse redaksies: die Noord-Nederlandse versie by van Vloten het, implisiete ten minste, altwee:

[p. 91]

 

En van dat ei daar kwam een duif, enz.

 

................

 

En op dat bed daar sliep een paar, enz.

Die ‘meid’ vind ek in Nederlande versies nie trug nie; as dit uit 'n oorspronklik Nederlandse versie stam - en ek denk van wel - dan is dit 'n ander, as wat so ver opgeteken is. Die logiese vorm vir die einde van 'n ‘sprokie met herhalinge’ het ook die meeste Nederlandse redaksies. As voorbeeld mag gelde 'n Friese¹⁾ meegedeel in die Ned. Museum t.a. p. 220-221:

En op dat bed daar kwam een frou,
Frou, en het was so een liefelyke frou.

De frou fan het bed,

En het bed fan de feer,

En de feer fan het jong,

En het jong fan het ei

En het ei fan het nest,

En het nest fan het blad,

En het blad fan de tak,

En de tak fan de boom,

En de boom die stond in 't aerdryk

En hy groeide so skoan.

Twee van die Afrikaanse variante in my besit (Petrusburg en Fauresmith) eindig met die vers oor die ‘ei’: beide lees ‘So'n mooie boom, so'n fraaie boom’. Die twede herhaal, soos in die teks hierbo, ‘O, boom!’; die eerste, ‘O, boom!’, ‘O, tak!’ ens. 'n Ander, verkorte²⁾ lesing uit Petrussteyn het: boom - tak - blad - nes - ei - duif - dons - veer³⁾. 'n Vierde, Petrusburgse uit my eie jeugherinnering is gelyk aan die Natalse teks maar voeg twee voorwerpe

1) Uit ‘In Doaze fol alde Snyksnaren, bernerijmkes, berneboarferijen, jongfolkswille, riedlingen, alde lieten, sprekwirden en yette mear, by enoar samle troch Waling Dykstra en T.G.v.d. Meulen (1882)’.

2) D.w.s. sonder herhalinge.

3) 'n Laat gekome variant (Koffiefontein) het: boom-tak-nes-ei-duif-dons-bed-man-vrou-kind-meid-luis (op die meid loop 'n luis, ens.); ‘O boom!’ soos in die Natalse teks.

[p. 92]

meer by; aldus: boom - rank - tak - blad - nes, ens. ‘Rank’ is bes moontlik 'n verbastering van die woord ‘brank’ (vgl. Engl. branch) in die Frans-Vlaamse lesing van De Coussemaker (bl. 335):

‘Op den boom daar was een brank, ens.’
‘Op den brank daar was een tak, ens.’

Dat die woord ‘rank’ op hierdie plek in Suid Afrika maklik kon weg val spreek van self. Met die oog ook op uitdrukkinge soos ‘O boom!’, wat nergens in die Nederlandse redaksies voorkom nie, sou ons dus kan aanneem dat die Afrikaanse versies van 'n onbekende Nederlandse variant van ons lied stam, wat seker ook nog die vorm ‘brank’ bevat het.

By die meerderheid van die Afrikaanse variante het ons gesien hoe lig die einde van die lied verlore gaat. Dit is ook te verwagte, en tewens ook dat nuwe eindes maklik sal bygemaak word, veral by so'n lied waar mens enkel maar 'n nuwe voorwerp behoef te noem om 'n nuwe vers te kry. Soiets is ongetwyfeld met sommige Nederlandse redaksies gebeur. Die veer word nie altyd 'n bed nie. ‘Den schoone pluim kwam op den hoed, den schoonen hoed’, ens. lui dit by party (Ned. Museum (1889) bl. 221-223). By andere weer kom daar van die blad 'n knop, en van die knop 'n blom (Ned. Museum t.a. p. bl. 223-4), en van die blom 'n vrug (t.a. p. bl. 224-5). Soms tree daar i.p.v. die duif 'n ‘vink’ op, en ‘Die vink die zong er een lied, een schoone lied’, ens.

Besonder interessant is in hierdie verband 'n variant van ons lied in Rond den Heerd, jrg. 1874 bl. 27. Die boom word hier beskryf as ‘den goddelijken boom’. Langs die gewone trappe boom - tak - nes - ei, kom die lied dan tot die volgende slot:

En in dat ei daar zat er een kind,
een goddelijk kind,
een kind, dat ons verlossen zal,
dat ons verlossen zal.

[p. 93]

Die voorstelling van Maria's moederskap onder die sinnebeeld van 'n boom, met name, van die droë boom of braambos van Moses (Ex. III, 2-4 en IV) is heeltemal nie iets vreemds aan die kuns van die middeleeue nie. ‘Gelyk hij’ (die braambos) ‘bernde en niet verbernde zoo was zij maagd en bleef maagd al wierd zij moeder’.¹⁾ Soms smelt die beeld met die werklikheid ineen en word Maria binne in die brandende braambos voorgestel.

Maerlant (?), waar hy dit in die Bouc van den Houte oor die kruis het, sê dat daar in die Paradys 'n dorre boom gestaan het, waarop 'n kind lê, en rondom die boom heen was 'n slang gekrul. Die Paradysboom was dus ook soms sinnebeeld vir die Moeder-Maag en die boom veronderstel deur die uitdrukking ‘de tak uit den stam van Jesse’, nie minder nie. In hierdie verband is dit dan ook van belang dat twee van die Vlaamse versies van ons lied (Ned. Museum t.a.p.) ook die betekenisvolle name dra van ‘Het boomken Jesse’ (Wambeek) en ‘De boom van Jesse (Heyst-op-den-Berg).

Uit die bewoording van een variant, dus, en uit die tietels van twee ander, sou die gevolgtrekking miskien kan gemaak word dat die Lied van die boom tot die godsdienstige of mystieke sange behoort, 'n opvatting wat A. Duclos in sy artiekel in Rond den Heerd¹⁾ laat geld.

Dit is egter hoogs twyfelagtig of mens so'n geestelike idee agter die lied van die boom moet soek. Soos hy in Rond den Heerd verskyn het, is die lied waarskynlik niks anders as 'n vergeesteliking van die vroeëre wêrldlike lied van die boom ‘waarin thans de spruit van Jesse's stam, het goddelijk kind’²⁾ optree. Onder die invloed van so'n vergeestelikte pastiche kon dus lig die geestelike tietels ‘Het boomken Jesse’ en ‘De boom van Jesse’ ook op die wêreldlike lesinge oorgedra word. En dit is in enkele gevalle gebeur.

1) t.a.p.

1) t.a.p.

2) Vgl. F.v. Duyse, bl. 1463.

[p. 94]

Die opvatting van Pol de Mont in Ned. Museum t.a.p., dat, gesien die wyse waarop dikwels heidense formuliere en gebruike verchristelik werd, dit nie onwaarskynlik is nie, dat die boom van ons lied ‘oorspronkelijk niets anders zal geweest zijn dan de aloude voorgermaansche Waereldesch Ygdrasil of Boom des levens’, is dan ook moeilik vol te houe. Die Yggdrasill-legende was waarskynlik nooit algemeen Germaans nie, maar is eers gedurende die Vikinger tydperk in Noorweë uit meer primitiewe voorstellinge in verband met die boomkultus ontstaan¹⁾. Een van die oudste bekende versies van ons lied, uit Frankryk n.l., waar daar talryke variante aangetref word, bevat verder ook niks wat aan geestelike sake laat denk nie²⁾. Die lied is dus as draer van ou oorleweringe nie van belang nie³⁾.

‘Die lied van die Boom’, soos reeds vroeër aangemerk, word soms as 'n ‘Meilied’ aangegee. 'n Ou Meilied vind ons sonder twyfel ook trug in - om maar sy bes bekende Hollandse tietel te noem - ‘Het Patertje langs de kant’⁴⁾. Soms - aan die Nederryn⁵⁾ en hier en daar in België en Nederland⁶⁾ - word die dans nog in verband gebring met die Mei-feeste; maar meesal is, net soos in Suid-Afrika,

1) Vgl. Mannhardt: Wald- und Feldkultus bl. 54 v.v.

2) By F.v.D., II, bl. 1463: verwysing na J. Tiersot in Revue des traditions populaires Paris, XIII (1893) bl. 523 v.

3) Literatuur (behalwe reeds aangehaalde): Snellaert: Oude een Nieuwe Liedjes, bl. 128: ook aangehaal by Scheltema: Nederl. Liederen uit de Vroegeren Tijd, bl. 267. Driem. Bld. XVI, bl. 144-145; 't Daghet III, bl. 10-11; C.T. II, bl. 82-94. Kalff: Het Lied in de M.E. bl. 540. Willems, nr. 251, bl. 251; Lootens & Feys, nr. 144; Böhme, bl. 266, nr. 1261, (Birnbaum - Zählgeschichte). Die lied is ook in Spanje bekend: sien F.v.D. t.a.p.

4) Vgl. Kalff, Het Lied in de M.E. bl. 512-16, v. Vloten, 102-4, C.T. II, bls. 197 v.v. Lootens en Feys, Chants. pop. flam. nr. 102, bl. 195. Groenewald, bl. 23 v.v.

5) Vgl. Erk. u. Böhme II, bl. 743.

6) Vgl. Volksk XI, 10; Ter Gouw, Volksvermaken, bl. 146; Groenewald, 281.

[p. 95]

hierdie verband verlore gegaan, en word ‘Het Patertje’ gedans jaar in jaar uit. Vóór die Boereoorlog werd dit in die Middelveld, om die dorp Petrusburg heen, deur groot en klein nog gespeel; dit was die populêrste van al die soenspeletjies. Dat ek die lied na die Boereoorlog nooit meer gehoor het nie, is ten dele seker toe te skrywe aan die diskrediet, waarin die soenspeletjie uit hygiëniese oorweginge langsamerhand begin te geraak.

In die Middelveld stond die spel bekend as ‘Kapatertjie’, ‘Kompatertjie’ en ‘Hy was in die Mei so bly’. Daar was dus selfs daar, in 'n betreklik klein kolletjie, al teksverskil aanwesig. Ten einde nou die enig juiste vorm van die lied oral weer in eer te herstel, het niemand minder as die redakteur van Ons Klyntji dit toentertyd as sy plig beskou, om tot teksverbetering by te dra. ‘Daar is 'n oue liedji wat ons jonge mense in froegere jare baing gespeul en gesing het onder bostaande naam - Kapatertji lig jou Nonnetji op - en oek nou nog op sommige plekke speul en sing, en dit gaan mar met 'n flukse soenery gepaard, daarom glo dat dit so lang in di mode bly. Maar di woorde daarvan is erg fermink. Befoorbeeld reeds di benaming “Kapatertji”; dit kon ons al sien uit di teenstelling fan “Nonnetji”; mar ons jeug het wel di betekenis geweet fan 'n “Nonnetji”, by ons bewaar in “Nôi” en “Nonni”, mar 'n “Patertji” was fer hulle 'n freemde ding, daarom het hulle mar op di klank af daarfan “Kapatertji” gemaak, want 'n “Kapater” ken hulle goed. Nou het ek al lank uitgekyk na di regte woorde fan di oue lied, en yndelik het ek dit gekry in 'n “Proeve van Nederlandsche Volkszangen sedert de XVde Eeuw door Mr. J.C.W. le Jeune”, uitgegee in 1828, te kry an di Pêrelse Drukkery fer 1s. 6d. Di skrywer, wat sekuur syn bronne opgé, waaruit hy di Lidere het, set onderan di liid “Mondelinge overlevering”. Myn lesers sal seker graag wil weet hoe di liid oorspronklik in Holland gesing is, daarom gé ek dit hiir nou letterlik uit di oue boek. As een fan myn lesers dit in Afrikaans wil fertolk en dit

[p. 96]

stuur, dan sal ek dit opneem; mar dan moet hy diselfde digmaat hou om dit te sing en oek hieran denk, dat “Mei” in Europa lentetyd is, soos by ons September’¹⁾.

Behalwe met sy teks het ons ‘Kapatertjie’ ook nog in ander opsigte rede tot ontevredenheid gegee. Dit blyk uit Schonken se klag: ‘Het aardige oer-oude rondedans-spel van “Patertje langs de kant”, dat nog voor weinige jaren bekend was, wordt tegenwoordig (overal?) met de smakelooze begeleiding van “Walking on the green grass” gespeeld’.²⁾ Dit was seker die toestand in die Kaapkolonie, waar ‘Made in England’ altyd sterker as waardemerk van 'n hoër beskawing gegeld het as benoorde die Oranjerivier; in die ou Vrystaat in elk geval werd die lied nog so ongeveer op die ou wysie gesing.

Ka - pa-ter-tjie, buig jou swarte dop, Ka-pa-ter-tjie, lig jou

nonnie eens op. Hy was in die Mei so bly, En die blydskap was in die Mei'

Kapatertjie buig jou swarte dop,
Kapatertjie lig jou nonnie eens op,
Hy was in de Mei so bly
En die blydskap was in de Mei.

Kapatertjie, geef jou nonnie 'n soen,
Dit kan jy nog sesmaal doen,
Sesmaal, twaalfmaal nog een soen
Hy was in de Mei, ens.

Kapatertjie, gy moet skeiden gaan,
Kannonnetjie, gy moet blyven staan,
Hy was in de Mei, ens.

(Petrusburg.)

Naas 'n twede teks uit die Vrystaat deel ek hier die van le Jeune mee.

1) O.K. V, bl. 18.

2) Schonken, bl. 195.

[p. 97]

(Afrikaans) Hei, was in die Mei so bly.		(Nederlands) Daar ging een Patertje langs de kant.
			1.
		Daar ging een Patertje langs de kant,
		Hei, 't was in de Mei!
		Hij vatte zijn zoetelief bij de hand.
		Hei, 't was in de Mei zoo blij,
		Hei, 't was in de Mei.
			2.
Hei, was in die Mei so bly		Pater, gij moet knielen gaan,
En die blydskap was in die Mei.		Hei, 't is in de Mei!
Kom, patertjie, jy moet kniele gaan,		Nonnetje, gij moet blijven staan.
Kom, nonnetjie, jy moet buige gaan.		Hei, 't is in de Mei zoo blij,
Hei was in die Mei so bly,		Hei, 't is in de Mei.
En die blydskap was in die Mei.
	2.		3.
Kom, patertjie, buig jou swarte dop,		Pater spreid uw zwarte kap,
Kom, nonnetjie, lig jou hofie op.		Hei, 't is in de Mei!
Hei, was in die Mei so bly,		Daar uw heilige Non op stap.
En die blydskap was in die Mei.		Hei, 't is in de Mei zoo blij,
		Hei, 't is in de Mei!
	3.		4.
Kom, patertjie, geef jou nonnie 'n soen,		Pater, geef uw Non een zoen,
		Hei, 't is in de Mei!
Dit kan jy nog wel sesmaal doen.		Dat moogt ge nog wel zesmaal doen
Hei, was in de Mei, ens.		Hei, 't is in de Mei!
			5.
		Pater beur jou non weer op.
		Hei, 't is in de Mei!
		En dans nu met uw kermispop.
		Hei, 't is in de Mei zoo blij,
		Hei, 't is in de Mei.
	4.		6.
Kom, patertjie, jy moet skeide gaan,		Pater, gij moet scheiden gaan,
Kom, nonnetjie, jy moet blywe staan,		Hei, 't is in de Mei!
		En moet uw Nonnetje laten staan.
Hei was in die Mei, ens.		Hei, 't is in de Mei zoo blij,
		Hei, 't is in de Mei!
			7

[p. 98]

(Afrikaans)			(Nederlands)
	5.
Kom, nonnetjie, jy moet kiese gaan,			Nonnetje, wilt nu kiezen gaan.
En neem 'n ander patertjie aan.			Hei, 't is in de Mei!
Hei, was in die Mei so bly,			Neem nu een' andere Pater aan.
En die blydskap was in die Mei.			Hei, 't is in de Mei zoo blij,
		(Zastron.)^1)	Hei, 't is in de Mei!
				(Le Jeune t.a.p. Nr. 10 bl. 113.)

Dat die pater en die non altyd onafskeidelik met hierdie lied verbonde was, daarvan vind Kalff²⁾ die ontkenning in 'n Frans-Vlaamse dansliedjie, ‘'t Boertje’³⁾. Hiernaas plaas ek nog eens ‘'t Patertje’, ook uit Frans-Vlaandere⁴⁾.

1) Var. I: Hy was in de my so bly, En die blydskap was in de my.

Kepatertje kies jou 'n ander soetlief.
Kepatertje buig jou swarte dop.
Kepatertje lig jou nonnie eens op.
Kepatertje geef jou nonnie een soen.
Dat kunt gy nog sesmaal doen,
Sesmaal, sewemaal nog een soen.
Hy was in de my, ens.
Kepatertje gy sul(t) skeiden gaan.
Gy nonnietjie gy sul(t) blyven staan.

(Koffiefontein.)

Var. II: Hei was in die Mei so bly, En die blydskap was in de my. Kepatertje gy moet blyven staan, Gy nonnetjie gy moet skeiden gaan. In die reis was hy so bly, En die blydskap was in de my.
(ibd.)

2) Het Lied in de M.E. bl. 515; vgl. Groenewald, bl. 29.

3) De Coussemaker, nr. 106.

4) De Coussemaker, nr. CV.

't Boertje.		't Patertje.
1.	Sa boer, gaat naer den dans,	1.	Daar wandeld' ä patertje langs de kant (bis)
	Gaat al naer den kermisdans,
	Kermis, kermis, kermisdans,		en hy greep ä nonnetje by de hand;
	Gaat al naar den dans.		het was in den midderen dey^5)
			het was in den mey.
2.	Sa boer, zit op den stoel,	2.	Sa, partertje, gy moet knielen gaan;
	Zit al op uw kermisstoel,		en nonnetje gy moet blyven staan;
	Kermis, enz.		het was, enz.

5) Dag, vgl. Eng. day (De. C.).

[p. 99]

3.	Sa, boer, en kiest uw wuf;
	Kiest eens al uw kermiswuf,
	Kermis, enz.
4.	Sa, boer, en kust uw wuf;	3.	Sa, patertje, geef uw nonnetje 'n zoen,
	Kust eens al uw kermiswuf,
	Kermis, enz.		dat meugt gy nog wel driemaal doen;
			het was, enz.
5.	Sa, boer, gaat uyt den dans,	4.	Sa, patertje, gy meugt seheiden gaan;
	Gaet daer uyt den kermisdans,
	Kermis, enz.		en, nonnetje, gy moet blyven staan,
			het was, enz.

In die versie hierbo is ‘'t Boertje’ heel moontlik slegs 'n ander vorm vir ‘'t Patertje’, en is so 'n skakel tussen die laasgenoemde lied en die van ‘Die Kermisboer’ soos hy in Suid-Afrika nog voorkom, en ook, in afwykende vorm altans, in België.

(Afrikaans) Een kermisboer.		(Nederlands) Boer, wyf en kind.
	1.			1.
Kom gee die boer een stoel,		Den boer die riert (roert) zyn soep (bis)
Een kermisstoel, een kermisstoel,
Kom gee die boer een stoel,		Den boer die riert zyn kerremissoep,
			Kerremerremitte, (bis)
		Den boer die riert zyn soep.
	2.			2.
Kom gee die boer een vrou,		Den boer kiest hem e wyf (bis)
Een kermisvrou, ens.		Den boer kiest hem e kerremiswyf,
				Enz., enz.
	3.			3.
Kom gee die boer een seun,		Den boer kiest hem e kind (bis)
Een kermisseun, ens.				Enz., enz.
	4.			4.
Kom gee die boer 'n dogter, ens.		Den boer eet mee zy(n) wyf (bis)
				Enz., enz.
(Vervolgens: 5. perd, 6. hond, 7. kat, ens).				5.
		Den boer eet mee zy(n) kind (bis)
				Enz., enz.

