Joost van den Vondel, Lucifer. Adam in ballingschap, of Aller treurspelen treurspel. Noah, of Ondergang der eerste wereld

Lucifer. Adam in ballingschap, of Aller treurspelen treurspel. Noah, of Ondergang der eerste wereld(2004)–Joost van den Vondel



[p. 234]
Derde bedrijf achiman, Aartsherder, Hofmeester achiman Aartsherder, hoe? Hoe dus? Wat jaagt u herwaarts aan? 590 Ge steurt ons bruiloftsfeest, wien zoekt ge zo belaên?590 aartsherder Ik zocht den grootvorst zelf en stak in 't bos den horen. Schaf tijdig raad. Helaas, het staat er slecht geschoren.592 achiman Ons slotwacht antwoorde u. Wat onraad brengt ge mee?593 aartsherder 't Is omgekomen met uw herderen en 't vee. hofmeester 595 Men hoorde in langen tijd noch wolf noch weerwolf huilen. aartsherder Geen herders vrezen wolf noch leeuw, noch tigersmuilen. achiman Wat onheil vreest ge dan? Schep adem, rust een poos. aartsherder Ik rende, uit al mijn macht, mijzelven ademloos. achiman Kon deze tijding dan niet langer uitstel lijden?
[p. 235]
aartsherder 600 Men zag de herders, in twee hopen, heftig strijden, de herders van 't gebergte omhoog en van beneên. achiman Wat oorzaak hitste twee geburen fel aaneen?602 Zij plachten, onderling gerust, in vreê te leven. aartsherder De landstroom uit der zee komt bruisende opwaarts streven604 605 naar zijnen oorsprong toe en d' oevers liggen vlot605 beneên den zoom des bergs. Wij dreven eerst den spot met deez' waarzeggerije, eer 't water 't land kwam pramen.607 Maar door den watersnood vergaarden we tezamen en leefden raad om 't vee te bergen met gemak609 610 ten berg op eer de stroom de horens hoger stak.610 Men bad de bergwacht of men kudden mocht verweiden. De kudden loeiden of zij naar den hemel schreiden om droogte en weide, maar de bergwacht sloeg het af en dreef het blatend schaap te water met den staf. 615 Wij redden ze uit den nood en houden aan met smeken. D' onheuse bergman blaast den horen. Alle streken verzamen op 't getoet, tot gramschap aangetergd, en zweren ons met kracht te jagen van 't gebergt. Zij vallen op het vee en drijven ze van boven. 620 Het baat niet dat we hun vergoedinge beloven voor schade en ongerief, bij 's oppervorsten woord.621 De herders groeien aan en varen echter voort,622 van weerszij toegerust met stenen, staven, stokken. De herderinnen, op gevecht en bloedig wrokken624 625 toeschietende, onversaagd in 't midden van dien drang, met een gesloten harte en tranen op de wang,626
[p. 236]
verzachten 't wreed gebries, naar heure macht, met kermen627 en jammeren. De bruid besterft in 's bruigoms armen. De vrouw omhelst den man, en roep vast: hoger niet!629 629 630 Hier wordt een macht vereist die tussenbeide schiet, of al het water kan dit oorlogsvier niet lessen.631 Het moorden gaat zijn gang, met vorken, zwaarden, messen, en zeisenen, zo 't valt. 't Geweste ligt bezaaid met doden, voor den tijd van 's levens struik gemaaid. hofmeester 635 Gij zijt aartsherder, wien het voegt de landerijen, de stallen, volk en vee te waren en te vrijen voor schade en ongemak, uit alle uw macht en kracht; en komt ge hier om hulp gedropen van uw wacht?638 Hoe kan de grootvorst nu deez' schuld in u verschonen? achiman 640 Hij plag voorhene zich doorgaans getrouw te tonen.640 De grootvorst van het land beval deez' zorgen hem. Het raadslot hing alleen en allijk aan zijn stem.642 Wie zou deez' slofheid in een ambtenaar verwachten?643 Terstond terug ten berg gevlogen, laat onz' machten644 645 u volgen op het spoor. Spreek rustig uit den mond.645 Stel orde, straf, en dreig. Wij volgen u terstond. achiman, Hofmeester achiman Ik kan den springvloed van den landstroom niet beseffen.647 Deez' placht in bloeimaand nooit de horens te verheffen648 en boven d' oevers heen te steigeren zo steil. 650 De zee, om dezen tijd, bewaart gerust haar peil
[p. 237]
