De fûke

[p. 111]

11 ‘En dat hie 'k wold’

It waard him hyltyd dúdliker hoe't syn libben eins west hie. Hy fernuvere him deroer dat er it no ynienen sa goed foar it ferstân hie.

Ik ha it noait wold, tocht er, ik ha alles tsjin it sin dien, libbenslang. It is mei Gryt begûn en it is fan 'e moarn, fan 'e middei, pas opholden.

Sa wie 't en hy hie altiten tocht dat it min oars koe. Hy koe om te begjinnen Gryt net sitte litte. Wa't der oer giet, moat mei de brod rêde, sei heit en dat die elk dy't it oerkaam, sa hearde it. En wa't der foar omlizzen gong wie ferachtlik en waard skoudere.

Hy hie begrutsjen mei Gryt. Se hie like wiis mei de jonge west as hy, se soe der op dit stuit wol min oan ta wêze.

As ik der no by wie, soe se dan wat oan my hân ha, frege er him ôf. Hy wist it antwurd. Hy soe har net iens in hân op 't skouder doarre te lizzen. Hy hope dat se goed teplak kaam.

Se hienen de jonge net ha moatten. As er daliks ferstoarn wie, hienen se him no net mear mist en it soe in soad skeeld ha. Hy hie nei Amearika kind, hy hie net ien nei de eagen sjen hoegd.

Dat er om de jonge dy boskwachter yn 'e hûd sjitte moast, wie net slim. De reis nei de earmfâld op 'e Sweach wie him swierder fallen. Hy hie in hekel oan himsels doe't er mei it briefke nei de winkel gong om poppe-iten. En as er by dy boer yn Aldbeets op de mingel molke wachte, die de lea him sear fan argewaasje.

[p. 112]

De âldman ferpofte it om de hân op te hâlden en liet mem deagean. En Bareld joech him der in pak foar op 'e bealch ear't er nei Amearika gong.

It fanke hie it net earlik begrepen doe't er har dat ferhaal die.

‘Wat fyn ik dat raar,’ sei se. ‘Hy sloech jim heit samar.’

‘Net samar, heit hie dat neffens him noch tegoede.’

‘Wêrom died er it krekt op de dei dat er nei Amearika soe?’

‘Wel, doe koe 't noch. Hy hat it opkroppe, moatst tinke. Hy hat dermei ompakt en hy woe heit fernimme litte dat er it net goed dien hie.’

‘Wêrom praten jim der net oer?’

‘Der waard oer sokke dingen by ús net praat.’

‘Wie jim heit sa'n minnen-ien?’

‘Heit wie wetich, hy woe gelyk ha en as se him tsjinpraten waard er lulk.’

‘En dan sloech er jim.’

‘Ja, dan houde er ús. Mar doe't wy fan dy groujonges wienen, doe stienen wy him.’

‘Ha jo him ek slein ear't jo út 'e hûs wei gongen?’

‘Nee, dat woe 'k net. Heit wie in grutske man, hy koe net oars. En hy wie in frije sosjalist, dêr hied er hiel wat foar oer. As Domela Nieuwenhuis by ús kaam te sprekken en der wie mar ien dy't nei Dommela wiisde dan wie heit al op ien ein. Se ha Dommela, as er yn ús omkriten kaam te sprekken, noait tenei west. Mar ik doar te wedzjen dat ús heit de plysje dy't Dommela wat dwaan woe daliks pakt hie. Dêr hied er tsien jier tichthûs foar oer hân. Want heit wie koart fan ferstân. Sokken ferjitte op sa'n stuit de húshâlding, dêr steane se dan gjin noed mear foar. En dat kin net.’

It fanke tocht der oer nei. ‘Ik leau dat jo jo heit der

[p. 113]

dochs wol in bytsje om bewûnderje.’

‘Och heden nee, heit wie net in bêsten-ien, dat wit elk yn Beets.’

Doe woe it fanke witte hoe't se út Beets weirekke wienen.

‘Ha jo rûzje hân mei de famylje?’

Want Germ hie har sein dat echte Beetsters net fan 't stee woenen, behalven as se spul hân hienen, lykas Germ en Bareld.

Wat soe sa'n jonge as Germ derfan witte? Hy sei dat se net famyljeswiet wienen of sokssawat. Hy hie har eins wol fertelle wold dat it om Harm Dam gong, mar dat kaam der net fan.

It wie dus yn de snuorje dat er opsichter wie fan de polder. Harm Dam wie in arbeider fan neat. Altiten de bek yn beide hannen en in oar it wurk dwaan litte. Guon joegen him daliks gelyk doe't er Harm opsei. It gong lykwols net fan him út. Hy seach wol dat Koene Vaartjes der by 't leikjen fan it ûndergrûnse kanaal twa kear safolle slyk úthelle as Harm Dam, wylst Harm it twaris sa goed oan 'e lea hie. Koene skrepte der tsjinoan, mar hy woe graach in oare maat ha, want se hellen har kubike meters slyk lang net. En dat kaam dus troch Harm Dam dy't altiten stie te piipstopjen.