[p. 100]

					6.
			Den boer danst mee zy(n) wyf (bis)
					Enz., enz.
					7.
			Den boer danst mee zy(n) kind (bis)
					Enz., enz.
	8.				8.
Ontneem die boer sy kat,			Den boer jaagt weg zy(n) wyf (bis)
Sy kermiskat, sy kermiskat,					Enz., enz.
Ontneem die boer sy kat.
	9.				9.
Ontneem die boer sy hond, ens.			Den boer jaagt weg zy(n) kind (bis)
					Enz., enz.
	10.				10.
Ontneem die boer sy perd, ens.			Den boer kiest hem een boer,
					Enz., enz.
	11.				11.
Ontneem die boer sy dogter, ens.			Den boer jaagt weg den boer.
					Enz., enz.
	14.			(Hendersem: C.T. II. bl. 225. v.)
Ontneem die boer sy stoel, ens.
	13.
Ontneem die boer sy vrou, ens.
	12.
Ontneem die boer sy seun, ens.
		(Carnarvon K.P.)

In Suid-Afrika word by hierdie lied nie meer gedans nie; die ‘Kermisboer’ het geselskapspeletjie geword. Die sukses van die spel hang van die meerdere of mindere geestigheid af waarmee die boer sy blydskap te kenne gee by die ontvang, en sy droefheid en teleurstelling by die verlies, van die geskenke. Die klimaks word bereik as eindelik ook sy stoel moet gaan. In België, soos uit die teks blyk, dans die boer nog binne die kring.¹⁾

1) Literatuur: - C.T. II, bl. 255 v.v., vgl. ook bl. 102 v.v. en veral nr. XXI, 10, bl. 112; vgl. ook nr. LX, 4; Böhme, bl. 673-674. Groenewald 28-29.

[p. 101]

By die groep liedere en ryme so pas behandel tree daar 'n seker eienaardigheid in die bou van die volkslied besonder sterk te voorskyn; ek bedoel n.l. die wyse waarop, deur telkens 'n nuwe voorwerp toe te voeg tot die reeks wat al reeds voorafgaat, daar telkens 'n nuwe koeplet word gevorm wat owerigens so goed as woordelik gelyk is aan die vorige. In die sogenaamde ‘Molliedjie’ vind ons dieselfde eienskap trug; hier egter 'n handeling, telkens, in plaas van 'n selfstandigheid.

In sy oorsprong sal ‘Ek loop daar langs die strand’ moontlik ‘arbeidslied’ gewees het. Dit is waarskynlik op die vlasvelde ontstaan; die mol werd gejag omdat daar 'n bygelowige waarde aan sy vel geheg werd.¹⁾ Die liedjie is nou verwant met die bekende ‘In Holland (of in Brussel) staat een huis’²⁾, wat gewoonlik ook eindig met die koop van 'n kind die dan op skool die a-b-c moet leer. Een versie hiervan neem egter weer die vorm aan van die ‘Boer, wyf en kind’,³⁾ 'n voorbeeld dus van hoe dig ‘Die Mol’ staat aan die liedere wat ons net behandel het.

1) Vgl. Groenewald, bl. 29 v.v.: C.T. II, bl. 123; Bücher, bl. 75 v.v.; Erk. u. Böhme, III. 399; Fl. v. Duyse II, 1282.

2) C.T. II, bl. 102 v.v.

3) C.T. II, bl. 112 v.

(Afrikaans) Teks I.		(Nederlands)
	1.		1.
Ek loop daar op die rand (bis)		Wij kwamen eens op eene brug! (bis)
Ek loop daar op die poska rand,		Wij kwamen eens op eene toppesche brug,
Fisika, fisika, poska rand!
Ek loop daar op die rand.		Toppesche, toppesche, toppesche brug!
		Wij kwamen eens op eene brug. (bis)
	2.		2.
Wat maak jy op die rand? (bis)		Wat vonden wij op(pe) die brug? (bis)
Wat maak jy op die poska rand,
Fisika, fisika, poska rand!		Wat vonden wij op(pe) die toppesche brug?
Wat maak jy op die rand?
		Toppesche, toppesche toppesche brug!
		Wat vonden wij op(pe) die brug (bis)

[p. 102]

	3.		3.
Ek vang vir my 'n mol (bis)		Wij vonden daarop eenen mol (bis)
Ek vang vir my 'n poska mol,		Wij vonden daarop eenen toppesche mol.
Fisika, fisika, poska mol!
Ek vang vir my 'n mol.		Toppesche, toppesche, toppesche mol!
		Wij vonden daarop eenen mol (bis)
	4.		4.
Wat maak jy met die mol? (bis)		Wat deden wij met dien(en) mol? (bis)
Wat maak jy met die poska mol?
Fisika, fisika, poska mol!		Wat deden wij met dien(en) toppesche mol?
Wat maak jy met die mol?
		Toppesche, toppesche, toppesche mol!
		Wat deden wij met dien(en) mol (bis)
	5.		5.
Ek slag vir my die vel (bis).		Wij trokken hem af zijn vel (bis).
Ek slag vir my 'n poska vel,		Wij trokken hem af zijn toppesche vel.
Fisika, fisika, poska vel!
Ek slag vir my die vel.		Toppesche, toppesche, toppesche vel.
		Wij trokken hem af zijn vel (bis).
	6.		6.
Wat maak jy met die vel? (bis)		Wat deden wij met dat vel? (bis)
Wat maak jy met die poska vel?		Wat deden wij met dat toppesche vel?
Fisika, fisika, poska vel!
Wat mank jy met die vel?		Toppesche, toppesche, toppesche vel!
		Wat deden wij met dat vel? (bis).
	7.		7.
Ek maak vir my 'n sak (bis)		Wij maakten daarvan eene beurs. (bis)
Ek maak vir my 'n poska sak.
Fisika, fisika, poska sak!		Wij maakten daarvan eene topesche beurs.
Ek maak vir my 'n sak.
		Toppesche, toppesche, toppesche beurs!
		Wij maakten daarvan eene beurs. (bis).

[p. 103]

	8.		8.
Wat maak jy met die sak? (bis)		Wat deden wij met die beurs? (bis)
Wat maak jy met die poska sak?		Wat deden wij met die toppesche beurs?
Fisika, fisika, poska sak?
Wat maak jy met die sak.		Toppesche, toppesche, toppesche beurs!
		Wat deden wij met die beurs? (bis).
	9.		9.
Ek gooi my geld daarin. (bis)		Wij staken daarin ons geld, (bis)
Ek gooi my poska geld daarin.		Wij staken daarin ons toppesche geld.
Fisika, fisika, poska geld!
Ek gooi my geld daarin.		Toppesche, toppesche, toppesche geld!
		Wij staken daarin ons geld.
	10.		10.
Wat maak jy met die geld. (bis)		Wat deden wij met dat geld? (bis)
Wat maak jy met die poska geld.		Wat deden wij met dat toppesche geld?
Fisika, fisika, poska geld!
Wat maak jy met die geld?		Toppesche, toppesche, toppesche geld?
		Wat deden wij met dat geld? (bis)
	11.		11.
Ek koop vir my 'n vrou. (bis)		Wij kochten daarvoor een kind. (bis)
Ek koop voor my 'n poska vrou.
Fisika, fisika, poska vrou!		Wij kochten daarvoor een toppesche kind.
Ek koop vir my 'n vrou.
		Toppesche, toppesche, toppesche kind!
		Wij kochten daarvoor een kind.
	12.		12.
Wat maak jy met die vrou? (bis)		Wat deden wij met dat kind? (bis)
Wat maak jy met die poska vrou?		Wat deden wij met dat toppesche kind?
Fisika, fisika, poska vrou?
Wat maak jy met die vrou?		Toppesche, toppesche, toppesche kind!
		Wat deden wij met dat kind? (bis)

[p. 104]

	13.				13.
Ek sit haar in die skool. (bis)			Wij legden het in de wieg. (bis)
Ek sit haar in die poska skool.			Wij legden het het in de toppesche wieg.
Fisika, fisika, poska skool!
Ek sit haar in die skool.			Toppesche, toppesche, toppesche wieg!
			Wij legden het in de wieg. (bis)
				Volk en Taal I, 74 en 84
				(sie CT. II bl. 122-123.)
	14.
Wat leer sy in die skool? (bis)
Wat leer sy in die poska skool?
Fisika, fisika, poska skool?
Wat leer sy in die skool.
	15.
Sy leer die A B Jab. (bis)
Sy leer die poska A B Jab.
Fisika, fisika A B Jab!
Sy leer die A B Jab.
		(Lindley, Dist.)

Uit Zastron stam nog 'n twede lesing. Ek deel daarvan enkel die eerste, twede, en die laaste koeplette as Teks II mee. Die eerste reël lees ‘strand’ i.p.v. ‘rand’; ‘strand’ lees verder al die ander Afrikaanse variante, wat koeplet I bevat.

Ek loop daar langs die strand,
Ek loop daar langs die strand,
Ek loop daar langs die poska strand,
O, hof laf, lief laf poska strand.
Wat maak jy langs die strand?

Ek vang vir my 'n mol (bis)
Ek vang vir my 'n poska mol,
O, hof laf, lief laf poska mol!
Wat maak jy met die mol?

Sy leer die A B Jab.¹⁾ (bis)
Sy leer die poska A B Jab.
O, hof laf, lief laf A B Jab!
Dit leer sy op die skool.

(Zastron.)

1) Eintlik a-b ab: die eerste woord waarmee die spellingles begin; vandaar die populêre naam ‘A B Jap’ vir die boekie in Suid-Afrika. Een variant het dan ook ‘a-b ab’.

[p. 105]

Volgens die Vlaamse teks hierbo aangehaal word die kind in die wieg gelê; by die oorgrote meerderheid lui dit egter anders: die kind kom op skool en leer die a, b, c. Soms is die mol hier 'n vis,¹⁾ in Pommeren 'n muis, en op die eiland Rugen 'n muis of 'n kat.²⁾

In teenstelling tot die fragment by Gr. bl. 29 v.v. maak geen enkele van die Afrikaanse versies by my die gevolgtrekking wat logies volg op die koop van die vrou; die kind bly ongenoem en die vrou moet na skool.

Twee variante (Zastron en Heilbron) laat die afslag van die vel uit; dit word direk: ‘Ek slag vir my 'n sak’. Die verklaring is eenvoudig. In die Afrikaans word die idioom, 'n vel slag nie dikwels gebruik nie: wel 'n vel afslag’.³⁾ ‘'n Sak slag’ is egter suiwer Afrikaans en word gebruik wanneer die vel langs die agterbene van die dier oopgesny, en vorentoe oor die kop afgetrek word, sodat daar 'n sak ontstaan. So is ‘Ek slag vir my 'n vel’ vanself oorgegaan in die algemene ‘Ek slag vir my 'n sak’. Dit het die singer egter onopgemerk twee verse verder gebring, as hy self bedoel het:

St. 5. Ek slag vir my ('n vel.... St. 7. Ek maak vir my) 'n sak. τ; St. 7. Ek slag vir my 'n sak.

Byna die hele strofe 5, strof 6 en die eerste vier woorde van 7 werd dus uitgeskakel en die lied werd so twee verse korter. Hier het ons dus 'n spesiaal Suidafrikaanse ontwikkeling.

Teks II is verder nog van belang omdat dit antwoord- en vraag-strofe telkens in een vers dring; van die agt variante wat ek nog oor beskik het g'n een hierdie vorm nie;

1) Vgl. C.T. II, 114 v.v., o.a. I. Mijn vader werkt op zee, Mijn vader werkt op de mosselzee, Van ramplamplam en de mosselman. Mijn vader werkt op zee (bis). 2. Wat doet hij op de zee? enz. 3. Hij vangt daar een(en) visch, enz.

2) Vgl. C.T. II, 123.

3) Een variant maak dan ook daarvan: Ek slag vir my sy vel af.

[p. 106]

inteendeel wel, die fragment by Groenewald. Die inleidende strofe, wat by laasgenoemde versie ontbreek, - iets wat dikwels voorkom by Afrikaanse liedjies - is by my variante so goed as nooit heeltemal afwesig: waar str. I ontbreek begin die lied met str. 2: ‘Wat maak (soek) jy langs die strand?’¹⁾ ens.

Interessant is 'n vergelyking van die refreins onderling.

1.	'n lets la viets kapol se mol. (Koffiefontein II.)
2.	Adi hiekla viekla mol se vang (Gr. t.a.p.)
3.	Fisika fisika poska mol (Teks I.)
4.	Jan Pierewiet se mol, Jan pierewiet se mol (Boland.)
5.	Jan Poleon se (strand, mol, ens.) } (Heilbron I, o.v.s.)
	Vlie vla vlie vla Poleon se (strand, mol ens.) } (Heilbron I, o.v.s.)
6.	Kaboeliese vlie vla vlie vla (strand, mol, ens.): (var. A.)
7.	Vlie vla vlie vla moeska (strand, mol, ens.) (Heilbron II.)
8.	Hievla vlievla poska (stand, mol, ens.) (Smithfield.)
9.	O, hof laf, lief laf poska (strand, mol, ens.) (Teks I.)
10.	Hovla vlievla poska mol (Bethulie.)
11.	Lieplaplieplap poel se mol ens. (Var.: Prof. S.P.E. Boshoff, Potchefstroom.)
12.	Vlip vlap vlip vlap poska (strand, mol, ens. Koffiefontein I.)

Van die Nederlandse lesinge is my g'n enkele bekend wat ooreenkoms vertoon met ook maar een van die Afrikaanse. Daar is egter ook nog 'n Duitse fragment opgetekend bestaande uit die volgende vers:

Wat dood eer met dä Moll? (bis.)
Wat dood eer met dä Talsche-Moll?
Vivla, vivla Talsche-Moll!
Wat dood eer met dä Moll?

(Erk u. Böhme III, 399 Nr. 1566.)

Dit is enkel maar nodig om ‘vivla’ enige kere heel snel agter mekaar te sê om ‘vlievla’ te kry, en vervolgens is dit slegs 'n kwessie van 'n ander verdeling in lettergrepe om ‘lief laf’ hieruit te maak.

1) So Bethuliese en Koffiefonteinse lesinge.
Heilbron het: ‘Hier loop ek laugs die strand’; Smithfleld soos Teks I.
Koffiefontein II: Ek vang vir my 'n mol; so ook 'n lesing van Prof. S.P.E. Boshoff, Potchefstroom.

[p. 107]

Vlievlavlievlavlie τ; v-liev-lav-liev-lav-lie .... d.i. lief laf, ens. (vgl. Nrs. 9 en 10.)

Neem ons nou nog eens die proef van snel herhaal, die keer met lief laf, dan merk ons al daadlik hoe gou die finale spierant hier klapper word; dit gee ons dus liep lap, (Nr. 11) en onder die invloed van ‘vlie vla’ kan daaruit weer ‘vliep vlap’ (Nr. 12) ontstaan.

‘Vlie vla ...’ skyn dus aan die een kant die mees algemene vorm vir die Afrikaanse refrein te wees, en is andersyds so goed as indentiek met die refrein in die Duitse fragment. Wat die verdere vorme betref kon fisika die lied onder invloed van poska binnegedring het.¹⁾ Die ‘ho’ van ‘hof’ is bes moontlik 'n uitroep wat die reël inlei. In ‘hiekla viekla’, meen ek 'n verder variasie van ‘vivla’ te herken.

Die Uittelryme het ons as 't ware die ingang ontsluit tot die wêreld van spel, dans en sang wat die kind vroeg al binne tree, en wat selfs met die hubare leeftyd nog nie 'n ding van die verlede is nie. Van die ryme, liedere en rondes, wat hier tuis hoort het ons vervolgens enige verouderde en verouderende exemplare leer ken. Daarvan was ‘Die Mol’ 'n liedjie sonder iets meer. Wat nou onmiddellik volg is in die reël veel korter, en word soms aangedui as ‘Piekniek-of Tiekiedraai-liedjies’. Alvorens egter daartoe oor te gaan die piekniekdans met my bespreking op die voet te volg, sal daar af en toe nog enkele spele en liedere behandel word wat meer tot die eerste kinderjeug behoort of onder die geselskapspel tuis te brenge is, en nie direk 'n plaas vind onder die produkte van die piekniekterrein nie, soas die sig vandag in Suid-Afrika openbaar.

Ook hier is daar heel wat erfgoed onder. 'n Ou klein-kinderspelliedjie, wat in Suid-Afrika van karakter verander

1) Jan Pierewiet, Jan Poleon (Napoleon?) bewys hoe maklik heterogene elemente hier die onverstaanbare sillabes kan verdring.

[p. 108]

het en na die piekniekveld verplaas is, waar dit as draaispeletjie aan die eise van groot sowel as klein kan voldoen, is ‘Adam het sewe seuns’. In Nederland is dit nog steeds 'n ‘Rondedans met naäpende gebaren’.¹⁾

1) Vgl. C.T. II, bl. 181-2, en Kinderspelen uit Vlaamsch - België I bl. 87 v.

(Afrikaans)		(Nederlands)
Adam het sewe seuns;		Adam hadde zeven zon'n,
Sewe seuns het Adam.		en zeven zon'n had Adam.
En die my hart gesteel het,		Weet je wat dat Adam dei?^2)
Die was 'n dief,		En Adam dei az-zoo^3) ze,^4)
En die my hart gesteel het,		Az-zoo ze,^1) az-zoo ze.
Die het ek lief.			(Gheluwe: K.V.B. I, bl. 87.)
Sy was so bly,
Bly was sy,
En ook my
Die maak sy bly.
	(Kakamas.)

Is die pieknieklied van Adam en sy sewe seuns miskien 'n kontaminasieproduk van twee aparte liedere? Sy twede deel vertoon in elk geval 'n opvallende ooreenkoms met 'n Duitse rondedans, Der Gänsedieb:

Wer die Gans gestolen hat,
Der ist ein Gänsedieb, ist ein Gänsedleb.
Wer sie aber wiederbringt } bis.
Den hab' ich herzlich lieb - }
Da steht der Gänsedieb!
Da steht der Gänsedieb!

(Lieder für Schulen herausgegeben von Gustav Damm neubearbeitung von Bernhard Schneider, Leipzig, 1908.)⁵⁾

'n Twede lesing van die Afrikaanse liedjie, ook uit Kakamas, staan miskien digter by sy Nederlandse(?) prototiepe, maar die moes dan tog heel wat anders daar uit gesien het as die een hierbo uit Gheluwe. Weer is dit 'n Duitse versie wat die naaste aan ons syne kom:

2) deed.

3) al zoo.

4) zie.

1) Vgl. C.T. II, bl. 181-2, en Kinderspelen uit Vlaamsch - België I bl. 87 v.

5) Ook Böhme, bl. 460.

[p. 109]

(Afrikaans)	(Duits)
Adam het sewe seuns,	Adam hatte sieben Söhne,
En sewe seuns het Adam.	Sieben Söhn' hatt' Adam,
Sy aten niet, sy dronken niet,	Sie aszen nicht, sie tranken nicht,
Sy wisten van hun leven niet.
Bly waren sy, en ook my [maken sy bly?]	Sie machten alle so wie ich!
Die my hart gestolen het, die was 'n dief.	(o, Sie machten alle so!)
		(Böhme bl. 494.)^1)

Aan die uitvoering van die dans in Europa en aan die bewoording van die laaste variant uit Kakamas herinner heel sterk nog:

Adam en Eva, geêet en gedrink.
Hy siet die son, hy siet die son,
Hy doet maar altyd so!

