De muziek dat wonder

[p. 124]

De kunstvogel

Strawinsky, zonder het te weten waarschijnlijk, schreef zijn eigen geschiedenis in Le Rossignol, de kleine sprookjes-opera, die hij componeerde tussen l'Oiseau de feu, Petroesjka en Le Sacre, omstreeks de jaren 1910-1914, even vóór de ondergang der oude wereld.

Zonder het te weten, voorspelde hij zijn eigen geschiedenis, vanaf zijn dertigste jaar tot vandaag en misschien tot overmorgen toe. Hoor maar. Hij leverde een psychologisch document van het grootste belang, waarop zijn biografen, als zij 't merken, niet gauw zullen raken uitgekeken.

Gelijk de keizer van China uit de vertelling van Andersen, had hij een nachtegaal, een echte nachtegaal, zoals niemand er ooit een hoorde of zag. Gelijk de keizer van China kreeg hij hem zo maar bij toeval, om niet, bij de gratie van een arme visser en een keukensloofje, het gewoonste volk, de enigen die wisten waar hij huisde en hoe hij zong. De hele hofhouding komt ernaar luisteren en promoveert hem tot hofzanger, tot geniaalste musicus der wereld. En gelijk de keizer van China zijn echte nachtegaal in de steek laat, omdat de keizer van Japan hem een prachtig blinkende kunstvogel stuurt, die in een mooie doos zit, en die hij kan opdraaien om te kwinkeleren naar believen, precies zo doet Strawinsky. Niemand tot nu toe kan zeggen waarom, maar op een kwade dag heeft hij genoeg van het eenvoudige beestje en wil het niet meer zien. Dat gebeurt ongeveer in 1925. Er verdwijnt iets bij hem. Er wordt iets in hem gesmoord. Hij verbreekt het contact met de natuur, de werkelijkheid, het leven, de bron. Hij verliest zijn identiteit. Onder welke schok, hoe of waardoor, dat weet nog niemand. Hij verzint zich geen nieuwe persoonlijkheid in ruil voor de verlorene. Neen. Hij leent er een in de historie. Hij wordt een glanzende kunstvogel. Wat hem vroeger dreef als ingeboren motief (beweeg-

[p. 125]

reden) en wat kwijt ging, vervangt hij eerst door het bij uitstek formalistische motief der Italiaanse achttiende eeuw, met haar etiquette, al haar ceremonieel. Niet enkel het motief dier periode neemt hij over, maar ook de manieren en gemaniëreerdheden. Hij voegt er slechts wat dissonanten bij en opzichtige kleuren. Zelf vindt hij niets meer uit. Naar de trant van elke kunstvogel wordt hij conservatief en pasticheur, nabootser. Dat kan niet anders. En gelijk in het Chinese paleis alle hovelingen de kunstvogel uit Japan bejubelden, zo wordt Strawinsky door de wijde wereld toegejuicht. Wanneer het gekund had, zou hij de echte nachtegaal verbannen hebben uit zijn rijk, evenals de Chinese keizer dat deed. Want Beethoven heeft geen melodie, schreef hij! En gelijk de keizerlijke hofkapelmeester de Japanse kunstvogel roemde: 'Ziet maar eens, mijne heren, en ziet uwe Keizerlijke Majesteit in de eerste plaats eens, bij de echte nachtegaal kan men nooit van tevoren weten wat er komen zal, maar bij de kunstvogel is alles vooraf nauwkeurig bepaald!' – zo verkondigde Strawinsky de lof van zijn kunstvogel, en iedereen praatte hem na. Alleen de arme vissers, die de echte nachtegaal gehoord hadden, zeiden: 'Nu ja, dat klinkt wel heel mooi, en het lijkt ook wel wat op het zingen van een echte nachtegaal, maar daar mankeert toch iets aan, al kunnen we niet zeggen wat het precies is.' Ik citeer Andersen. Zo gebeurde het inderdaad. Of Strawinsky's geschiedenis zal eindigen als in 't sprookje (de kunstvogel kapot, de keizer op zijn sterfbed en zonder muziek, de Dood verjaagd door de echte nachtegaal en de keizer weer gezond) dat moeten wij allemaal afwachten. Er schuilt veel zin in zo'n verhaaltje van Andersen.

Direct na de Parijse première van Oedipus Rex, de eerste manifestatie van de kunstvogel, heb ik de mening vertolkt der arme vissers in het toenmalige tijdschrift van Willem Pijper en Paul Sanders. Met de duidelijkste zakelijkheid stelde ik de diagnose van de kwaal waar-

[p. 126]

mee het muzikale organisme op 't punt stond te worden ingeënt door de beroemdste, de gezaghebbendste componist van 'het Westen'. Dat was in 1927. Het heeft niets geholpen, wat vanzelf spreekt. Strawinsky, dankzij het geweldige kabaal over 'Le Sacre', had toen reeds een geheimzinnig prestige bij de jonge mensen van mijn tijd en iedereen vond in 'Oedipus Rex' een schitterende truc, die veroorloofde om met weinig kosten en nog minder inspanning revolutionair te schijnen. Denk eens! Klassiek en modern tegelijk. De kunstvogel had een ei van Columbus gelegd, dat in alle hoeken van de aarde zijn ontelbaar kroost voortbracht. Denk eens! Iedere minus habens zag zich door Strawinsky's autoriteit en voorbeeld gerechtigd tot het componeren van de conventioneelste, burgerlijkste, fatsoenlijkste platheden, versletenheden, academismen, citaten van meesters, mits hij ze uit het verband rukte, uit het lid wrong en ze sausde met een wanluidend, schreeuwerig toontje. Om het boerenbedrog te legitimeren, kon de treurigste stommerd Strawinsky oproepen als getuige en het ontbrak niet aan schrijvende amateurs over de hele wereld om hem daarbij een handje te helpen.

Het gevolg is geweest, dat alleen de kunstvogel beroemd bleef en dat alle zogenaamd 'moderne muziek' reddeloos in discrediet viel bij de mensen, het beetje goede even diep als de massa's rommel en onbeschaamde kwakzalverij. Er zullen jaren en jaren nodig zijn om het aangerichte kwaad te herstellen. Een geheel nieuwe generatie zal moeten verschijnen, intelligenter dan de mijne, intelligent genoeg om de kwestie principieel te beschouwen en te discuteren, in plaats van haar weg te moffelen, zoals talloze supporters van de kunstvogel gedaan hebben. Die kwestie luidt: Is het falsificatie of niet om een imitatie van de nachtegaal (hij hete Pergolesi, Händel, Bach, Rossini of Tsjaikofsky) uit te geven voor echt? En wat riskeert een tijd, die zich blindelings laat meevoeren in zulk een goedkope misleiding?