‘As jo it net dogge, stean ik der takom' wike foar,’ sei de foarsitter fan de polder. Dat sei Gryt neitiid ek en se hie gelyk. Sokken as Harm Dam koenen jo neat mei en hoe't it mei sokken moast, dêr koenen jo net foar wêze.

Dat sei er ek tsjin heit en Hindrik, mar se kamen net mear by him oer de flier.

Hy stoarre yn de luchtkoker dêr't net folle ljocht mear útkaam. Hy sei lûdop: ‘Se hienen fansels gelyk, heit

[p. 114]

en Hindrik. Wat kin 't skele hoefolle kúb slyk jo deis yn 'e pream skeppe. It giet om hiel wat oars.’

‘Wêr ha jo it oer?’ sei de oare man. Hy stapte rûngear de sel op en del, út en troch tilde er de rjochterskonk op en liet in skeet en dan begûn er wer te panderjen.

Hy sei: ‘Ik woe wol dat jo je stilholden.’

Want der wienen noch in soad dingen dêr't er syn gedachten oer gean litte moast.

It gong allegear om de jonge. Gryt en hy hienen goed ôfpraat dat er it better ha moast as sij. Dêrom liet er him beprate en nim dat baantsje by de polder oan. Gjin heech mar wol fêst ynkommen en soks wie wat wurdich. Gryt koe der fan oerhâlde en as de jonge mei de tiid wat woe dan koenen se him op gleed helpe.

‘Hy moast eins wat leare,’ sei Gryt. ‘Miskien kin er wol nei de Ulo.’

‘Wy moatte net te heech gripe, de ambachtsskoalle soe al moai wêze.’

Dat wie Gryt ek goed. Timmerman like har in goed bestean.

‘It is moai dat jo no fêstichheid ha,’ sei de man op 'e Sweach. ‘Jo binne net in man fan swalkjen fan de iene put nei de oare, jo kinne trouwens ek wol wat mear.’

Hy wist fansels skoan wêr't it om te rêden wie en Hindrik sei it daliks al: ‘Kom, no binne se fan dy ôf.’ Se hienen Hindrik sa'n baantsje net oanbean. Hindrik rôp wol lûd, mar se hienen safolle lêst net fan Hindrik as fan him. Hy joech sa gau net belies.

Doe't der op 'e Trijehoeke yn Lippenhuzen in meeting wie, krige hy de earste klappen omdat er poer allinne op 'e plysje ynstapte. As der staakt waard, bewekken se syn arke en se krigen him de âld fyts ôf sadat er net nei Jobbegea koe om de arbeiders dêr oan it staken te

[p. 115]

krijen. Hy hie twa kear appèlmeester west en op 'e Sweach mear as ien kear it wurd dien as se mei de ploech nei it gemeentehûs op 'e Sweach gongen te demonstrearen.

Gryt sei dat er himsels te pakken hie. Hy jage de boel yn 'e bulten, hy krige de earste klappen en as it dien wie, waard hy útsluten fan de wurkferskaffing wylst de oaren wer oan 'e slach mochten. Gryt hie gelyk.

Hy joech Harm Dam dien, mar de oare deis sei er tsjin de foarsitter fan de polder dat er net langer woe. Gryt wie op ien ein en se hie wer gelyk. Fjouwer wike sûnder wurk en klearebare earmoed omdat er him net helpe litte woe troch heit of Hindrik. Op 't lêst dat âlde stee oan 'e Tsjûkemar en noch mear earmoed. Oan de hjerst fan 1939 ta doe't er it in bytsje yn 'e slach krige en aardich begûn te fangen.

‘Allegear om 'e jonge,’ sei er, ‘en ik ha it noait wold. Dat is eigenaardich, ik wit no krekt wat ik al wold hie.’

Hy moast lykwols earst noch in pear oare dingen beprakkeseare. Dy rite yn Dútslân bygelyks. Se sieten doe by it spoar, dat koe net misse, want alle wiken arbeiden se earne oars. It gong fan Douwe Krist út. Dy hie oanhâld krigen en sei dat dit syn soarte wie.

‘As ik nochris trouwe wol dan helje ik my in Dúts frommes op,’ sei er.

Mar earst koe it sa wol.

‘Wy meitsje der in moaie sneintejûn fan, wy sitte even mei dy froulju yn 't kafee en dan it fjild yn. Net te folle spul, broek út en helderop der oerhinne. En noait gjin gekrimmenear fan moat it no al wer, welnee, wat faker wat better.’

[p. 116]

‘Ha jo wol ris yn Dútslân west?’ frege er de oare man yn 'e sel.

‘Ik net en ik sjoch der ek net nei út. It moat min wêze yn dy kampen. Se hawwe it tsjin my oer dat kamp yn Amersfoart hân, wolle se jo nei Dútslân stjoere?’

‘Nee, dat bedoel ik net. Ik wie yn Dútslân yn de jierren tweintich en tritich, meastal in winterskoft, mar as der by ús gjin wurk wie dan simmerdeis ek wol. Ik ha dêr in frommes hân en dêr hie 'k eins wol by bliuwe wold.’