Die speletjie werd vyftig jaar gelede in die O.V.S. nog gespeel. Die kindertjies (van 2 tot 3 jaar oud) vat hande aan mekaar, draai in die rondte en sing. By die laaste reël ‘Hy doet maar altyd so!’ steek almal die vingertjies op en wys na boontoe.

Het ons in die liedjie hierbo 'n voorbeeld gehad van die verandering wat die oue in 'n nuwe land en onder 'n nuwe hemel onvermydelik moet ondervind, dan bly daar tog altyd nog gevalle oor wat illustreer hoe die taaie konserwatisme van die kind sig verset teen te ingrypende wysiginge in sy spel. Nog 'n Nederlandse rondedans met naäpende gebare, wat gespeel word presies soos ‘Adam hadde zeven zonen’, is in Suid-Afrika bewaard gebly, en word nog op die oorspronklike wyse uitgevoer; die kinders dans of stap hand aan hand in 'n ring. Een in die middel maak gebare telkens by die woord ‘so’ in die laaste reël en die in die kring doen dit na. Onderwyl sing hulle:

1) Als inleiding van 'n driedelige rondedans: deel II, ‘Mit dem Fingerchen tip, tip, tip’, u.s.w. (sie bl.); deel III, ‘Kohlrübchen, Kohlrübchen, u.s.w.’

[p. 110]

 

Hoe gaat die weg na Roma toe? Hoe gaatdieweg na Roma toe? Die wat met my

 

mee wil gaan, Die moet my maniere verstaan.

 

(Afrikaans)		(Nederlands)
So (hoe) gaat die weg na Roma toe.			Tusschen Keulen en Parijs
			leît de weg naar Rome.
So (hoe) gaat die weg na Roma toe,		Tusschen Keulen en Parijs,
So (hoe) gaat die weg na Roma toe,		leît de weg naar Rome,
Die wat met my mee wil gaan,		al wie met ons mee wil gaan,
Die moet my maniere verstaan.		die moet onze manieren verstaan:
My maniere is so!		Zoo zijn onze manieren.
	(Petrusburg.)			(v. Vl. 98.)

Van Vloten maak in 'n voetnoot die aanmerking dat die laaste reël van sy teks soms viermaal herhaal word.¹⁾ Viermaal word hy ook herhaal in 'n ander redaksie wat nog veel digter by die Hollandse teks staat as die lesing uit Petrusburg. 'n Derde, enigsins verbroude lesing uit Natal, is so te sê aan die Nederlandse redaksies gelyk:

Dwars oor Vaal- en Groot-rivier
Loop die pad na Kaapstad.
As jy met ons saam wil gaan,
Moet jy ons maniere verstaan.
So lyk maniere!
So lyk maniere, maniere!²⁾
So lyk maniere!

(Bultfontein, O.V.S.)

Tussen Keiland en Paleis
Lê die weg na Rome.
Die wat ons maniere wil gaan,
Die moet ons maniere verstaan.
Dit is ons maniere!

(Nondweni, Natal.)

1) Vgl. K.V.B. I, bl. 88: 2 × herhaald; C.T. II, 184 2 ×, Vgl. ook Böhme: Zwischen Köln u. Paris / Wo die neue Mode ist /. So machen die Herren, u.s.w.

2) Vgl. Fl. van Duyse, O.N.L. bl. 1477: Zoo zijn onze manieren, Zoo zijn onze manieren, Zoo zijn onze manieren, manieren, Zoo zijn onze manieren!

[p. 111]

Die opvatting van Prof. Kalff, meegedeel deur Fl. v. Duyse, O.N.L. bl. 1478 is ‘dat deze door kinderen veel gezongen ronde waarschijnlijk werd gedicht naar aanleiding en ter bespotting van pelgrimstochten’. ‘Oud blijkens de inhoud’, noem Dr. Boekenoogen die liedjie: ‘Na eeuwen lang onjuist te zijn geweest, is deze uitspraak’ - n.l. Tussen Keulen en Parijs, ligt de weg naar Rome - ‘thans, nu de weg naar Rome over Brussel, Straatsburg en den St. Gotthardt loopt, wederom waar geworden’.¹⁾

Aljander, aljander al deur die bos.

‘Twêe kinder goat tegenaover mekare staon en hold de handen op, zoodat er zo'n soort poorte kump. Alle anderen gaot in een lange riege achtermekare däor onderdeur. Dêe twêe hebt eerst met mekare 'efluusterd wêe 't mesken en wêe 't scheerken zal wèzen. Dan löp de lange riege der onderdeur, terwijl ze allemaole zingt:

Al hier deur, al däor deur
Al deur mîn golden poortjen,
Hier verkoop men wit lint,
Zwart lint, waor de boer de bokske mee bindt.

De laatsten van de riege wo(r)dt 'evangen en mot zachtjes (de anderen meugt et nêet heuren) zeggen waor 'e achter wil, achter 't mesken of achter 't scheerken. Zoo gêet et al deur, totdat op 't laatste al de kinder staot achter êen van twêeën. Noe moet er nog 'etrokken wo(r)den, welke riege et sterkste is. Ze trekt een lange streep en daorveur gêet de riege van 't mesken en van 't scheerken tegenaover mekare staon: de twee veursten geeft mekare de hand en dan allemaole àn 't trekken zoo hard as ze könt. 't Is er natuurlik um te dôon wêe 't eerst aover de streep kump. Meestal rolt de heele visite op de grond en dan hebt ze de grootste schik.’

1) O.R. bl. 16.

[p. 112]

Voeg ons nou in plaas van die versie hierbo die Afrikaanse ‘Aljander, Aljander so deur die bos’ in, en naas messie en skêrtjie in keuse uit die name van ‘allerlei kosbaarheden en lekkernijen’,¹⁾ dan mag Dèventer Stockvisch se beskrywing van hulle ‘brugjesspel’ in Driem. Bld. Jrg. XI bl. 34 ook vir die Afrikaanse speletjie geld:

Al - jander, aljander, al deur die bos. My mama 'n my papa kook lekker kos.

Dit is wel opvallend dat die Afrikaanse liedjie net soos die Nederlandse met ‘al’ begint. Mens sou na ‘al’ 'n teenwoordige deelwoord soos ‘gaande’ kon verwag. Die liedjie sou dan moeilik oorspronklik Afrikaans kan wees. Die variante skyn my almal poginge om die onverstaanbare verstaanbaar te maak.

Die spel van die wandelende daalder was voor die

1) Schonken bl. 14. Literatuur: BP. I, bl. 56-7. Böhme, 522. C.T.I, bl. 234 v.v. Boekenoogen O.R. 43.

by BP. t.a.p.:

(a) r. 2. Jou mama en papa, ens.

(b) Aderjana ... Jana, deur die bos,

My pa en ma kook lekker kos.

(c) Aderjana ... Jana, lui die klok,

My pa en ma is 'n goeie kok.

(d) Aja Jana ...... ens.

(e) i.p.v. ‘Jouw mama,’ ens. ‘My

mama kook sulke lekker kos.’.

(f) i.p.v. ‘kook’: ‘eet’ (ook by

Sch. p. 14).

Al jare, al jare, deur die bos,
My mama kook sulke lekker kos.

(Stellenbosch.)

Dadel, dadel, deur die bos,
Anderkant is lekker kos.

(Amersfoort, Tvl),

Koljander, Koljander, al deurdie bos.
Ketting steek in die druiwe tros.

(Worcester).

Al jare, al jare so deur die bos,
My mama kook sulke lekker kos.

(Luckhoff).

Al jare, jare deur die bos,
My mama kook sulke lekker kos.

(Zastron).

[p. 113]

Boereoorlog, en is vandag nog, in die Middelveld algemeen bekend. Meesal vertoon die verskillende redaksies nog duidelike spore van hulle Nederlandse (?) afkoms. Volgens Schonken bl. 16 is die handeling by hierdie speletjie in Suid-Afrika dieselfde as by ‘Bewaar die knikkertjie dat daar geen kat of muis by kom nie’:

Da(l)ler die da(l)ler, Gy } moet wandel, Van die een af na die an-der
Daalder, daalder Jy } moet wandel, Van die een af na die an-der

Dit gaat mooi, dit gaat fraai, Da(l)ler die Da(l)ler, Gij } moet wandel, ena.

Dit gaat mooi, dit gaat fraai, Daalder, Daalder, Jy } moet wandel, ena.

(Petrusburg.)

Merkwaardig is die meer Nederlands gekleurde taalvorme by Schonken¹⁾:

Daler, Daler, gij moet wand'len,
Van de een tot naar de { ander
Van de een tot naar de { andren
{ Het ben zo mooi, het ben zo fraai,
{ Al is hij mooi, al is hij fraai,
Daler, Daler, ens.

Die liedjie kan oor Nederland tot ons gekom het, maar is tog waarskynlik van Duitse afkoms; CT. (IV, 125) ken geen Hollandse versie daarvan nie, maar haal aan Dunger Nr. 378, Der wanderende Thaler, waarvan die eerste reël lui:

‘Thaler, Thaler, du muszt wandern.’

Dit sal wel dieselfde ‘Speellied’ wees waarvan in die ‘Liederbuch für Schulen’ (Daumm-Schneider) bl. 3²⁾ die volledige teks vermeld staan; die melodie wyk maar min van die Afrikaanse af:

1) t.a.p.

2) Ook by Böhme, bl. 662.

[p. 114]

Taler oder Ringleinsuchen.

 

Taler, Taler

 

(Ringlein, Ringlein) du muszt wandern,

 

Von dem einen bis zu dem andren.

 

Das ist herrlich, das ist schön,

 

Taler, lasz dich nur nicht sehn!

In Suid-Afrika staan die spelers in 'n kring, sover moontlik skouer aan skouer. Terwyl hulle die liedjie sing, altyd weer oor en oor, word 'n muntstukkie agter die rug van hand tot hand gepasseer. lemand in die senter moet dan die daalder sien te vind. Die persoon by wie hy hom kry neem dan sy plek in, en die speletjie begin van nuuts af aan. Soms word i.p.v. 'n muntstuk 'n ring gebruik; dit word dan geskuif langs 'n snoer of lyntjie, wat om die kring heen gaan, en waarvan die punte aan mekaar gebind is. Met hierdie speelwyse stem die in Duitsland so ongeveer ooreen. Die knikkertjie-spel-vorm, wat ‘Daalder, daalder’ volgens Schonken het, sal dan seker iets van meer lokale aard wees.

Ons voorvaders het selde opgesien teen 'n soen; dit was 'n dertig jaar gelede, behalwe tussen man en man, nog die algemene begroetingsvorm op die platteland, wanneer bure en bekendemekaar ontmoet. Die soenspeletjie, dit het ons al by ‘Die Patertjie’ gesien, het dus vir die vorige geslag nog geen verskrikkinge gehad nie. Haas geen gesellige party was denkbaar sonder die onvermydelike pandspel. Van die lus waarmee daar gekus werd, getuig ook die volgende soenspeletjie - reken maar eens uit, 'n soen ieder keer dat die vierregelige versie uitgesing is:

O, y- na tog vir die kussinkjie, O, y-na tog vir die kussinkjie, Die
haan die kraai, Die dag breek aan, Gee my die ja-woord, voor ek gaan.

(Sien vir die noot volgende bladsy).

[p. 115]

Die meisies en jongetjies sit of staan in 'n kring. As die lied uit is kniel die jongetjie, wat onder die sing met die kussinkie in die hand die kring van binne om gegaan het, voor die meisie van sy keuse, en ontvang sy soen. Die meisie neem dan die kussinkie en die lied word weer aangehef. By gebrek aan 'n kussing kan mens sig ook van 'n sakdoek bedien, en dit is wat meesal gebeur.

‘O, yna tog vir die kussinkie’ is eintlik geselskapspel, dieselfde is ook die geval met

So rik-ke-tik-ke-tik my trommeltjie, So slaan ek op my

trommeltjie. En ek ben daar op my fleur, En ek ben daar op my fleur!

(Calvinia).

Ek slaat so op my trommeltjie,
En rikketikketik my trommeltjie;
Ek is al op my jare!
En ek is al op my jare!

(Petrusburg)

Slaan ek op my trommeltjie,
So rikketik my trommeltjie.

Ek is al op my fleur.

Ek is al op my fleur.

(Angola).M
¹⁾

1) Vgl. waarskynlik in later ontwikkeling:

My vader ry op 'n donkiekar, ) bis
My moeder ry op 'n slee )
O, Yna dof (sic) vir die kussinkie (bis). (Ficksburg.)

[p. 116]

As 'n soort koudleiliedjie by die tiekiedraai beskryf L.J. du Plessis ‘Staan, Pollie, staan’, Nr. I van sy Ring-danse.¹⁾ ‘Die liedjie word gesing’, sê hy, ‘by 'n gewone ringdans in die vorm van 'n “tiekiedraai” wanneer de spelers 'n verandering wil hê in die sangwyse van enige ander liedjie, soos “Pollie, ons gaan Pêrel toe” of “Wat maak oom Kalie daar?’²⁾ Die teks by BP. sowel as die melodie wys ook al daarop dat hier nie sprake kan wees van 'n liedjie waarby daar gedans word nie; die gewoonlike refrein van hierdie soort rympie ontbreek; in plaas daarvan staat hier 'n twede koeplet wat eintlik niks anders is as maar 'n verdubbeling van die eerste:

Staa ... n, Pollie, staa ... n!
En laat jou gedagte gaan,
Dat jy vir my kan sê,
Hoe ver die liefde lê.

Staa ... n, Pollie, staa ... n!
En laat jou gedagte gaan,
Dat jy vir my kan sê,
Of jy vir my wil hê.

In werklikheid is ons liedjie egter heel iets anders as tussensang of koudlei-melodietjie, en het hy gewoonlik 'n refrein waar vroeër druk by gesoen werd.

Staan,Poppie,staan!En laat jou gedagte gaan. Datjy vir my kan sê, hoe ver

die liefde lê, Hand om die nek, Soen op die bek, Vat jou goed en trek!

Die soenspeletjie is in deskridiet geraak, en op die maat van die refreintjie hierbo, verdubbeld om des te beter aan sy nuwe doel te beantwoord, word nou ook flink getiekiedraai.

Miskien was die pronte realisme van hierdie rympie op die duur 'n bietjie te kragtig vir die beskaafde tiekiedraaiers uit die dorpe, wat selfs 'n matiger aangekondigde soen-

1) BP. I, bl. 24.

2) BP. t.a.p.

[p. 117]

speletjie nie meer kan veel nie. Aan middele egter om so'n steen des aanstoots uit die weg te ruim het dit hulle nie ontbreek nie: daar is altyd nog ander refreins wat mens kan inspan, soos blyk uit sommige van die volgende versies:

Staan, Jannie,¹⁾ staan!

En laat jou gedagte gaan,

Dat jy vir my kan sê

Hoe diep die liefde lê.

Ref. - Jannie, jy moenie lieg nie,

Jy moet die waarheid sê,

Jy moet die waarheid sê

Hoe diep die liefde lê.

(Zastron).

Staan, Poppie, staan,

En laat jou gedagte gaan,

Dat jy vir my kan sê

Of jy vir my wil hê.

Ref. - Die haan die kraai,

Die dag breek aan,

Gee my die ja-woord

Voor ek gaan.

(Dealesville).

Staan, Poppie, staan,

En laat jou gedagte gaan,

Dat jy vir my kan sê

Hoe ver die liefde lê.

Ref. - Hy kom van ver af

Hy kom van ver af,

Hy kom van ver af,

Van Piet Plessis se plaas.

(Lindley).

‘Staan, Jannie, staan’ is in Zastron nog 'n soenspeletjie; die refrein is eintlik ook maar weer 'n verdubbeling van vers 1, en 'n vingerwysing daarop dat die versie van BP. ook niks anders sal wees nie as 'n oorspronklike soenspeletjie gedegradeer tot koudleiliedjie by die pieniekdans. Waar Nr. 3 sy refrein geleen het - ook al weer by 'n soen-

1) Die naam van die speler in die senter word hier ingevoeg. Die naam van die spel egter is: ‘Staan, Jannie, staan’.

[p. 118]

speletjie!! - dit het ons enige bladsye trug gesien¹⁾, en hoe nr. 4. aan syne kom, sal die volgende liedjie toon.

1) n.l. op bl. 117.
Variante:

I.	r.1.	Staan, Poppie, staan.
	r.3.	Sê my nou, sê my nou,
		Hoe diep ens.
	Ref.:	Hand om die nek, ens.
			(Angola).
II.	Soos Nr.I, maar as 2e koepl. van ‘Kinders moenie in die water mors nie’.
	r.1.	Staan, Tant Sannie, staan.
III.		Staan, Poppie, staan, ens., soos Nr. 1.
	Ref.: (a)	Hand om die nek, ens., soos Nr. 1.
	r. 3.	Vat jou goed en, Ferreira, trek.
	(b)	Ek het 'n vrou haar naam is Saartjie,
		Al wat sy doen is goed my hartjie.
			(Bethulie).
IV.	Soos Var. II sonder (b), maar Ref. r. 3,
		Vat jou goed en trek, Ferreira. (ibid).
V.	Soos Nr. I, maar met nog 'n twede koeplet ‘Skilpad loop op die aarde’ ens.
	Ref. ook ‘Hand om die nek, ens.’ (Koffiefontein).
VI.	Soos Nr. 4, maar
	Ref. r. 4. Oom Piet Plessis. (Bethulie. A. Ficksburg. A.) Piet du Plessis, (Ficksburg. B); ou Piet Plessis. (Bloemfontein, G.U. Kollege); Piet van Zyl, (Ficksburg. C).; Oom Piet Wildebees (Ladybrand, Dist.). Piet Wildebees (Boland). Piet le Roux (Bethulie. B).
VII.	Soos Nr. 4, maar Ref.: ‘Dit kom van ver af’ (Parys); Oom Piet Wildebees se plaas (Ficksburg. D).
VIII.	Staan, Tannie, staan, ens. (geen koor).
			(Petrussteyn).

Kinders moenie in die water mors nie.
(Melodie soos by BP. I B.).

Teks I.	Teks II.
Kinders, moenie in die water mors nie,	Ek kom van ver,
	Ek kom van ver,
Die ou mense wil dit drink:	Ek kom van ver,
O kinders, moenie in die water mors nie,	Van die plaas van Piet Joubert.
	Kinders moenie in die water mors nie,
Die ou mense wil dit drink.

[p. 119]

Dit kom van vèr af,		Die ou mense wil dit drink,
Dit kom van vèr af,		Kinders moenie in die water mors nie,
Dit kom van vèr af,
Van Tafelkop se dam.		Die ou mense wil dit drink.
	(BP. 48)		(Vrede, O.V.S.)

Teks I gee 'n heel logiese voorstelling van die saak: die water word van 'n dam ver weg na huis gedra; water is dus skaars, die kinders moet daar af bly. By teks II skyn die volgorde van liedjie en refrein weer minder natuurlik. Interessant is egter die woord ‘plaas’ in stede van ‘dam’, en ook die eienaar van die plaas se naam. In 'n ander Afrikaanse versie van ons liedjie, wat in Holland bekend is, vind ons ook die volgorde van Teks II trug, met as vierde reël by die eerste vers:

‘Van die land van Piet Joubert’.

‘Land’ het 'n Hollander, pas tuis uit Transvaal, bes moontlik gesubstueer vir ‘plaas’; van belang is egter die volgorde en die rym ‘Joubert’ op ‘ver’. ‘Tafelkop’ in Teks I sinspeel moontlik op 'n kop met dieselfde naam naby Senekal in die Vrystaat; ‘ons het’, volgens BP. ‘hier waarskynlik te doen met 'n gelokaliseerde liedjie’.¹⁾

Die talryke variante van ‘Staan, Poppie, staan’, wat waarskynlik hulle refrein aan ons lied ontleen het, lees ‘Piet du Plessis’ of ‘Piet Wildebees se plaas’. Altwee name refereer na een en dieselfde plaas in die Distrik van Boshof.²⁾ Hier het ons dus ook weer 'n gelokaliseerde versie. Van Boshof is ‘Staan, Poppie, staan’ deur leerlinge van die plaselike skool na Bloemfontein oorgebring, waar dit onder die studente van die Grey Uniwersiteitskollege op pieknieks baie populêr geword het. Hiervandaan kon die speletjie maklik verder sprei. Dat so baie variante uit Ficksburg kom van die liedjie, soos Boshof hom ken, vind seker ook sy verklaring in die nou verband waarin die twee plaselike skole in die laaste jare tot elkaar gestaan het. Die oorspronklike

1) BP. bl. I 48).

2) Vgl. die vertrouelike ‘Oom Piet Plessis’, ‘Oom Piet Wildebees’.

[p. 120]

lesing kan hierdie versies dus ook moeilik bevat. Wat egter van belang is, is dat al hierdie lesinge met die van Vrede die naam ‘Piet’ en die woord ‘plaas’ gemeen het. Dieselfde benaminge vind ons trug in die volgende Paryse variant van ‘Kinders, moenie in die water mors nie’.

	Kinders, moenie in die water mors nie,	} 2 maal.
	Ou mense moet dit drink.	}
Ref.	Dit kom van verre (3 maal)
	Van Piet Lawaai se plaas.^1)

Ek weet nie of dit nodig is om langer te twyfel aan watter naam hier op ‘Piet’ moet volg nie? Die laaste twee reëls sal ongetwyfeld oorspronklik gelui het:

Dit (ek of hy) kom van ver,
Van die plaas van Piet Joubert.

Een van die variante van ‘Staan, Poppie, staan’, hierbo, lees ‘Pollie’ in plaas van ‘Poppie’. Dit het die liedjie waarskynlik ontleen aan die nog beter bekende

1)

Variante:	I.	Kinders moenie in die water mors nie			) 2 ×
		Ou mense moet dit drink			)
		Ref.: En dit kom van ver af (2 ×)
			Van ou Piet Marais se plaas.
			(Ficksburg).
	II.	Kinders moenie in die water mors nie )			) 2 ×
		Die ou mense moet dit drink.			)
		Ref.: Ek kom van ver af (2 ×)
			Van Piet le Roux se plaas.
			(Bethulie).

Pollie, ons gaan Pêrel toe.

Teks I.		Teks II.
	1.		1.
Pollie, ons gaan Pêrel toe (3 ×)		Pollie, ons gaan Pêrel toe (3 ×)
Ek en jy alleen.		Ek en jy alleen.
	2.		2.
Hartlam kry vir jou 'n stuk (3 ×)		Stadigstap met die trein se pad (3×)
Net vir jou alleen.		Ek en jy alleen.

[p. 121]

	3.		3.
Hartlam, ek het lief vir jou (3 ×)		Die wèreld is vir my en jou (3×)
Net vir jou alleen. (Petrussteyn)^1)		Net vir my en jou alleen.

Redaksie I en II staan in geen geval streng geskeie: verse van die een tree ook soms by die ander op, sodat 'n hele aantal nuwe tiepes moontlik word.

Dertig jaar gelede al was daar in die Middelveld ook nog 'n enigsins afwykende versie bekend; dit is vandag nog in gebruik. Die variante toon aan dat die derde koeplet, waar dit eintlik op aan kom, ook nog elders bestaat:

Pollie ons gaan Boland toe, (3 maal)
Ek en jy alleen.

Die liefde is vir jou alleen (3 maal)
Net vir jou alleen.

Vra vir jou ma die opsitkers (3 maal)
Die opsitkers en die velkombers.

In sy ‘Tiekiedraai’ gee Stephanus Maré nog die volgende voorspel by ons liedjie²⁾

Dag lief hartjies, dag mooi skapies,
Dag suikerbekkies, ons gaan jul nou verlaat.’

1) So ook BP. I, bl. 25.

2) Aangehaal BP. t.a.p.
Variante:

Op Teks I.				Op Teks II.
Koepl.1	(a)	Pollie ons gaan Pêrel toe		Koepl. 2.
		Pêrel toe, Pêrel toe		(a)	Stemmig stap in die trein se pad.
		(Sch. 113).			(Luckhoff, Kakamas).
Koepl.2	(a)	Ou hartlam, ens.		(b)	Stemmig stap in die harde pad.
		Ja, vir jou alleen.			(PB. t.a.p.)
		(Kakamas, I).		(c)	Stemmig stap in die trein se spoor.
	(b)	Hartlam kry vir jou 'n skat.			(Kakamas II).
		(Zastron).		(d)	Stadig stap in die wa se pad.
Koepl.3.		Die redaksie uit Kakamas lees hier: ‘Stemmig stap met die trein se spoor,’ ens.,				(BP).
				(e)	Stadig stap in die harde pad.
					(Stellenbosch).
		(Teks II dus) met nog 'n vierde koepl.: ‘Hartlam nou verlaat ek jou (3 ×). Wantek gaan met 'n ander trou’ (vgl. voorspel by S. Maré).		Koepl. 3.
				(a)	Die liefde is vir jou genoeg net vir jou alleen.
					(Stellenbosch).
				(b)	Die liefde is vir ek en jy,
					Ek en jy alleen. (Vryheid).
		Die red. uit Ficksburg lees: ‘Stadig stap in die harde pad,’ ens.(=Teks II,2) met 'n 4e koepl.: ‘Hartlam ek het lief virjou’ (=Teks I, 3).		(c)	Geliefde hang alleen aan jou.
					(Luckhoff).
		'n Red. uit Parys: (Koepl. 2 = 3.) Koepl. 3:Ek ry my perd vir jou alleen.

'n Ficksburgse variant het verder:

1.

Pollie ons gaan Pêrel toe (2 ×) ens.

2.

Vra vir jou ma die wolkombers (2 ×) ens.

3.

Vra vir jou ma die opsitkers (2 ×) ens.

Vir ek en jy alleen.

4.

Stadig stap met die ysterpad (2 ×) ens.

5.

Stadig vlieg in die lug se pad (2 ×) ens.

6.

Stadig seil op die waterpad (2 ×) ens.

[p. 122]

Dit is niks anders as 'n vrye vertaling van die Engelse

Good-bye ladies! Good-bye ladies!
Good-bye ladies, I'm going to leave you now.

By Maré is dit nog voorspel, maar in 'n versie uit Petrusburg is die Afrikaanse liedjie heeltemal in die vorm van die Engelse opgegaan; na die eerste vers soos by Maré nl. ‘Dag lief hartjies’ ens. volg:

Pollie ons gaan Pêrel toe, Pêrel toe, Pêrel toe; } 2 ×
Pollie ons gaan Pêrel toe, daar onder by die Kaap. }

So merrily we roll along, roll along, roll along, } 2 ×
So merrily we roll along, o'er the dark blue sea.¹⁾ }

1) Vgl. ‘Good-Night ladies!’ in The Scottish Students' Song Book, bl. 316.

[p. 123]

'n Meer selfstandige verwerking van ‘Goodbye ladies! we're going to leave you now’, moet ons dit miskien sien in 'n variant uit Kakamas? Dit lui:

Hartlam, nou verlaat ek jou, (3×)
Want ek gaan met 'n ander trou.

Dit is opvallend hoeveel piekniekliedjes hulle om die name van noointjies vleg; so is meer as een tiekiedraailiedjie in werklikheid tot 'n beskeie klein minnediggie geword:

Ek soek na my Dina!
My Dina, my Dina.
Ek soek na my Dina!
Die Dina van my.

O, waar is my Dina,
My Dina, my Dina?
O, waar is my Dina,
Die Dina van my?

O, hier is my Dina,
My Dina, my Dina!
O, hier is my Dina,
Die Dina van my!²⁾

(Noord-Vrystaat).³⁾

2) Dikwels ‘My Dina van my’.

3) Variante:
I. r. 4 telkens: My Dina naby (BP.i, bl. 38).
II. Plaaswisseling tussen koepl. 1 en 2. (N.-Vrystaat).
Twee-strofige variante:

1.

Koepl. 1 en 3 (Ficksburg).

2.

Koepl. 1 en 2; r. 4 telkens: My Dina close by.

3.

Koepl. 2 en 3; r. 4 telkens: My Dina close by.

4.

Koepl. 1. O, waar is my Dina, my Dina al weer? (bis).

Koepl. 2. O, hier is my Dina, my Dina nou weer. (bis).

(Zastron).

[p. 124]

Ver in die wêreld Kittie.

 

Ver in die wêreld, Kittie, Kittie, Kittie!

 

Ver in die wêreld, Kittie!

 

Kittie oor die see.

 

Sy laat haar draai,

 

En sy laat haar swaai,

 

Maar sy laat haar nie verraai;

 

Sy laat haar draai,

 

En sy laat haar swaai,

 

Maar sy laat haar nie verraai.

 

 

 

(Dealesville¹⁾ O.V.S., Parys, O.V.S.)

'n Twede versie, al meer as dertig jaar in die Middelveld bekend, lui as volg:

Ver in die wereld, Kittie, Kittie, Kittie! Ver in die wereld, Kittie!

Kittie oor die see¹⁾ Ek sal haar draai, Eksal haar swaai, Ek sal haar draai dat die

Iin-te waai Ek sal haar draai, Ek sal haar swaai, Ek sal haar draai dat die Iin-te waai.²⁾

1) So ook BP. bl. 31.

1) Ook i.p.v. laaste 4 woorde soms ‘Katrina, Cato!’

2) Variante:

I.	r.1-3.	Ver in die wêreld Kittie!
		Kittie oor die see!
		Sy laat haar waai, ens. soos Dealesville).
			(Bultfontein).
II.		Ver in die wêreld, Kittie! (bis).
		Kittie, hoor hiersô!
		Ek laat my draai, ens.	(Boland).
III.		Ver in die wêreld, Kittie!
		Waar is sy vanaand? ens.
	i.p.v.	die twede maal: Sy laat haar draai, ens.
		Die kar met die rooi wiele,
		Die Tannie met die rooi wange,
		Dis daar waar die liefde lê.
			(Smithfield).
IV.	(a) r. 4-6.	Ek swaai haar hier, Ek swaai haar daar,		) bis.
		Ek swaai haar oor die doringblaar.		)
			(Calvinia).
	(b) r. 4-5.	= (a) r. 6. Ek swaai haar oor die see.
			(verskillende redaksies, Parys).
V.		Ek sal haar draai, ens. maar r. 6:
		Ek swaai haar oor die see.
			(Petrusburg).
VI.	r. 4-6.	Handjie om die nek,
		'n Soentjie op die bek,
		So ver die liefde trek.
			(Petrussteyn).
VII.	r. 6.	Dat die lintjies waai.
			(Koffiefontein).
VII.	r. 4-6.	Eerste keer: Ek sal haar draai, ens.
		Twede keer: Sy laat haar draai, ens.		(Parys).

(Sien vir die note die volgende bladsy).

[p. 125]

Nat uit dieselfde bron as ‘Ver in die wêreld, Kittie’ is ‘Daar kom die wa’; hulle refreins sou mens byna variante die een van die ander kan noem. Soms maak 'n versie van die laaste liedjie dan ook sonder omweg vry gebruik van die eerste een se koor.

Daar kom die wa,

Die vier-perde-wa!

Hy het nie naam nie,

Sy naam moet hy nog kry.

Ref. Tan(t) Lientjie draai, stadig swaai,

Daar onder in die baai;

Tan(t) Lientjie¹⁾ draai, stadig swaai,

Daar onder in die baai.

(Petrusburg).²⁾

1) d.i. Leentjie: Die stamvokaal is lange ‘i’; langer as die ‘i’ van ‘tien’ of die Bolandse i ‘ie’-uitspraak van lange e.

2) Variante: Albertinia I-II (A). Parys I-II (P). Zastron I-II (Z). Nondweni (Natal, N.). Kakamas I-III (K.). Fauresmith I-III (F.) De Aar (DA.). Ficksburg I-III (Fb.). Ladybrand (Dist.) I-III (L.) Ladybrand I-III (L.) Stellenbosch (S.) Petrusburg (Pb.). Bloemfontein (B.). Petrussteyn (PS.) BP. I. (bl. 28), Sch. (bl. 114)
r. 1. Daar kom 'n wa, 'n vier-perde-wa (BP., B.)
Daar kom sy aan met die vier-perde-wa (Ai).
Daar kom die wa met vier perde aan (Ki).
r. 2. Sy het nie naam nie, ens. (Aii).
r. 3. Hy moet sy naam nog kry (N, K, Z. Sch. A.)
r. 4. Tant Leentje swaai, stadig draai (BP. Sch.). Karolientjie swaai, ens. (F.). Karlientjie draai, ens. (N.). Swaai, Karlientjie, swaai, stadig draai (Kiii). Karlientjie swaai, ens. (L.). Tant Karlientjie draai, ens. (F.). Ou Tant Karlintjie draai, ens. (Ai). Tamelientjie swaai (Pi). Ta' Maliene swaai, ens. (Z.). Tant Karlientjie swaai (Ki). Terlientjie draai, Serlientjie swaai (Fbi). Tant Lientjie (Fbii). Tant Leentjie, ens. (Li-ii). Ta' Leentjie (DA.). Alleentjies draai, ens. (Pb.). Ou tiekiedraai, stadig, ens. (S., P.).
r. 5. Daar onder om die draai (Sch.).
N.B. nog: B.: Sy laat haar draai, ens. (bis).
Piii: Tant Leentjie. ens. (1e keer), Sy laat haar draai, ens. (2e keér),
Calvinia: Daar kom 'n wa, 'n vier-perde-wa! Donker het nie oë nie. nie oë nie, o ja! Ref.: Vat die meisie styf om die lyf, styf om die lyf, o ja! (bis).

[p. 126]

Prof. S.P.E. Boshoff laat sy lesing van hierdie liedjie begin met twee addisionele reëls:

‘Jan, Jan, die lekker Jan,
Die lekker Jan van Pa’,

en hy merk dan hierby aan: ‘Hierdie koeplet word soms in die Westelike Provinsie van die K.P. vooraf gesing ...’ Dat dit egter nie oorspronklik hier tuis hoort nie, maar by 'n ander liedjie oor die wa, daar sal kennismaking met die volgende ons van oortuig:

[p. 127]

Gaat saam met die wa.
Teks I.

 

Gaat saam met die wa! Die oom sê nee en ja. Gaat saam met die

 

slee! Die oom sê ja en nee. Jan, Jan, die lekker Jan, Die

 

lekker Jan van Ma! Jan, Jan, die lekker Jan, Die lekker Jan van Pa!

 

Teks II.

	Ek gaan saam met die wa!	} bis.
	En die oom sê nee en ja	}
Ref.	Jan, Jan, die lekker Jan,	} bis.
	Die lekker Jan van pa.	}

Net soos ‘Daar kom die wa’ is hierdie liedjie in gebruik by 'n ringdans: by die refrein los die ring hom op en draai die pare. Met die inhoud van Teks I het ek dit die eerste keer gehoor gedurende die Boereoorlog in die O.V.S. aan die Vaalrivier, naby Bloemhof. Daar was 'n laer vlugtelinge saamgestroom hoofsaaklik uit die omliggende distrikte. Die versie sal dus seker daar tuishoort. Meer algemeen vind mens die lied versprei in sy eenvoudiger vorm soos in Teks II. 'n Variant uit Calvinia lui: ‘Ek gaan saam met die wa, Of die oom sê, nee en ja ens.,’ en een uit Dealesville het, 'n bietjie onoortuigend, ‘Oom Jan, oom Jan, om jollie Jan van pa! Saam met die wa! Die oom sê nee en ja’. 'n Lesing uit Heilbron, eindelik, sit hierdie lied en die vorige agter mekaar:

Deel 1.	‘Daar kom die wa, ens.
Ref.	‘Jan, Jan,’ ens., soos in Teks II.
Deel 2.	‘Ek gaan saam met die wa, ens.
Ref.	‘Jan, Jan,’ ens., soos in Teks II.

Om die ouderdom van ons dansliedjies dokumentêr te staaf, daar kry ons maar selde die geleentheid toe. Ieder

[p. 128]

het daar gebruik van gemaak maar niemand het dit die moeite werd geag om daar iets oor te sê nie. Aan vreemde het ons dit te danke, dat daar 'n enkele liedjie is, waarvoor ons wel met sekerheid 'n datum ante quem kan noem, al gaan die ook nie eers ver trug nie. Tydens sy besoek aan Suid Afrika, meer as vyf-en-dertig jaar gelede, het Dr. Hendrik P.N. Muller enige liedjies hoor sing deur 'n klompie Transvalers op weg na die toe pas gestigte republiek van Stellaland. Die liedjies het hy (1889), in sy boek, ‘Zuid-Afrika: Reisherinneringen’, bl. 160, vermeld. Een daarvan was 'n variant van die bekende ringdansliedjie,

Rooi¹⁾ rokkie wil sy dra, Maar niemand kyk daarna, En al-mal staan ver-

sla, Oor sy die rokkie dra. Oom Jannie se Mama, goggabie, goggabie,
goggabie, Oom Jannie se mama, goggabie, Mooi wassy maar lelik nie.²⁾

(Petrusburg).

Meer algemeen as hierdie versie is die een wat aanvang met ‘Rokkies wil sy dra’.³⁾ Hierop kom dan ook weer

1) Die kleur kan gevariëer word na die kleed van die speler binne die kring.

2) Ook wel, ‘So lelik was sy nie’.

3) Vgl. BP. I, bl. 30.
Variante.

r. 1	Skoentjies of blink skoentjies i.p.o. rokkies.
	Rooi rokkies. bont rokkies i.p.o. rokkies.
r. 4	Rooi rok, bont rok i.p.o. rokkies.
r. 4	Om die rokkies wat ens. (Ficksburg)
	Dat sy die rokkies dra (Koffiefontein).
Ref. r. 1 ens.	Tant Sannie se mama, ens.
r. 3.	Hoe lelik was sy nie!

[p. 129]

variasies; so is o.a. in die Middelveld ‘Skoentjies’, of ‘Blink skoentjies wil sy dra’ 'n taamlik verbreide naam vir die dans. Onder invloed van die meervoudsvorm ‘skoentjies’, het ‘rokkies’ bes moontlik ontstaan.

Naas hierdie redaksies bestaan daar verder nog 'n derde, seer verbreide versie; veral aan persone van buite die Vrystaat af skyn dit soms die enige bekende vorm van die liedjie te wees.

Bolla wil sy dra,

Maar hare het sy nie;

Lappe moet sy vat.

Om bolla van te maak.

Ref. Oom Jannie se mama goggabie! goggabie! goggabie!

Oom Jannie se mama, goggabie!¹⁾

So lelik was sy nie.