‘Ik woe wol dat jo it oer wat oars hienen. Froulju is op 't heden it lêste dêr't ik ferlet fan ha. Jo kinne oars better oan jo eigen frou tinke, dy sil op dit stuit ferlet fan jo ha.’

‘Nee, dat hat se noait hân. Ik ha der in goede húshâldster oan hân, se hold de boel omraak by inoar, dêr wie se o sa kloek yn. Ik ha yn jierren net by har slept.’

Heit sei it mear as ien kear. ‘By Hindrik is elk skot in einfûgel, do hast mar ien en dat wie ek noch in fersin. Ik begryp it trouwens net, sa'n grou en weeldrich frommes, sitsto der wol faak genôch op?’

Dat sei Geart Heida doe't se tegearre op Sweachster merke wienen.

‘Besykje do it mar ris mei it fanke mei dy grouwe stuten, dêr sit beet oan.’

Geart lei it oan mei Gryt har freondinne en hy sei neitiid dat er noch de selde jûns fan 'e kruk west hie. Neffens Geart hie dat mei Gryt ek skoan kind as er it mar goed oanpakte. Dat hy makke noch in pear lopen. Hy hie it miskien wol noait oprêden as hja net mei syn fjouweren op Gordykster merke oan 'e brandewyn west hienen. Se bedarren nachts by dat oare fanke har boer yn it heafek en doe moast Gryt wol meidwaan as

[p. 117]

se gjin spulbrekker wêze woe.

In fersin, sei heit letter.

In raar fersin, al hied er dat earst sels net foar it ferstân. Hy gong der, sa't se seinen, oer as er der nocht oan hie en dat wie net sa faak omdat Gryt net sa faak woe. Se woe leaver hielendal net.

It fanke yn Dútslân wie oars. Eins wienen it dweilen, sei Douwe Krist. Lellebellen, neamde Bauke van Slooten dy froulju.

Sa'n dweil of lellebel hie 'k ha wold, tocht er. Sa faak as ik yn it achterhûs op Germ en it fanke lei te wachtsjen, sa faak ha 'k der oan tocht. Sa'n fanke dêr't Willem fan sei dat it jin suver yn 'e gulp krûpt. Ien dêr't it wat noflik praten mei is, dy't der nocht oan hat en it libben treast is. Dêr soe 'k bern by ha wolle en ik soe der net oer yn noed sitte, mei sa'n frommes net.

En ik ha it altiten yn 'e kant sette wold, krekt as de âldman. Ik hie de Dútsers dwers sitte wold en as wy dy der útslein hienen en sokken as dy fine skoalmaster mei it oranjestrikje ûnder de kraach soenen it te sizzen krije, dan begûnen wy wer opnij. Want ús soarte moat erflik om him hinne slaan. Dat hat altiten sa west en dat sil sa bliuwe. Us slach minsken moat ûnder de stok op.

‘En dat hie 'k wold,’ sei er lûdop.

‘Do kinst om myn part opwaaie,’ sei de oare man.

‘Ferdomme, wat wol ik hjir graach wei. Wêrom helpst my net, keardel.’

De soldaten kamen deryn en doe't er net gau genôch oerein kaam, skuorden se him derôf.

De man yn it keale hok besocht it noch ien kear. ‘Brûk it ferstân, man.’

Se sloegen him wer, de man bleau derby en rôp hylti-

[p. 118]

ten: ‘Bekenne, do silst bekenne.’ De man switte deroer.

Op 't lêst setten se him wer op 'e stoel en lieten him bekomme.

De man wie fiif minuten fuort. Doe't er werom kaam, sei er: ‘Do giest no nei de oare kant, dêr sitte de spesjalisten, wy neame dat in ferswierre ferhoar. Mar do kinst der noch foarwei.’

Se setten him oerein, de man stie yn 'e doar. ‘No, komt der noch wat?

Hy sei: ‘Moatst opdonderje, grutte lider dy'st biste.’

Hy woe him yn 't ûnderliif traapje, mar de soldaten skuorden him achterút.

Se sleepten him troch de gong en hy seach de man net wer.

Elke kear as se him letter pinige hienen, fregen se him oft er hast bekenne soe. Yn it earstoan sloech er om him hinne, mar se hienen him der gau ûnder. Hy waard fêstbûn en doe koed er allinne noch mar raze.

De moarns betiid ha se him krekt bûten Ljouwert deasketten, tagelyk mei de oare man dy't tefolle sjoen hie en dêrom ek dea moast, mar it him net begripe koe.

Hy wol. Hy seach hoe't se de oare man stappe lieten en him doe achter yn 'e holle skeaten. Hy hearde hoe't se dêrnei op him ta kamen.

Hy seach dat it oan de kym begûn te ljochtsjen. Oare dagen om dizze tiid siet er op 'e mar.

Hy hie graach witte wold wêr't it fanke op dit stuit wie. Hy hope al dat Gryt it bern by har hold.