(Kakamas)²⁾

Bolle wil sy hê,

Maar hare het sy nie;

Perdestert wil sy hê

Om bolle van te maak.

Ref. Oom Jannie se mama goggabie! goggabie! goggabie!

Oom Jannie se mama, goggabie!

Mooi was sy maar lelik nie.

(Stellenbosch).

‘Die aantal versies kan vermenigvuldig word tot in die oneindige deur te sing van “rokkies, skoentjies”, “lintjies”, ens.,’ sê BP. na aanleiding van hulle teks. Op die wyse is natuurlik te verklare die ontstaan van uiteenlopende tiepes soos Teks I

1) Vgl.

Oompie lyk soos 'n skerpejoen, Mooi wil hy wees maar lelik nie;
Tannie lyk soos 'n goggatjie, Mooi wil sy wees maar lelik nie.

(Angola).

2) Vgl. by Dr. Hendrik P.N. Muller t.a.p.

‘Bolle wil ze dra maar hare het ze niet;
En nou neem ze 'n peerdesteert
Om daar bolle fan te maak’.

[p. 130]

teenoor II en III. Beslis te sê watter die oer-tiepe is, dit is by sulke ongeboekstaafde dinge as ons volksliedjies 'n saak van onmoontlikheid. Die algemene verbreidheid van die paar bogenoemde tiepes, die met ‘rokkies’ en die met ‘bolle-bolla’, is egter seker 'n bewys daarvoor, dat by die kwessie van prioriteit ons slegs tussen die twee te beslisse het, sonder dat versies met ‘skoentjies’, ‘lintjies’, ens. in aanmerking behoef te kom. Gooi die volgende vyfversige redaksie uit Natal miskien lig op die vraag na die relatiewe ouderdom van hierdie twee versies? Ek, vir my part, wil daar half aan glo, dat die eerste en die laaste verse hier in hulle regte volgorde staan:

Wit rokkie wil sy hê, / En 'n wit rok het sy nie;
Lappies moet sy vat, / Om 'n rokkie van te maak.

Koor:

Jap se mama, goggabie! goggabie! goggabie!
Jap se mamma, goggabie!
Mooi wil sy wees maar lelik nie.

Borsspeld wil sy hê, / Borsspeld het sy nie;
Hakspeld moet sy vat / Om borsspeld van te maak.

Koor:

Jap se mama, ens.

Skoenrieme wil sy hê, / En skoenrieme het sy nie;
Bandjies moet sy vat / Om skoenrieme van te maak.

Koor:

Jap se mama, ens.

Skoene wil sy hê, / En skoene het sy nie;
Velletjies moet sy vat, / Om skoene van te maak.

Koor:

Jap se mama, ens.

Bolle wil sy hê, / En bolle het sy nie;
Gare moet sy vat, / Om bolle van te maak.

Koor:

Jap se mama, ens.

(Nondweni, Natal).

[p. 131]

Een van die drie liedjies, deur Dr. Muller genoem, was veral populêr onder die klompie ruiters; hulle het dit as voor-, tussen- en slot-sang, dus so ongeveer as refrein, by die twee ander gesing.¹⁾ Ook vandag nog hoef die liedjie ‘Vat jou goed en trek, Ferreira’, vir geen enkele op die piekniekterrein in populariteit agteruit te staan nie. ‘Trekferreira’ het selfs 'n vaste uitdrukking in ons taal geword.

Vat jou goed en trek, Ferreira, Vat jou goeden trek! Agter die bult loop

troppe perde. Vat jou goed en trek! Swaardra, Al aan die een kant swaardra,
Al aan die een kant swaardra, Ferreira.²⁾ Vat jou goed en trek!

Vat jou goed en trekferreira,

Jannie met die hoepelbeen!

Vat jou sweep en slaan jou perde,

Jannie met die hoepelbeen!

Ref. Swaar dra, al aan die een kant swaar dra!

Al aan die een kant swaar dra, Jannie!

Jannie met die hoepelbeen! (Carnarvon).

Teks I bevat die liedjie soos hy voor die Boereoorlog - en vandag nog! - in die Middelveld naby Petrusburg gesing was. In die refrein het die twede reël dáár ook soms in plaas van ‘Ferreira’, ‘al aan die een kant’ herhaal. Die neiging om oral na ‘trek’ die woord ‘Ferreira’ in te voeg

1) Hierdie drie liedjies moet egter veral nie as kontaminasie produk opgevat word nie soos Dr. G. Besselaar, Zuid-Afrika in de Letterkunde bl. 138 dit skyn te doen. Dr. Muller self waarsku (bl. 158). ‘Ik merk hierby op, dat de liedjes geenszins by elkander behooren’.

2) Ook wel ‘al aan die een kant’ i.p.v. ‘Ferreira’.

[p. 132]

het aan die melodie van die liedjie geen goed gedaan nie. Een gevolg daarvan was, dat die eerste reël van die refrein soms meteen eerste reël van die liedjie werd.

Omtrent die relatiewe ouderdom van die twee versies van ons lied is skynbaar weinig twyfel moontlik: ‘Jannie-met- die-hoepelbeen’ kon as aangesproke persoon optree slegs nadat ‘Ferreira’ nie meer as sulks gevoel werd nie,’ d.w.s. na die ontstaan van die werkwoord ‘trekferreira’; en dit weer veronderstel die vroeëre bestaan, ja selfs popularisering, van Teks I, of 'n versie wat baie op Teks I gelyk het. Nou

[p. 133]

is dit in hierdie verband egter van belang dat die liedjie by Dr. Muller, waarvoor ons 'n datum ante quem het, juis 'n versie van Teks II is.¹⁾ Ons kom dus tot die slotsom dat Teks I belangryk ouer as 1889 moet wees, die datum waarop Teks II al goed bekend was.

Daar bly ewewel ook nog 'n ander moontlikheid bestaan. Die Stellenboschse variant (sien variante) en die lesing van Dr. Muller kan die oorspronklike versie verteenwoordig. Ferreira en Jannie-met-die-hoepelbeen is dan een en die-selfde persoon; die ‘liedjie’ spreek hom aan met sy geslags-, die refrein met sy voor- en by-naam. Die splitsing in Teks I en II geskied dan deur dat Jannie-met-die-hoepelbeen in die een geval die twede reël van die liedjie binnedring, en in die ander geval self deur hierdie twede reël verdronge word. Ook die inhoud van die refrein spreek sterk daarvoor, dat Jannie-met-die-hoepelbeen oorspronklik hier tuishoort; die hinkende gang van iemand met een krom been laat denk aan die beweging van 'n persoon met 'n swaar gewig in die een hand; iemand wat ‘al aan die een kant swaar dra.’ Wanneer die splitsing plaas gevind het, voor of na 1889, bly dan weer onopgelos.

Die vraag bly nog oor of ons ook 'n datum post quem vir die liedjie kan vasstel? ‘Een geschiedkundige achtergrond’, sê Schonken, - ‘het stamt uit den tijd van den grooten trek - heeft ook het bekende verhaspelde lied, ‘Vat jou goed en trek Ferreira? ...’, en sedert die verskyning van Schonken se boek is hierdie uitspraak so min of meer as die laaste woord oor die kwessie aanvaar. As grond vir sy opvatting haal Schonken in 'n voetnoot²⁾ die

1)

Vat jou goed en trek, Pereira!
Vat jou goed en trek!
Al aan die een kant zwaard dra,
Al aan die een kant zwaard dra, ja, ja,
Jannie met die hoepelbeen.

(H.P.N. Muller, t.a.p. bl. 158).

2) Sch. bl. 122.

[p. 134]

reeds vroeër genoemde Reisherinneringen van Dr. Muller aan. Dit sal ons miskien die moeite loon om self ook eens na te gaan, wat Dr. Muller omtrent die liedjie meedeel. Ek doen dit liefs in sy eie woorde: ‘Allereerst brulde het geheele gezelschap¹⁾ den eersten zin uit van een lied, geboren in den tijd der oude voortrekkers. In gewoon Nederlandsch zouden wij dien zin ongeveer met deze woorden hebben uitgedrukt: ‘Pak je goed bij elkaar, Pereira (een oude voortrekker), en verlaat met have en goed, vrouw en kinderen, deze streek. Nu gaat gij naar het vijandelijk land en allen moet gij het zwaard dragen aan de zijde. Ja, zoo is het, vriend Jan met de kromme beenen!’

Dr. Muller is dus heel duidlik op hierdie punt. Ferreira was 'n voortrekker. Maar met dit al bly die inligting tog nie veel meer nie, as 'n bewering waarvoor bewysgronde ontbreek. Sy informasie kon heel goed op hoor sê berus, iets wat die geval is met nege tiendes van die aardigheidjies waarmee mens reisimpressies stoffeer. En dan - veral by 'n lied soos ‘Vat jou goed en trek, Ferreira!’ is hoor sê besonder onbetroubaar: die hele inhoud, en met name die woord ‘trek’, is te suggestief; nege uit die tien mense gaan dit daadlik, sonder enige verdere grond, vir 'n lied uit die tyd van die Grote Trek verklaar. Absoluut betroubare feite omtrent die oorsprong van ons liedjie besit ons dus waarskynlik nie. Ook die beslissing ten gunste van ‘swaard dra’ teenoor ‘swaar dra’ kom dan ook weer op losse skroewe te staan.

Voer Dr. Muller se boek ons trug tot die jaar 1889, dan lewer 'n landgenoot van hom ons in verband met 'n ander liedjie 'n datum wat tog altyd nog enige jare verder trug gaan. In 'n bundeltjie sketse verskene in 1882²⁾ kom o.a. die volgende twee versreëltjies voor:

1) nl. die ‘commando’ Boere wat hy teëgekom het.

2) B.H. van Breemen, Schetsen en Beelden uit Zuid- Afrika, Amsterdam, 1882.

[p. 135]

 

‘Rond gerêe en rond gevreê,

 

En thuis gekom en niks gekreê’.

Dieselfde twee reëls vind ons trug in die algemeen bekende

Aai, aai, die wit-borskraai! Waar het jij so lank gedraai?

Hiervandaan na Mosselbaai, Waar het jij so lank gedraai?

Oompie wou na tannie vry;
Tannie trek haar neus op sy
Rond gery en rond gevry,
Tuis gekom en niks gekry.

(Petrusburg).

Bostaande is die vorm wat die liedjie in my eie kinderjare in die Middelveld om Petrusburg had; dit stem nou ooreen met die versie uit die buurdorp, Dealesville (var. I). Meer algemeen egter, is 'n ander versie:

Aai, aai, die witborskraai!
Hiervandaan na Mosselbaai!
Oompie wou na tannie vry;
Tannie trek haar neus opsy.

Aai, aai, die witborskraai!
Hiervandaan na Mosselbaai!
Rond gery en rond gevry,
Tuis gekom en niks gekry.

(Kakamas, Petrusburg).

In ons kinderjare was dit ons wel geoorloof aan ‘draaispeletjies’ deel te neem, maar die eintlike ‘danse’ was

[p. 136]

verbode, en eweëens die liedjies wat hierdie laaste begelei het. Een van die verbode liedjies was in die Middelveld ‘Aai, aai, die witboskraai’. Volgens BP. is dit vandag 'n rydans. Moet ons in hierdie liedjie dan ook miskien een van die sien wat, in hulle eie woorde, ‘van die woonhuis verhuis het na die wahuis, en daarvandaan af veldtoe getrek het - agter die piekniek-makers aan ...’?¹⁾ Die ou danse raak dood en ook die ou geslag vir wie hulle melodie 'n gruwel was.²⁾

Tot die ouere groep draaispeletjies van voor die Boereoorlog behoort ook ‘Siembamba, mama se kindjie’ en ‘Vanaand gaan die volkies koring sny’.

Siem-bam-ba, Mama se Kindjie! Siem-bam-ba, Mama Se Kindjie!

Draai su nek om, gooi hom in die sloot, Trap op sij kop dan is hij dood!

(Petrusburg, Ficksburg, ens.)

1) BP. I bl. 38.

2) Variante.
I. Soos Teks I behalve r. 5: ...wil... en r. 7-8: ‘Die ou kokkedaai en die jong kokkedaai. Die duiwel in die bos en die jakkals in die baai’. (Dealesville).
II. Soos Teks II maar r. 1.: Kraai, kraai, die witborskraai (Petrussteyn; Petrusburg.
III. Haai, haai, ens: verder soos by Teks II. (Ladybrand).
IV. Haai, haai, ens., maar na r. 2: Rondgery en rond gevry,

Tuis gekom, ens.
Weer gery en weer gevry,
Ander man se vrou gekry.

(Petrusburg).

V. Aai, aai, ens. maar na r. 2:

Hier laat vat en daar gaan draai,
Daar gaan vry en niks gekry.
Trug gery en hier kom vry.

(Ladybrand).

VI. Eenkoeplettig (a) le van Teks II (Ladybrand en Petrusburg).
(b) 1e van Teks II maar r. 1.:

Kraai, kraai, die rinkals kraai’.

(Worcester).

(c) 2e koepl. van Teks II (Sch. bl. 114).
(d) 2e koepl. van Teks II maar r. 3: ‘Hier gevry en daar gevry’.
(Dealesville).
(e)

Aai, aai, die witborskraai!
Hiervandaan na Walvisbaai,
Dit het ons hom afgeraai.

(Angola).

[p. 137]

‘Siembamba gelijkt op het in Amerika bekende “Virginia Reel”: de jonge mannen (en) meisjes staan in twee rijen tegenover elkander; het eerste paar draait te zamen rond, eerst aan den eenen, dan aan den anderen arm, gaat vervolgens langs de beide rijen, terwijl telkens van arm gewisseld wordt; zijn zij aan het einde gekomen, dan begint het tweede paar enz. Onderwijl klappen de anderen in de handen en zingen’. Hierdie beskrywing van die dans deur Schonken geld ook vir die Siembambaspeletjie soos ek die ken. Die lied en spel skyn tot in die verste hoeke van Afrikaanssprekende Suid-Afrika in omloop; uit Wes-Afrika (Angola) kom die volgende woord-na-daad-rigtende versie:

Siembamba, mama se kindjie! (3 maal)
Kortom, kortom, draai die nek om!
Siembamba, ens.

[p. 138]

Van aand gaan die volkies koring snÿ, koring snÿ! En van-aand gaan die volkies
koring sny, koring sny! My gelief-de hang aan die bos, My ge-
liefde hang aan die bos, My geliefde hang aan die wag-'n-bietjie-bos!

(Petrusburg).

‘Bitterbessibos’ lees goed die helfte van die variante of nog meer; lokale omstandighede is hier deurslaggewend gewees: daar is dele van ons land waar die ‘wag-'n-bietjie-bos’ nie bekend is nie. Soms kry die liedjie 'n twede koeplet (vgl. die variante) en kom daar na die ‘volkies’ of ‘boertjies’, d.w.s. die dansende jongetjies, vir die meisies weer 'n beurt:

Vanaand gaan die meisies koring saai, ens.

Word ‘volk’ hier egter in sy mees gebruiklike Afrikaanse betekenis opgevat, dan pas die twede vers sig ook weer daarby aan:

Vannaand gaan die meidjies mis optel, ens.

[p. 139]

So'n uitbreiding, eintlik maar 'n variasie van die oorspronklike, kan, uit sy verband los geraak, maklik die plek van die origineel gaan inneem (Petrusburg). Dieselfde drang tot breking van die eentonigheid haal dikwels verse van elders by; so die twede koeplet van 'n Bethuliese lesing:

Toe ek nog jonk was, toe ry julle my verby;
Maar nou laat (dat) ek oud is, nou kom julle na my vry.
Maar nou kan julle pikkewy, pikkewy,	} bis.
Jy sal my nou nie kry	}

Van 'n ander aard, tot op 'n sekere hoogte, is weer die volgende twee uitbreidinge:

Draai, Oom Jannie! Draai, oom Jannie!
Tot die eerste hoender kraai.

(Dealesville, Dist.)

en

O, keer die boetas, keer!
O, keer die boetas, keer!
Hulle trap die grondvloer deur.

(Heilbron).

Dit is die laaste explosie van 'n energie wat in die liedjie self nog nie sy volle ontlading gevind het nie. 'n Integrerende deel van die lied vorm hulle intussen nie; volgens hulle inhoud moet hulle uit 'n ‘regte dans’ hierheen geimporteer wees.

Met die volgende variant uit S.W. Afrika staan ons egter weer middel in die lied self. Die digtende dansers was

[p. 140]

waarskynlik met die geografie sleg op die hoogte en het gemeen in die twede lid van ‘mosselbaai’ 'n werkwoord te sien. So is ‘aai, aai. die witborskraai!’ omgedig, en is ‘Vannaand gaan die volkies koring sny!’ daardeur 'n strofe ryker geword.

Vanaand gaan die kraaie mosselbaai, mosselbaai,
Vanaand gaan die kraaie mosselbaai, mosselbaai,
My geliefde hang in die bos,
My geliefde hang in die bos,
My geliefde hang in die bitterbessiebos.

In die uitvoering van 'n ander rydans, Wat maak Oom Kalie daar?, heers daar nogal verskil. Een manier word deur Schonken beskryf, (bl. 112); 'n ander - miskien die mees algemene - deur BP.i bl. 49 v. Nog 'n derde wyse van uitvoering is die volgende: 'n Ry jongetjies en 'n ry meisies staan teenoor mekaar, en sing terwyl hulle in die handen klap. Die vier spelers aan die vier uiteindes ontmoet mekaar halfweg, buig teen mekaar, en keer trug na hulle uitgangspunt terwyl die eerste twee reëls gesing word. By die aanhef van ‘Oom Kalie steek 'n stywe dop’ begin die tiekiedraai, waaraan almal deelneem. Ondertussen het die spelers aan die twee boonste uiteindes hulle plek aan die onderste ingeneem, en die lied en spel begin op nuut.

Op meer as een van die figure by ‘Oom Kalie’ is die Lancers of die Quadrille sonder twyfel van invloed gewees.

Wat maak oom Kalie daar? Wat maak oom Kalie daar? Oom Kalie steek 'n

Stijwe dop Enslaan sy vrou mgtdie besemstok! Wat maak oom Kalie daar?

(Paarl, Nondweni, Ficksburg, ens.).

[p. 141]

Die oorsprong van die meeste van ons volkliedjies lê in onsekerheid gehuld. Meer as een sal ongetwyfeld as variëring of parodie op ouere liedere ontstaan wees.

Van hierdie soort is ‘Oom Kalie’ wel 'n merkwaardige tiepe. Sowel sy vorm as sy melodie teken hom as eenvoudigweg 'n variasie op een of ander van die ewetallige koeplette van ‘Die Mol’. Mens behoef maar enkel te vergelyk, tewens daaraan denkend dat ook die wysie by altwee presies dieselfde is:

Koepl. 2. Wat maak jy op die strand?

Wat maak jy op die strand?

Wat maak jy op die poska strand?

Die hof laf, lief laf poska strand?

Wat maak jy op die strand.

Wat maak Oom Kalie daar?
Wat maak Oom Kalie daar?
Oom Kalie steek een stywe dop;
En slaan sy vrou met die besemstok.
Wat maak Oom Kalie daar?

Met die geboorte van ‘Oom Kalie’ het die variëringsproses ook nog nie 'n einde geneem nie. Behalwe kleinere veranderinge, soos ‘handsambok’, ‘besemstok’ en ‘kierie

[p. 142]

oor die kop’ teenoor mekaar vertoon, is daar ook nog andere van meer ingrypende aard. Uit Stellenbosch is die versie met die middelreëls:

Oom Kalie draai, Oom Kalie swaai,
Oom Kalie maak 'n groot lawaai!²⁾

en uit Bloemfontein een waarvan die twede koeplet lui:

Wat maak Oom Kalie daar? (bis)
Oom Kalie drink die lemmeneit,
Hy slaat sy vrou, hy denk dis die meid.
Wat maak Oom Kalie daar?

Die drang na nuwe vorme, liefs in humoristiese trant, is die bodem waarin die volkslied sig in steeds verjongde gedaante maar altyd weer voortplant.

Was dit ons moontlik by enkele liedjies vroeër 'n datum ante quem te noem, dan gee by 'n ander, Hoe ry die trein, Hoe ry die trein, Kimberley se trein! die inhoud self 'n datum post quem aan. As die lied werklik onder die
¹⁾

2) Vgl. 'n Versie v.d. liedjie gesing by die ‘Historiese Optog’ (Pageant) in Kaapstad in 1910. ‘Wat maak die kinders daar? (bis). Die kinders draai, die kinders swaai, / Die kinders maak 'n groot lawaai; / Wat maak die kinders daar?

1) Ook die Duitse Fuchsenlied wat Schonken (bl. 112) vir die origineel van Wat maak Oom Kalie daar, aansien, is m.i. 'n bewerking van die molliedjie: vergelyk hiermee maar eens die eerste verse:

Was kommt dort vön der Höh',
Was kommt dort von der ledernen Höh?
Ça, ça, ledernen Höh',
Was kommt dort von der Höh'?

Es ist ein Fostillon,
Es ist ein ledernen Postillon,
Ça, ça, Postillon,
Es ist ein Postillon.

Was bringt der Postillon, u.s.w.

(Vademecum, 143).

[p. 143]

tekstkritische noten

kleurlinge ontstaan het, soos Schonken, meen,¹⁾ dan sal dit seker taamlik gou na die aanlê van die spoorweg na Kimberley gebeur het, want voor die Boereoorlog was dit in die Oranje Vrystaat reeds algemeen bekend.

So rÿ die trein, So ry die trein, Kimberley se trein! Ek

Se vir jou dis'n lekker trein²⁾, Kimberley se trein. Ag sies Tant

Sara, Met jou bloekom-blare. Ag sies Tant Sara, met jou bloekom-blare!

Of hierdie lied ooit by 'n dans of draaispeletjie in gebruik was kan ek nie met sekerheid sê nie.³⁾ In my jeugherinnering vorm dit één groep met ander liedere, wat ek op

Variante: 1.		Hoe ry die trein, hoe ry die trein	} bis.
		Kimberley se trein	}
Ref.:	Ag Sies, Tant Sara, ens.		(Petrusburg).
II. r. 1.	Hoe ry die trein, ens.		} 3×
r. 2.	Kakamas se trein		}
Ref.:	Ek is die tannie van weersy,
	As dit op is, ens.		(Kakamas).
III.	Slegs ref.: Ag sies Tant Sara / met jou bamboesblare.
			(Worcester).
IV.	Ekskuus Tant Sara / Wat kos jou blare?
	Hoe gaat die trein na Suid-Wes toe?
			(Kakamas).
V.	Hoe ry die trein ens.
Ref.:	Die jonkmans kom van verre		} bis.
	Die noointjies lei hulle perde		} (S.W.A.)

1) bl. 112.

2) Die meer algemene en oorspronklike vorm skyn die te wees waar r. 1-2 hier enkel herhaal word.

3) Volgens 'n meedeling uit Kakamas word dit daar by 'n draaispeletjie gebruik.

[p. 144]

tekstkritische noten

bruilofte en danspartye leer ken het. Hoe dit ook al sy, dit skyn die bron te wees waaruit 'n egte pieknieklied, Daar kom Port Elizabeth se trein! ontstaan het; hulle variante, in elk geval, het in mekaar gevleg, sodat hulle vandag moeilik apart te behandele is.

Daar kom Port Elizabeth se trein, Daar kom Port Elizabeth se trein, Endie linte, hang aan

weensÿ, aan weersÿ, aan weersÿ, En die linte hang aan weersÿ. As dit op is kan jÿ weer krÿ.

(Boshof).

‘Port Elizabeth se trein’ is 'n ringdans. Die kring word so gevorm dat naas ieder jongetjie 'n meisie staan. Hy het dus 'n g(j)antang (meisie?) aan weersy. (vgl. die variante). Onder die sing van die liedjie dring almal hande aan mekaar binnetoe in, en by die refrein draai die jongetjie met die meisie aan sy regterhand en laat haar aan die einde los, sodat sy aan sy linkerhand kom te staan. So skuif die kêrels voortdurend na regs en die nooiens na links.

Die melodie van Kimberley se trein vind ons soms trug by die rydans, Oom Jannie met sy lakense pak; meer algemeen is ewewel die wysie wat hier volg:

Variante:	I.	Daar kom Port Elizabeth se trein! (bis).
Ref.		'n Gantang aan weersy / As dit op is kan jy weer kry.
			(Ladismith, (K.P.)
	II.	Hoe ry die trein, ens.
Ref.		'n Gjantang van weersy,
		As dit op is kan julle weer kry.
			(Kakamas).

[p. 145]

Oom Jannie met sy lakense pak.

 

Oom Jan-nie met sy lakense pak, Sij lakense pak, hoera! Oom Jan-nie met sy

 

lakense pak, Sy lakense pak, hoera! Gooi water op sy luja¹⁾ Gooi

 

water op sy luja, Gooi water op sy luja! Sy lu-ja raak aan die brand.

 

Onder die piekniekliedjies is die aaneenkoppeling van heterogene bestanddele geen seldsaamheid nie. As refrein word dikwels 'n bestaande lied of rym gekies en voorsien van 'n ‘liedjie’. Tussen die inhoud van so'n liedjie en sy refrein is daar dan dikwels weinig of geen verband aan te wyse. Wie nou egter tog verband gaan soek - en dit doen die spelers - kom lig daartoe om, veral in die refrein, allerlei bastervorme te gaan fabriseer. 'n Voorbeeld hiervan lewer m.i. ook ‘Oom Jannie met sy lakense pak’ met die onverstaanbare ‘Gooi water op sy luja’ in die koor.

Gaat mens nou hier in ‘luja’ die een of ander attribuut van Oom Jannie sien, dan verval mens in allerlei sonderlinge gissinge wat tog besyde die waarheid bly. Het die refrein se inhoud egter niks uit te staan met die van die lied nie, dan lê dit voor die hand dat in ‘seluja’ 'n eienaam moet gesoek word. Hierdie vermoeding kom 'n reël, geplak aan 'n stuk van 'n lied, wat ons spoedig sal leer ken, m.i. bevestig:

‘Die ou jong wat die bees oppas, / Die trap in die askoek vas.
Gou (gooi) water bo Tante, gooi water bo Sielja’.

(Petrusburg).

Cecilia, Cilia (uitspr. Sielja) kom dikwels in Suid Afrika voor. As meidenaam lui dit ook ‘Sĕlía’. Die verskil in uitspraak tussen ‘i’ en ‘u’ is in die Afrikaans dikwels baie klein (vgl. die Bolandse ‘siel(e)moen’ vir ‘suurlemoen’).

1) Ook wel ‘seluja’ (s. BP.i, bl. 52).

[p. 146]

Dat onder hierdie omstandighede, veral by 'n gesonge liedjie, ‘Selía’ maklik ‘Selu(j)a’ en ‘sy lu(j)a’ kon word behoef geen betoog.¹⁾

'n Samevoeging van heterogene elemente het ons nog eens in die so pas genoemde lied,

Die jong wat die koei oppas

Hy trap in die askoek²⁾ vas;

Die jong wat die koeie melk,

Hy melk die balie vol.

Die balie loop al oor,

En die jong verdrink in die voor.

Dis my ma se Lelieblom,

Wat bo uit die Vrystaat kom.

Ref. En waarom nie gesê nie,

Dat jy my nie wil hê nie?

En nou dat ons wil trou,

Nou het jy die ding bebrou.

Kom sit nou hier by my, } bis.

Dat ons kan lekker vry. }

(Petrussteyn, Dist.)³⁾

1) ‘Sĕlía’ is dan ook die vorm by die enigste variant van die lied wat ek - egter na my behandeling van ‘Oom Jannie met sy lakense pak’ - ontvang het:

Daar kom Oom Jannie met sy lakense pak,
Met sy lakense pak!
Gooi water op Selia! / Gooi water op Selia!
'k Raak in die brand.
My vrou is oor die rande, / Vir drie jare lank, /
En nou moet ek alleen slaap / Vir drie jare lank!

(Koffiefontein).

2) Die ‘Askoek’ is 'n vermaarde Hottentotdans; dit gaat vergesel van telkens die uitroep ‘Askoek!’ ‘Die askoek trap’ (vgl. 'n ander uitroep: ‘Trap hom boetie!’) is 'n idioom vir ‘die askoek dans’.

3) Variante:
I. r. 7-8. My ma se, ens.
Ref.:

Dan het ek mos lank geweet
Om jou in die pad te steek
Maar nou dat ons gaan trou,
Nou is die saak bebrou
Kom sit, ens. (Petrusburg).

[p. 147]

Die refrein word dikwels apart gehoor op die melodie van Hier wil ek nie bly nie, Want hier is niks vir my nie, 'n wals wat op die piekniekterrein tuis geraak het. Hy tree ook op by die lied ‘Pick fine, pick fine, ja, ja!, dus weer 'n nuwe begin by 'n ou einde.

Pick fine, pick fine, ja, ja!

Pick fine, pick fine, ja, ja!
Skaam om my nooi te vra, vra.
Hier wil ek nie bly nie
Want hier is niks van my nie;
Wapad is my woning,
Skilpad is my koning,
Pick fine, pick fine, ja, ja!
Skaam om my nooi te vra, vra.

(Petrusburg.)¹⁾

Jong teenoor oud is stellig ook die verhouding tussen die twee liedjies wat ek nou laat volg. Hop, Karlina, hop se refrein is weer 'n ‘regte dans’ (s. bl. 185); met die koor van Die dage toe ek nog 'n iongmeisie was, sal dit wel ook so gesteld wees. Hierdie laaste liedjie kom in Kakamas as ringdans voor.

1) Variant:

Pick fine, pick fine, ja, ja!
Is swaar om 'n nooi te vra, vra!
Die nooie sal sê, ‘ja,
Gaan vra eers vir my pa.’
Hier wil ek nie bly nie, ens. (Luckhoff).

[p. 148]

Hop, Karlina, hop.

 

Hop, Karlina, hop in die Roomse kerk!

 

Ref. Sy het vaal hare, sy het blou oë,

 

Sy het rooi wangetjies, sy het soet lippies.

 

Die dres is wit en die lint is blou:

 

Dit lyk mooi, sê ek vir jou.

 

 

 

(Nondweni, Natal.)¹⁾

Die dae toe ek nog 'n jongmeisie was,

Toe draai ek my bolla met 'n pendoring vas.

Ref. En ouma slaan vir oupa;

En oupa soen vir ouma;

En ouma skop vir oupa;

En oupa kielie vir ouma.

(Kakamas.)

Uit die tyd van bruilofte en danspartye stam ook ‘Die Kaap se nooiens is wonderlik jaloers’: voor die BoereoorIog was dit my al bekend. Mens tref dit vandag ook op die pieknieks aan.

Die Kaapse nooiens is wonderlik jaloers, Wonderlik jaloers, wonderlik jaloers.

Die kaapse nooiens is wonderlik jaloers, Wonderlik, ja, wonderlik jaloers.

Meer 'n omwerking van 'n ouer liedjie, as 'n aaneenvoeging van twee, is die Natalse piekniek-dans,

1) Var.:

Hop, Louisa, liop, daar in die Roomse kerk!

Ref.: Hoog is die solder, / Laag is die vloer, /

Mooi is die dogter, / wat daaruit loer.

(Ficksburg)

[p. 149]

Pollie, jy moenie huil nie.

 

Pollie, jy moenie huil nie -

 

Gaan vra vir jou ma die kettang

 

Om Pollie op te hang! -

 

Pollie jy moenie huil nie;

 

Pollie jy moenie huil nie,

 

Pollie jy moenie huil nie,

 

Jou tante kom vanaand;

 

Kom sy nie vanaand nie,

 

Dan kom sy môre aand.

 

 

 

(Nondweni)¹⁾

As egte refrein tree die grondvorm van Pollie, jy moenie huil nie nog eens op in 'n ander Natalse liedjie:

Januarie, ry stadig!

Die bruidjie word al aardig,

Januarie, ry stadig!

Die bruidjie word al aardig.

Ref. Al kom sy nie vanaand nie,

Vanaand nie, vanaand nie;

Al kom sy nie vanaand nie,

Dan kom sy môreaand.

(Nondweni.)

Die wêreld van die piekniekliedjie is kinderlik en naïef. Tant Alie, Tant Leentjie, en Tant Mina in hulle daelikse bedryf, dit is waar dit dikwels omgaan. Die skerts is onskuldig en kinderlik; kindergediggies, per slot van saak, is die ring- en ry-dansliedjies in die meeste gevalle tog maar gebly.

1) Vgl. die Middelveldse liedjie: -

Pollie^*), moenie huil nie,
Jou ‘sweetheart’ kom vanaand;
Kom hy nie vanaand nie,
Dan kom hy môreaand (of: oor 'n maand).

*) Enige naam.

[p. 150]

Daar kom Tant A-lie, Tant A-Lie, Tant A-Lie, Daar kom Tant A-lie, Tant

A-lie kom om die berg. Tant Mina kook stroop van die meebos kon-

fyt, Van die Wel-lington se sui-ker Van die drie oulap die pond.

Hier ook weer, net soos in Pollie ons gaan Pêrel toe, die naam van 'n Bolandse dorp! En dit is in hierdie geval waarlik nie van belang ontbloot nie. ‘Meeboskonfyt’ is 'n tiepies Bolandse woord, terwyl die naam ‘drie-oulap’ vir 'n trippens uit die mond van 'n regte Ondervelder so goed as nooit sal gehoor word nie. Hoort die liedjie in die Westelike Provinsie tuis, dan kom die veelvuldige gebruik van ‘Tant(e)’ en die eienaardige aanwendig van ‘die’ by ons die vermoeding wek dat ons hier weer met 'n lied te doen het wat onder die Hotnotsvolk sy digter vond.

Leuk, naas die gewone lesinge, is 'n variant uit Calvinia: dit roep voor ons verbeelding op 'n drukke Saterdag vol van oompies en tannies van buite af, almal gretig om kennis te maak met die heel vriendelike en aller goedkoopste nuwe winkelier:

[p. 151]

 

Waar woon Tant Alie, A-lie, Alie, Waar woon Tant A-lie, Tant

 

A- lie woon in d'berg. Tant Mina kook stroop van die meebos-kon-

 

fyt. Die nuwe Jood se suiker kos vier ou-lap die pond!

 

Waar woon Tant Alie, Alie, Alie?

Waar woon Tant Alie?

Tant Alie woon in die berg.

Ref. Tant Mina kook stroop

Van meeboskonfyt;

Die nuwe Jood se suiker

Kos trippens die pond.

Koskook is 'n onderwerp wat in nog meer piekniekliedjies sy verheerliking vind; weer 'n bewys dat hulle tog eintlik maar kinderdigseltjies is, al draai die grotes mee. Stroop en konfyt is lekkernye wat baie kindertjies maar selde sien. En wat 'n ophef word daar in 'n anderliedjie gemaak oor kerrierys en kerrievleis! Slegs eenmaal per week is so'n saligheid hulle deel.

Mama kook kerriekos, kerriekos, kerriekos,

Mama kook kerriekos,

Kerriekos vir Sondag!

Ref. En die wit perd van Calvinie,

Hy loop en hy kan nie sien nie;

En die wit perd van Calvinie,

(Luckhoff).

Hiernaas:

My ma kook kerriekos,
Die lekker kos van Sondag.

[p. 152]

Ref.	(a)	Die wind die waai van anderkant;
		Die blesbok kom so deur die sand.
		Die wind die waai van anderkant,
		Die blesbok kom so deur die sand.
	(b)	Meisie, meisie, step hom so, step hom so, step hom so,
		Meisie, meisie, step hom so,
		Een, twee, drie.
			(Vryheid).

In Calvinia self word eindelik die liedjie so gesing:

Mama kook kerrie kos, kerrie kos, kerrie kos, Mama kook kerrie-kos

ker-rie-kos vir Zondag. Die wind kom op van Oos en Wes, Die bruinperd met sy
skewe bles. Die wind kom op van Oos en Wes, Die bruinperd met sy skewe bles.

Ook nog in die volgende liedjie bly die voedselprobleem akuut. Dit is weer uit Calvinia afkomstig:

Ma gee die kin-ders kos! Ma gee die kinders kos! Ma gee die

kinders kos! Die kinders huil al weer. Tingelingeling, daar lui die klok, lui die klok,
lui die klok, Tingelingeling, daar lui die klok, Die kinders huil al weer!

[p. 153]

Kakamas ken hem ook, maar met 'n ander refrein:

Ma gee die kinders kos, / Die kinders huil al weer!

Ref. En dit is tog so seker waar,

En dit is tog so seker waar,

Ek gaan trou met 'n wewenaar!

Jy kan 'n kind met baie weinig bly maak, selfs met 'n pot pap:

My ma maak pap en die pap is slap, En Sina roer die

pap, En Sina roer die pap, En Sina roer die pap'

In Zastron word na hierdie liedjie op die pieknieks gedans. Hy kom egter heel dikwels ook enkel as lied sonder dans voor. So ook die volgende, wat een en dieselfde gees adem:

So lang die lepel in die pappot steek,¹⁾
Roer Ta' Maria, roer!

Miskien is hierdie so tiepies Hottentots klinkende paar versreëls nog op die koop toe van ou famielie ook, want in Nederland is iets soortgeliks bekend:

Zoolang de lepel in de breipot staat,
Dan treuren we niet (bis)
Zoolang de lepel in de breipot staat,
Dan treuren wij nog niet.

(Driem. Bld. XVIII, bl. 80.)

'n Variant van hierdieselfde Nederlandse liedjie kom voor as koor by ‘Maleboch’, die lied van Dr. F.B. Tobias²⁾

1) Vgl. uit Angola:

Ek ry op 'n donkie en die wêreld is so kaal,
Die kakies kom oor heel Transvaal.
Solang as die lepel in die pappot draai,
Sal ons die mouster vir die kakies laai.

2) Nr. XX.

[p. 154]

wat in die liederbundel, versamel deur Dr. Mansvelt, die hele Suid-Afrika deur versprei is. Het ons hier miskien 'n aanwysing vir die bron waar ons barbaars klinkende liedjie sy eerste reël vandaan haal? Kyk maar na Dr. Tobias se versie:

En zo lang als di lepel in di pappot staat,
Treuren wij nog niet,
Klagen wij nog niet.
En zo lang als di lepel in di pappot staat,
Treuren wij nog niet.

In 'n hartstogteliker verband kom die pappot te staan in die volgende egte piekniekliedjie:

As hier 'n pot vol mielies staan, En hier 'n pot vol pap, Dan laat ek pap en

mielies staan, En gaan na my Maree! Mar-ree, Mara, Maris-kaka. Maree.
Mara Mara! Maree, Mara, Maris kaka, Maree, Mara, Mara!

(Boshof.)

Dit is as of 'n kwade genius ons die oorspronklikheid van ons pappotidille wil betwis, want naas ons liedjie hier staan daar alweer 'n Nederlandse; die gelykenis is te sprekend om toevallig te wees:

As hier 'n pot met bonen staat,
En daar 'n lieve meid,
Ik weet al wat ik kiezen zou,
De bonen of de meid?
Ik zou de bonen laten staan
En met de meid naar bed toe gaan.¹⁾

Waar ontlening ophou en oorspronklikheid begint is uiters

1) Vgl. nog: Böhme, Geschickte des Tanzes I, bl. 243.

[p. 155]

tekstkritische noten

moeilik uit te make by sulke onoorspronklike dinge as die volksliedjies. Ook relatief oud teenoor nuut is dikwels nie na te speure nie; 'n tiekiedraailied soos ‘Ou Vader Jakob’ (rondedans) kon bes meteen ontstaan het, maar 'n afsonderlike datum vir lied en refrein bly tog altyd weer moontlik:

Ou ve-der Jacob steek sy pyp vol twak op, Jacob het nie ore nie, Sy

ore is toegelak. Maak Antonie vuur in die bos, vuur in die bos, hoera!

(Calvinia.)

Die refreinmelodie van 'n ander lied, Daar kom die Alibame, herinner sterk aan die van ‘Jan, Jan, die lekker Jan!’, waarvan een van die variante van die eersgenoemde lied ook die invloed ondergaan het:

Daar kom die A-li-ba-me, Die A-li-ba-me kom oor die see.

Daar kom die A-li-ba-me, Die A-li-ba-me kom oor die see. Nooi, nooi die
rietkooi-nooi, Die rietkooi is gemaak, Vir die nooi om op te slaap.

Variante:

I.	Vaar, vaar, Elibame!		} bis.
	Elibame is oor die see		}
	Ref. Nooi, Nooi, ens.
		(Kakamas).
II.	Daar kom die Alibame,		} bis.
	Die Alibame kom ver oor die see		}
Ref.	Nooi, nooi, die rietkooinooi		} bis.
	Die rietkooinooi van pa		}
			(Boland).

[p. 156]

Aan die refrein van Ou vader Jakob herinner die inhoud van die van

Wie het vir Sa(a)rtjie in die doringbos gegooi? Wie het vir Sa(a)rtjie in die

doringbos ge-gooi? Maak vuur in die bos, Gooi sand op, gooi sand op! Gooi
sand op. Maak vuur in die bos, Gooi sand op! Van aand steek d'oubaas drie dop.

(Calvinia.)

Meer logies is die inhoud van die refrein in 'n versie uit Zeerust:

Wie het vir Saartjie in die doringbos gegooi (bis?)

Ref. (a) Daar's vuur in die bos, gooi sand op,

gooi sand op, gooi sand op!

Daar's vuur in die bos, gooi sand op!

Een, twee, drie.

(b) Nou kan ons maar tiekiedraai,

tiekiedraai, tiekiedraai;

Nou kan ons maar tiekiedraai,

Een, twee, drie.

[p. 157]

Dit moes opgeval het vir iemand, wat die piekniekliedjies sover op die voet gevolg het, hoe soms liedere, waarby presies dieselfde danse uitgevoer word, tog in gees en gedagtegang heel ver van mekaar af staan; naas onskuldige kinderpraat kom daar soms eksemplare voor waar die liefdesinstinkte van 'n ander leeftyd al in gloei. Gedeeltelik is dit te wyte aan die verhuising van meer as een lied van die dansparty na die piekniek.

In ander gevalle, waar die teenstellinge in dieselfde lied optree, het die samevoeging van oud en nuut skuld daaraan. Maar, wat veral ook nie moet vergeet word nie, is, dat op die pieknieks baie maal groen en ryp in een kring saam dans. Ook hierom sal soms die pieknieklied meer word as enkel 'n uiting van onskuldige kinderpret.

Dit spreek vanself, dat in 'n land waar daar soveel ‘opgesit’ word as by ons, dit al 'n heel buitengewoon geval moes wees, as die pieknieklied hierdie onderwerp heeltemal sou verswyg. By Die jong wat die koei oppas het ons al die uitnodiging gehoor:

Kom sit nou hier by my,
Dat ons kan lekker vry.

Nog meer uitgesproke is die opvordering in 'n ander liedjie:

Pê, pê, tameletjie pê!
Pê, pê, tameletje pê!
Vat jou dame styf om die lyf,

styf om die lyf, styf om die lyf!

Vat jou dame styf om die lyf!
Maak jou slag in die ou kombuis.

(Kakamas.)

'n Ander lesing het nog realistieser:

Maak haar slap in die ou kombuis.

Sterk in die rigting van die liedjie hierbo gaat een wat vroeër meegedeel was onder variante van ‘Daar kom die wa’ (bls. 126). Miskien siet dit hier op die onskuldige spel

[p. 158]

tekstkritische noten

der minne, wanneer die piekniekwaens selfs lank na die inval van ons plotselinge skemering byna geruisloos nog bly voortrol om 'n uur of wat later eers dorp of hoewe te bereik:

Daar kom 'n wa, 'n vier-perde-wa:

Donker het nie oë nie, oë nie, O ja!

Ref. Vat die niggie styf om die lyf,

styf om die lyf, O ja!

Vat die niggie styf om die lyf,

styf om die lyf, O ja!

(Calvinia).

So'n opsit kan soms nogal lank duur. As egter die rooidag breek moet die kêrel laat spat, want die dagtaak die wag. Die voëltjie wat fluit is die wagter op die tinne wat vir hierdie minnende paar die naderende dag aankondig:

Die voëltjies die fluit

En die rooidag kom uit;

Die voëltjies die fluit

En die rooidag kom uit.

Ref.: En, tannie, jy moet ja sê, (ja sê, ja sê!)

En, tannie, jy moet ja sê

Want die oompie wil nou ry.

(Kakamas.)

Variante:

I.	Die rooidag die breek En die hoenders die kraai! ens.
	Tannie moet nou ja sê, ja sê, (ja sê)!
	Tannie moet nou ja sê,
	Want die oompie wil nou ry.	(Zeerust, Tvl.)
II.	Die hoenders die kraai, / En die rooidag breek aan ens.
Ref.(a)	En Tannie jy moet ja sê, ja sê, ja sê! ens.
(b)	En twaalf en 'n half pond suiker,
	Oulap en 'n stuiwer,
	Twaalf en 'n half pond suiker,
	Oulap en 'n stuiwer.	(Ficksburg).
III.	Die hoenders die kraai, En die rooidag kom uit,
	Tannie jy moet, ens.
	Twaalf en 'n half pond suiker,
	Kos 'n oulap en 'n stuiwer.	(Albertinia).
IV.	Die hoenderhaan die kraai, ens.
	En die tannies, ens.	(Parys).

[p. 159]

In veel ruimer mate nog as die voëltjies is dit die haan wat op ons boereplase die nuwe dag insing. Ook in die liedjie hierbo was hy die oorspronklike wekker.

Die rooidag die breek en die hoenderhaan die kraai. Die rooidag die

breek en die hoenderhaan die kraai. Die tannies moet nou ja sê, ja sê,
ja sê, Die tannies moet nou ja sê, want die oompies wil gaan Τy.

(Boshof.)

Dat die haan oorspronklik in die liedjie tuishoort, dit bevestig nie alleen die variante nie, maar ook die origineel waaruit die lied ontstaan is. Want ons versie is per slot van saak niks anders nie as 'n nuwe vorm vir die ou soenspelrefreintjie, wat ons van vroeër af al ken:

Die haan die kraai,
Die dag breek aan,
Gee my die jawoord
Voor ek gaan.

In ‘Die tannies moet nou ja se, want die oompies wil nou ry’ is die onderwerp waarskynlik later meervoud

[p. 160]

geword om toepaslik te wees op die warrellende tiekiedraaiers. Nog meer toepaslik sou dit wees op 'n ‘regte’ dansparty, wat dikwels kon duur tot die son kom uit rol agter randjies en bulte. Juis op so'n môre, as almal ‘lam en tam’ is van die vermoeienis van die nag, dan is dit jou kans om vir laas nog te wys wat jy werd is:

Wie sal staan vir die laaste in die baan?

Wie sal staan vir die laaste in die baan?

Ref.: En ek hou my lyf so lam en tam,

so lam en tam, so lam en tam;

En ek hou my lyf so lam en tam,

Van al die was en hare kam.

(Kakamas.)

En as antwoord, sou mens sê, op hierdie uitdaging klink die Calviniaanse variant:

Ek sal staan vir d'laas-te in die baan. Ek sal staan vir

d'laas-be in die baan. Ek hou my lyf so lam en tam. lam en tam.

lam en lam. Ek hou my lyf so lam en tam Van al die was en hare kam

Die ring- en ry-dans, begunstig deur ons klimaat, het op die pieknieks weer die plek herower wat hy in Wes-Europa eeue gelede al verloor het; hy is weer geword 'n vermaak waaraan groot en klein, heer en kneg sonder aansien des persoons met genot kan deelneem. Aan 'n uitkamping op 'n Nuwejaarsaand miskien, as al die waens by die rivier in rye geskaar staan, en die kinders en jongmense lank nog swaai nadat die oues hulle al in die watent ter ruste begewe het, herinner ons die liedjie ‘Ouma, oupa, op die wa’. Geen sug na introspektiewe wysheid, in elk geval,

[p. 161]

maar liewers die lughartigheid van raaiselgewende kinders, is die stemming wat die vraag aan die einde van die lied vertolk.

Ouma, oupa, op die wa,
Ja, kindjie, ja!
Ta-ra-ra-ra-ra-ra!
Raai, raai, waarom swaai
Die meisies in die tiekiedraai?

(Petrusburg.)

Van die piekniekliedjies wat sover behandel is, is seker goed die helfte van seer jonge datum. Met juistheid was dit egter weer moeilik te konstatere, waarom hier ook na geen kronologiese rangskikking gestreef werd nie. Naas die datum van ontstaan moes soms ook die bron van meer as een lied onbekend gelate word. By die behandeling van die een, wat nou aan die orde is, hoop ek egter nader trug te kom op enige van die liedere wat vroeër al besproke is sonder dat ewewel die kwessie van hulle ouderdom en oorsprong aangeroer werd.

Jan Fiskaal.

Een dogtertjie sit op die grond en die res in 'n kring om haar. Hieromheen loop twee van die speelstertjies gearmd. Onderwyl klap almal in die hande en sing:

Alwie sal my kommandeer, kommandeer,	} bis
As Jan Fiskaal my kop af kap?	}

Nou begint een van die omheenloopstertjies 'n tweegesprek met die kind binne in die kring.

‘Wie is jy?’
- ‘Ek is die koning se dogter’
‘Wie se kinders is dit die?’
- ‘Dis myne’.
‘Kan ons een steel?’
- ‘Nee’.
‘Kan ons twee vat?’
- ‘Nee’.
‘Kan ons twee koop?’
- ‘Ja’.

[p. 162]

Hierdie twee hak mekaar nou ook in en volg die twee eerste. So gaat die spel sy gang tot net die koning se dogter oor is. Die voorste twee hak haar dan in, gaan nog eenmaal die sirkel om, en die speletjie is uit. Aldus in Zastron.

Hierdie speletjie is in Nederland bekend as ‘Het spel van de Koningsdochter’,¹⁾ en kom in baie variante voor:

‘Wie zit er al in den hoogen toren?’
- ‘Ons-Lieve-Vrouw van Babyloren’.
- ‘Van wie zijn al die kinderen?’
- ‘Van mij!’
- ‘Mag ik er een van nemen?’
- ‘Neen!’
- ‘Mag ik er een van stelen?’
- ‘Neen!’
- Ik zal drijmaal rond den toren gaan;

En een den kop afslaan;²⁾

En deze zal ik nemen!’

(CT. I, 162).

Omtrent die verband tussen die bogenoemde speletjie van ‘Jan Fiskaal’ en die van ‘De Koningsdochter’ kan daar natuurlik geen twyfel bestaan nie. Maar nou het ons in Suid-Afrika nog 'n ander ‘Jan Fiskaal’, en die keer nie 'n eenvoudige kleinkinderspeletjie nie, maar 'n piekniekdans van die eerste water:

Jan Fiskaal, wie se kinders is dit die?
Selde wie! Wie .... e?
Die nek-om, nek-om draai!

Hierts!

1) Vgl. C.T. I bl. 160 v.v. Böhme 467; Boekenoogen, O.R. 20 Schonken bl. 14.

2) Vgl. C.T. I 162:

‘Dan zal ik naar de dienaar gaan;
De dienaar zal hem de kop afslaan.

(Dis die meisietjie wat buite om loop die hier dreig).
By Boekenoogen, O.R. bl. 20 lui dit ‘'s schouten dienaar’, dus so ongeveer ons ‘fiskaal’.

[p. 163]

Ref.: Die meisies sê die wind kom op,

die wind kom op,

die wind kom op!

Die meisies sê die wind kom op!

Een, twee, drie!

(Bultfontein).

Wat hier nou al dadelik opval is die baie punte van

[p. 164]

ooreenkoms tussen hierdie lied en die vroeër aangehaalde Afrikaanse versie van ‘De koningsdochter’. Nie alleen het beide die tietel gemeen nie, maar die uitdrukking, ‘Wie se kinders is dit die’, kom in altwee voor. ‘Nek omdraai’ kan noueliks iets anders wees as 'n variant van ‘kop af kap’; en ‘selde wie’ klink so duidelik as 'n antwoord in verband met die opeis van die kinders, dat ons die ‘liedjie’ van die ringdans moeilik kan skei van die lied en rym van die kinderspeletjie, waarvan dit stellig 'n variant is. Veral in so'n verband ook kom daar weer sin in die verbysterende hierogliefetaal van die liedjie, wat veral in reël 2 en in sy vele sonderlinge variante sy hoogtepunt bereik. Vir die opgeskote en gebaarde piekniekgangers was die kleinkinderspeletjie nie meer geskik nie; hulle het daar 'n dans van gemaak.

So is dus waarskynlik die ‘liedjie’ ontstaan. Maar nou bly nog die refrein oor. Waar kom die vandaan? Op sy eie vraag ‘Waarom juis die meisies?’ antwoord L.J. du Plessis¹⁾: ‘Wel, meisies moet mens weet, is baie prominent op 'n piekniek en dat hul iets te sê het, dis ook so snaaks nie; wat hul sê, daar kom dit nie eigenlik op aan nie - ons wil swaai en warrel en draai soos - die wind; dus: “die meisies sê die wind kom op!” en ons refrein is gebore om die jare deur te huppel.’

Die oplossing is egter veel eenvoudiger: die rympie is niks anders as 'n volksetimologiese vertaling van die volgende koepletjie van ‘Walking on the green grass’:²⁾

The lady says she won't come up,

she won't come up,

she won't come up.

The lady says she won't come up,

One, two, three!

1) BP. I, 55.

2) Vgl. BP. I bl. 41.

[p. 165]

‘Jan Fiskaal’ is 'n voorbeeld van hoe piekniekdanse in die wêreld kom. Voor ek, egter, nog verdere voorbeelde bespreek, wil ek eers 'n oomblik stilstaan by ‘Walking on the green grass’ self, die bron waaruit ons piekniek soveel geput het. Naas die kortere versie by BP. bl. 41 bestaan daar nog 'n ander wat voor die Boereoorlog in die Middelveld baie algemeen was. Dit is juis hierdie versie wat op sommige Afrikaanse tiekiedraaidanse onmiskenbare spore van sy aanwesigheid na gelaat het.

Versie A.			Versie B. (vgl. BP.i, bl. 41)
Walking on the green grass, green grass, green grass,			Walking on the green grass, green grass, green grass,
Walking on the green grass;			Walking on the green grass,
One, two, three.			One, two, three!
		2.		2.
Fair maid, pretty maid,			Fair maid, pretty maid,
Give your hand to me,			Give your hand to me,
That I may the banjo play.			I like to see the blackbird,
One, two, three!			The blackbird on the tree!
			And the coo, coo, see! And the merry, merry we!
			So we all clap hands together!
		3.		3.
The lady says she won't come up, ens.			Naughty girl she wont come up, ens.
		4.
(And now she says she will come up ens.)
		5.		4.
And now I have my bonnie love			En nou het ek my eie goed, my eie goed, my eie goed,
	my bonnie love, my bonnie love,
And now I have my bonnie love;			En nou het ek my eie goed;
One, two, three.			Een, twee, drie!

‘I.p.v. die vorige koeplet’ skryf BP. bo die 4e vers van versie B. 'n Vergelyking met versie A. toon egter aan dat hierdie so sterk op 'n oorspronklik Afrikaans lykende komposiesie, slegs 'n vertaling is van die laaste - die tiekiedraai-

[p. 166]

strofe - van die Engelse lied, en dus hier as 4e koeplet op sy regte plek is. Die refrein van ‘Jan Fiskaal’ het ook hierdie vers benut (sie die variante) waarby meer as een vernuftige vertaling in eie gees ontstaan is. Een van die naïefste, hieronder, is uit Angola:

En nou het ek vir boontjies lus,

vir boontjies lus, vir boontjies lus,

En nou het ek vir boontjies lus;
Een, twee, drie!

Gaan ons nou dieselfde maatstaf as by ‘Jan Fiskaal’ n.l. ‘Walking on the green grass’, teks sowel as vorm en melodie, aanlê ook op sommige van die liedere, waar ons reeds al kenni mee gemaak het, dan is die uitslag verrassend; ‘Die bruidjie’, ‘Wie het vir Saartjie in die doringbos gegooi’ (N.B. die Zeerustse variant), ‘Pê, pê, tameletjie pê!’, ‘Die rooidag die breek’, almal het, na dit skyn, in meerder of minder mate die ontstaan van hulle refreins aan die Engelse liedjie te danke.

As model vir Afrikaanse piekniekliedjies het ‘Walking on the green grass’ dus 'n belangryke rol gespeel. Maar self het hy, soos blyk uit die laaste koeplet, ook nie aan 'n gedeeltelike verafrikaansing ontkom nie. Dieselfde is die geval ook nog met 'n ander Engelse rondedansliedjie: ‘Rosie, my darling’.

Versie A.			Versie B.
Rosie, my darling,		} bis	Rosie, my darling,		}
My darling, I love you well		} bis	My darling, I love you well		}
Ref.: And Rosie is my darling dear,			En Rosie is my lieveling,
	darling dear, darling dear!			lieveling, lieveling!
And Rosie is my darling dear!			En Rosie is my lieveling!
Skud jy die boom dan val daar 'n peer!^1)			Skud jy die boom dan val daar 'n ring.
				(Zastron, O.V.S.)

In versie B. het die verafrikaansingsproses, beginnende by ‘Skud jy die boom dan val daar 'n peer’, hom oor

1) i.p.v. ‘Darling dear!’. 'n Bloemfonteinse variant, voeg hier nog by: ‘Kielie jy die tannie dan kry sy seer.’ vgl. ook Schonken bl. 144.

[p. 167]

tekstkritische noten

die hele refrein uitgebrei. Belangryker is egter nog, dat, sonder dat iemand dit sover skynbaar opgemerk het, hierdie metamorfose seker veel vroeër al op 'n heeltemal ander wyse tot stand gekom het. Want die bekende Afrikaanse ringdansliedjie, Japie, my skapie, is weer niks anders as ‘Rosie my darling’ met 'n verdubbelde koor.¹⁾ Ook die melodie is in die grond dieselfde. Vergelyk maar:

Japie, my skapie,		} bis.	Rosie, my darling,		}
Ek het lief vir jou		} bis.	My darling I love you well^2)		} bis.
Kalkoentjies trap also, also, also,
Kalkoentjies trap also, also as jy.
In die wêreld is g'n ene nie,^3)			And (the) Rosie is my darling dear,
	g'n ene nie, g'n ene nie,			darling dear, darling dear,
In die wêreld is g'n ene nie,			And (the) Rosie is my darling dear,
	so as jy.			darling dear.
		(Ficksburg.)^4)

Die ‘pénétration pacifique’ van die Afrikaanse taal op die gebied van die Engelse rondedans brei sig aan alle kante uit. Dit neem die vorm aan van apparaatsverbetering in die bekende ringdans,

A-hunting we will go,
A-hunting we will go;
We'll catch a fox
And put him in a box,
And a-hunting we will go.

Variante.

I.	Hendrie, my skapie,
	My allerliefstetjie, ens.	(Ladybrand).
II.	Japie my skapie, / Ek verlang na jou!
		(Ficksburg, Parys).

1) So'n dubbele koor sal m.i. ook seker voorkom by sommige variante van die Engelse liedjie.

2) Vgl. enkel ‘I love you well!’ (Zastron).

3) uitspr. dikwels ‘ge-ëne nie’.

4) Ook BP.I bl. 32 v.

[p. 168]

Die ring bestaat uit 'n dubbel ry spelers wat gearmd in een rigting betweeg. Nadat die lied die eerste keer uitgesing is, maak die binnespelers regsomkeer en beweeg in die teenoorgestelde rigting tot by die woord ‘catch’,; hier hak elk van hulle die eerste die beste binnespeler in en gaan weer mee in die oorspronklike rigting. Om nou die moment van omkeer te onderstreep word deur die Afrikaners soms hier ingevoeg ‘kerome, kerome’, 'n woord wat ons in 'n Nederlandse kinderspel letterlik so trugvind; ook in Angola speel die kinders hierdie speletjie:

(Nederlands)		(Afrikaans)
Keeroome, keeroome,		Keer oompie, keer oompie,
Mieke keert U eens om!		Mooi Jannie keer hom om!
Mie heeft heur al omgekeerd,		Mooi Jannie het hom omgekeer,
Dit heeft zij van haar zuster geleerd;		Hy het die noointjies geaffronteer,
Keeroome, keeroome,		Keer oompie, ens.
Lieske keert U eens om, enz.			(Angola).
	(Ons Volksleven I, 39).

Die spel van die vosjag skep sy animo uit die omstandigheid dat daar altyd meer binne- as buitespelers is; wie misgryp moet wag tot die volgende ‘catch’ hom weer ‘'n kans gee om in troebel water te vis’.¹⁾ Op dieselfde beginsel berus ook die spel van ‘The Jolly Miller’¹⁾. Hier word egter geen regsomkeer gemaak maar hak telkens die binnespeler die buitespeler in die gelid net voor hom in:

There was a jolly miller,
Who lived by himself;
As the wheel went round
He made his grab;
One hand in his pocket
And the other in the bag,
As the wheel went round
He made his grab.

Ook die ‘Jolly Miller’ het 'n vertaling gevind wat dreig om die Engelse origineel heeltemal te verstik. Die omsetting kan homself al op variante beroem:

1) Vgl. BP. I, 59.

1) Vgl. BP. I, 59.

[p. 169]

Versie A.	Versie B.
O! Daar was 'n ou man,	Daar was 'n jollie miller,
Hy bly alleen,	En hy bly alleen;
As die wiel om kom	Toe die wiel om kom
Dan breek sy been;	Toe breek sy been;
Hand in die sak,	Die hand in die sak
Pyp in die bek,	En die ander om die pyp;
As die wiel om kom,	As die wiel om kom
Dan moet hy gryp.	Dan moet hy gryp.

‘Terwyl die ring hom weer herstel na die verwarring wat daarin gekom is, deurdat die “jolly miller” van die Engelse liedjie “grab” gemaak het’, merk BP. hierby aan, ‘sing die verslae binnespelers die gelukkige ringlopers toe:

Al slaan my ma my neer,
As ek opstaan, dan loop ek weer’.

Hierdie ‘kannie-dood-liedjie’ word dikwels op sportterreine gehoor waar die verslae party hom sing om bewys te lewer, dat die fut nog nie daaruit is nie. In die lied van die ‘jolly miller’ sal hy ongetwyfeld slegs sporadies optree. Schonken (bl. 144) meen dat die lied van die Kaapse kleurlinge moet afkomstig wees. Dit is eintlik 'n vierregelige liedjie; die twee ekstra reëls word verkry deur herhaling van die eerste twee, of - en dit is gewoonlik die geval - deur een van die variante van reël 1-2 as derde en vierde te gebruik. Vir die aardigheid word die lied soms ook tweetalig opgedis, en word die een helfte 'n vertaling van die ander:

Although my mother hits me down,
When I get up I walk again.

(Petrusburg).

Baie ooreenkoms met hierdie kanniedoodlied vertoon 'n ander met talryke variante:

[p. 170]

 

Al slaat my ma my dat ek byna bars,

 

Ek wil haar hê, en ek sal haar kry.

Heel dikwels vorm hierdie twee reëls ook deel van 'n langer komposiesie:

Hier's ek weer, hier's ek weer
Met my skotskar voor jou deur,
Ek wil jou hê en ek sal jou kry! (bis).

of, meer volledig:

Hier's ek weer, hier's ek weer

Met my kapkar voor jou deur,

Ek wil jou hê, en ek sal jou kry (bis).

Ref.: Al slaan my ma my driemaal op my kop,

Ek wil jou hê en ek sal jou kry! (bis).

Die kanniedoodliedjies skyn te lê, wat hulle gebruik betref, in die onsekere grensgebied tussen die wêreld van die kind met sy spel en piekniekdans en die van die half of geheel volwassene met sy regte dans en minnelied. Volgens 'n mededeling uit Kakamas begelei die lied daar 'n dans; in die Onderveld word hy egter meer as alleenstaande liedjie aangetref. Die juiste waarheid is moeilik na te speure; soveel is egter seker, dat hy in seer verdagte geselskap kom te staan, wanneer ons hom vergelyk met 'n ander vers wat wel uit 'n egte dans gehaal is:

Ek wil haar hê en ek sal haar kry
As ek maar net na haar kan vry.¹⁾

1) Vgl. bls.
Variante.

I.		Hier's sy weer, hier's sy weer,
		Met haar rooi rokkie!
		Ek wil haar hê en ek sal haar kry!
		Al slaan my ma my dat ek byna bars,
		Ek wil haar hê, en ek sal haar kry.
			(Worcester).
II.	Koepl. 1.	Hier's ek weer, hier's ek weer,
		Met my rooi rok voor jou deur!
		Ek wil jou hê, en ek sal jou kry! (bis).
	Koepl. 2.	Hier's ek weer, ens.
		Met my kapkar, ens.
	Ref. (a)	Al slaan my ma my driemaal op my kop, ens.
	(b)	Al slaan my ma my neer, as ek opstaan loop ek weer.
		Ek wil haar hê en ek, ens.	(Ficksburg).

1) Eintlik geen ‘tiekiedraai-dans’ maar 'n ‘wals’. Vgl BP.i. bl. 37 v.

Variante op Teks I uit Dealesville (D), Petrusburg (Pb), Zastron (Z)i-ii, Lindley (Ld), Calvinia (C), Worcester (W), Stellenbosch (S) Parys (Pi-ii), BP.
r. 1. Deurvoering van Ferreira in V. 2 en 4 (D. Pb. BPi bl. 34);
r. 3. Vat jou riem en vang jou perde (Zi)
Vat jou riem en span jou perde.
Vat jou perde en trek, Ferreira (BP. var).
Agter die bos is 'n klompie perde (BP, Pi).
Jannie met die skimmel perde (Pb).
Gaan haal die bees, laat staan die perde (D).
Vang jou osse, vang jou perde (Pii).
Ref. (a) Al aan die een kant swaar(d) dra, Swaar(d) dra, swaar(d) dra, Al aan die een kant swaar(d) dra, Vat jou goed ... ens. (BP).
(b) In reël 2, al in die een kant i.p.v. ‘Ferreira’ (Pb. Pi).
(c) Ref. staat aan begin. Dan i.p.v. die ‘liedjie’, ‘Ek het 'n vrou, haar naam is Saartjie, al wat sy doen is goed, my hartjie.’ (Ld.)
(d) Geen refrein, maar i.p.v. eerste reël van die ‘lied’; ‘Swaar dra, al in die een kan swaar dra’ (Zi)
(e) Swaar(d) dra, al aan die een kant swaar(d) dra, Vat jou goed en trek Ferreira, agter die bos loop 'n klompie perde ens. (BP. var).
(f) r. 2-3: Vat jou goed en trek, Ferreira, Vat jou goed en trek. (Pii).
Variante op teks II.
r. 2 en 4: Oom Jannie .. ens. (W. Zii).
r. 3 (a) Vat jou riem en slaan jou perde (Zii).
(b) Vat jou peits en piets jou perde (W.)
of Vat jou goed en trek, Ferreira (W.)
[In Calvinia enkel r. 1-2; dan ref].
r. 1. Vat jou goed en trek, Ferreira (bis) (S).
r. 2. Vat jou goed en trek (bis) (S).
Ref. r. 2. sonder ‘Jannie’. (C., S., W.)
r. 3. Oom Jannie ens. (W.: Ref. aan begin van die lied).

1) Vgl. BP. I. bl. 52 v.; Sch. bl. 114.

Variante: Dealesville (D.), Zastron (Z.), Kakamas (K.), Nondweni (N.), Dist. Dealesville i-ii (D.D.), Lindley (Ld.), Luckhoff (Lh.), Petrusburg i-ii (Pb.), Parys i-iii (P.), Heilbron (H.), Ladybrand (L.).

r. 1-2.	Siembamba mam(e) se, ens. (BP. Sch.)
	Siembamba mama se kleintjie (K.).
	Mama se kindjie, siembamba (D.).
r.2.	O, gonna dis 'n grote en 'n kleintjie! (N.).
	Siembamba, papa se kindjie (L. Ld. Pii, Die Brandwag, 15 Nov. 1911, bl. 394).
	Siembamba, mama se seuntjie (Pbii.
r. 3.	Draai hom nek om, ens. (K.).
	Draai hom die nek om, ens. (D.Dii, Pii).
	Draai sy nek af (Brandwag, t.a.p.)
	Vat hom aan sy nek, en gooi ens. (Piii).
r. 5.	Trap hom op sy kop ens. (Z. D.Dii).
	Trap sy kop ens. (Lk., Pb.ii, D.)
	Stamp sy kop (K.).
r. 5-6.	Gee hom 'n stukkie / Vet en brood (K.).
	Gee hom 'n stukkie brood )	Sch. bl. 112.
	Dan word hy groot. )
	Môre - oggend / is hy dood (Sch. t.a.p., BP.).
[r. 7-10.	Is dit 'n jongetjie, Maak hom groot, )	D.Dii.
	Is dit 'n meisie, Slaat haar dood.] )

Dit ook wel in die Middelveld: Is dit 'n jongetjie, gee hom brood, Is dit 'n meisie, ens.]
Koor (a) Dit sal ek nie doen nie. (2 ×). }
Ek wil graag my kindjie behou, } H. Pi.
En waarom sal ek hom af knou. }

Variante:
Ladybrand, (L), Kakamas i-ii (K), Zastron i-ii (Z), Bloemfontein (B), Petrusburg (Pb), Suid-Wes-Afrika (SWA), Dealesville, Dist. (DD), Heilbron i-ii (H), Parys (P), Stellenbosch (S), Ficksburg (F), Bethulie (B). Die Brandwag (Brw).
r. 1-2 (a) ‘boertjies’ i.p.v. volkies (Ki-ii, Zi, L. 1 Brw. 15 Nov. 1911 bl. 394).
(b) Vanaand gaan die meisies koring saai (Pbii en Stephanus Maré, ‘Tiekiedraai’. S: boertjies of volkies.)
(c) ‘Koring sny’ slegs eenmaal (Zii, DD, Brw. Ki)
(d) Vanaand gaat die boertjies koring sny, sny, sny (Kii; B [volkies]).
r. 2. Koring sny (2 ×) Zi, S.W.A., Brw.)
r. 3-5 ‘in’ i.p.v. aan (Ki-ii, S.W.A. BP).

r. 3-4 ‘onder’ i.p.v. ‘hang aan (in)’.
r. 3-4 D. het hier: ‘Draai, Oom Jannie, draai Oom Jannie! tot die eerste hoender kraai.’ (slot).
r. 3-4: My geliefde hang aan die maan (2 ×) Brw.
r. 5. Bitterbessiebos (Zi, Ki-i, H1i-ii Brw., P., Bl. B.)
Boetabessiebos (S.)
Heilbron i voeg hier nog die slotreëls aan toe: O, keer die boetas, keer (bis), Hulle trap die grondvloer deur.’
Heilbron ii het 'n twede koepl.: ‘Vanaand gaan die meidjies mis optel, mis optel, ens.
S.W.A. het 'n 2e koepl.: ‘Vanaand gaan die kraaie mosselbaai, mosselbaai’, ens.

Variante (Calvinia, (C) Dealesville, (D) Petrusburg, (P) Nondweni, (N) Kakamas i-ii (K) Zastron i-iii (Z), Die Brandweg 15 Nov. 1911, bl. 394 (Brw), Parys i-ii (P), Bethulie (B), Paarl (Pl).
r. 3. Stok i.p.o. dop (P., Pb).
r. 4. Hy slaat sy vrou met die besemstok, of handsambok. (Brw).

En slaat sy vrou met 'n kierie op die kop (Ki).
En slaat sy vrou met 'n handsambok (Zii P.)
En slaat sy vrou met 'n agtersambok (B).

r. 4. Toe was hy net mooi hoenderkop (Pl).
r. 5. En die kinders skreeu hoera (Zii).
Dit maak oom Kalie daar (Zii).
Na r. 5 sing hulle in Calvinia nog: Goodbye, ladies! ens.

Var. II. (sonder ref.): r. 2. Hy trap, ens.
r. 5. Die balie loop al oor. 6. Versuip. i.p.v. ‘Verdrink’. 7. Dis mame se, ens. 8. Wat oor die Vrystaat kom (Bloemfontein).
Var. III. r. 2. Die trap ens. r. 5. En die balie, ens. r. 6. Versuip r. 7. My ma se, ens. (Geen ref.) (Ficksburg).
Var. IV. = III maar Die ou jong ens. r. 6. verdrink (ibid).
Var. V.r. 1. Koeie oppas. r. 6. Versuip.

Ref.:	Dan het ek mos geweet
	Om jou in die pad te steek.
	En nou dat ons wil trou	} (bis)
	Nou het jy die ding bebrou	}

*) Enige naam.

Variante:
r. 1. Daar kom Tant Alie, Tant Alie aan (Nondweni).
Daar kom Tant Alie, Tant Alie om die draai (Ficksburg i).
Ta' Alie, ens. (Stellenbosch).
Ref.: Tant Mieta (Nondweni en Ficksburg) Tant Martha (Zastron).
r. 4. Vier oulap (Nondweni), tiekie (Zastron); van die penny ens. (Ficksburg ii). Van meeboskonfyt, van Wellington, ens., van trippens (Stellenbosch). Van meeboskonfyt, van Wellington, ens., van oulap ens. (Ladybrand).

Variant:	My Ma kook lekker kos,
	Kerrierys en kerrievleis.
Ref.:	Die blou perd van Calvinie,	} bis.
	Hy loop en hy kan nie sien nie	}
			(Zeerust, T.v.l.)

Variante:

I.	Wie het vir Tant Sannie in die doringbos gegooi?	(bis).
	Gooi sand in die bos, maak vuur op, maak vuur op, maak vuur op!
	Gooi sand in die bos, maak vuur op,
	Vanaand gee die oubaas driedop.
		(Dealesville).
II.	Wie het vir Saartjie, ens.
	Gooi sand in die bos, maak vuur op! bis).
	Vanaand gee die oubaas driedop.
		(Kakamas I).
III.	Wie het, ens.
	Maak vuur in die bos, gooi sand op!
	Vanaand steek, ens.
		(Kakamas III).
IV.	Wie het vir Sara, ens.
	Daar's vuur in die bos, ens.
	En vanaand drink ons oudop.
		(Parys).

V. Die hoenderhaan die kraai, ens. Ref.: Tannie jy moet ja sê, ens. (Bloemfontein, Ladybrand).
VI. Die rooidag die breek, En die hoenderhaan, ens.
Ref.: Die tannies, ens.
VII. 'n Variant uit Heilbron voeg aan mekaar ‘Jan Fiskaal’ (r. 1, ×), ‘maak vuur in die bos’ ens. en ‘Die hoenders die kraai’ ens. 'n Variant uit Kakamas (Dist.) het: Daar kom Port Elizabeth se trein! / Die hoenders die kraai / En die nanag die draai; / Die voëltjies die fluit / En die rooidag kom uit / Kom gee vir my die jawoord, die jawoord, die jawoord / Kom gee vir my die jawoord / Dat ek kan huis toe ry.

Variante:

r.1.	Oom Jannie Fiskaal, ens. (Parys, Lindley, Petrussteyn i).
	Jan Fiskiller ens. (Kakamas i-ii, Paarl).
	Japie Skildes, ens. (Petrussteyn ii).
	Jannie Fiskaal, ens. (Petrussteyn iii.)
r. 2-3.	Sal-o-wee! wee! Nek om, nek omdraai (Stellenbosch).
	Sal ja wie! wie! Die nekkie, nek omdraai (Dist. Petrussteyn).
	Salie wie! wie! Die nek omdraai (Petrusburg).
	Skildes wie? wie? Dit traak jou nie! (Petrussteyn ii.
	Sullen wy, wy Die nek, die nek omdraai? (Petrussteyn i Parys i)
	Sal dit wees, wees? Nek om draai! (Paarl) (Petrussteyn i Parys i)
	Taa-le-wesie! Die nek om, nek omdraai! (Parys iii).
	Allewee, allewaai! Julle nekke word omgedraai! (Parys ii).
	Selde wie! Die nek, en die nek omdraai! (Bethulie).
	Die wind die waai, die nek omdraai! (Angola).
	Hiep! Die nek om, nek omdraai! (Smithfield).
	Salawie, wie? Dit traak jullie nie (Kakamas i)
	Skillerwie, wie? Dit traak julle nie (Kakamas ii).
	O, Alla wie? Wie? ens. (Vrede.)
	Ref.: Hiep! ens. (Bethulie), Hoeps ens. (BP.).
Parys ii het (a) Hops! ens.,	(b) Nou het ek jou baie lief, baie lief, baie lief,
	En nou het ek jou baie lief, Een twee, drie!
Parys i het (a) Hops ens.	(b) And now I have my bonnie love,
	my bonnie love, my bonnie love,
	And now I have my bonnie love,
	One, two, three!
Parys iii het (a) O! Die meisies, ens.	(b.) En nou het ek my liefling skat ens.
Koffiefontein het: Hops!	Die meisie sê she will come home, ens.
Smithfield het (a) Hieps! ens.	(b) soos Parys II (c) En nou het ek jou niks meer lief, ens.

Variante: I. r. 2. Dan doen ek dit weer. (Schonken bl. 144). Dan kom ek weer; Dan storm ek weer. (BP I. bl. 60).
II. Al slaan my ma my dood, As ek opstaan dan vra ek brood. (Zastron); Dan eet ek brood (Stellenbosch).