en bedde, niet gewoon te rijzen aan de stranden, eer uit den evenaar de zon beginn' te branden.652 De halve maan verwekt geen springvloed uit het meer.653 Het water vloeit en ebt gedurig heen en weer 655 elk etmaal tweewerf en 't seizoen der lentedagen kan zoute baren niet zo hoog den stroom opjagen om stroom en pekelschuim te mengen ondereen. Dit 's boven stijl van reên, te hoog en ongemeen.658 hofmeester Wie kan de wondren van nature recht bevroeden! achiman 660 Aartsvader Noë spelde een springvloed van veel vloeden660 in enen boezem en vertrok dus lang het werk661 op zijne timmerwerf. Nu ligt de ceedren ark bevracht met dieren, in dat houten slot begrepen. Hij staat gereed om zich en zijn gezin te schepen. hofmeester 665 'k Geloof de grootvorst wil met hem te water gaan. achiman Dat 's veiliger dan al den wereldoceaan gedronken, want gij hoort den nadruk van zijn spelling.667 hofmeester Een droom des ouden mans is ene losse stelling668 van 't geen gebeuren moet of kan. Wat razernij 670 bevangt uw harsens! Weg met zulke sufferij. achiman Wie redekavelt, kan men genen suffer achten.671
[p. 238]
hofmeester Deez' ijdle doodschrik broeit een dwarling van gedachten, die zwindelen in 't hoofd. Gij wandelde eerst gerust.673 achiman Nog blijft ons d' oorzaak van dit jammer onbewust674 675 en gene reden sluit het in zijn rechte vormen. Wanneer de herfst genaakt, begint het fel te stormen, te waaien dat het ruist, het bos zijn bladers krolt, de golf, gelijk een kloot, al hoger opwaarts rolt,678 de rotsen daveren; de stromen, onder open, 680 het zoete water, 'twelk ze uit duizend aadren zopen niet lozen konnen uit hun kristallijnen kruik.681 Dan zwelt de waterzucht in 's aardrijks hollen buik. Het water rijst aan 't hart, in groot gevaar van smoren. Zo staat het heden met ons leven ook geschoren. 685 Het is vergeefs geschimpt. Men ziet het tegendeel. Gij hoort deez' neêrlaag uit der herdren landkrakeel686 alrede ontstaan. 't Is kunst te slechten deez' geschillen, die, groeien ze aan, zich door geen aanzien laten stillen.688 hofmeester Begint de wijsheid nu een dwazen droom te broên? achiman 690 Hij waar' niet onwijs, die nog tijdig zijnen zoen690 bij Lamechs afkomst zocht, eer, 't water op de lippen, de hoop des levens al de wereld kwaam' t'ontglippen. hofmeester Getroost u eerst dat gij van 't bedgenootschap scheidt.693 achiman 't Is waar: hij heeft me dit ernsthaftig voorgeleid.694
[p. 239]
695 Een harde voorwaarde, ik beken 't: een band te breken als tussen lijf en ziel, van wellusten versteken te leven. Dit valt hard, ook harder dan de dood. Maar evenwel, waar brengt het nijpen van den nood den stoutsten reus niet toe en allerbraafste helden! hofmeester 700 Genadigste, elk wil u een vrouwenhater schelden en lasteren, bedenk dit nader. Och bera u wijzer, eer ge valt in d' uiterste ongenâ der halsvrindinnen en getrouwe bedverwanten. Zich tegen 't jofferdom en vrouwentimmer kanten, 705 daar hangt uw ganse staat, uw ziel en leven aan.705 achiman Ik wil me in 't cederbos alleen en stil beraên. hofmeester Wat komt ons over? In het midden van 't vergaren707 op 't feestgetijde (waar 's grootvorsten ambtenaren, leenmannen, machtigen, geweldigen en voort 710 het vrouwentimmer, dat de goden zelf bekoort, de grootvorstin ten roem, om strijd tezamen komen,) begint de grootvorst om te zien naar Noahs dromen712 en stelt de groten en hun heerlijkheid teleur. Indien deez' razernij ons nieuwe bruiloft steur', 715 wie kan ze ontschuldigen! Het hof begint te woelen. gewelven mompelen en galmen en krioelen. Daar komen grootvorstin en bedgenoten aan,717 bestuwd van groten. Och, hoe wil dit spel vergaan!718 urania, Hofmeester urania Waar steekt de grootvorst? Wat belet hem hier beneden?719
[p. 240]
hofmeester 720 Hij hield een wijl gesprek met mij, niet zonder reden. urania Wie geeft elk dit gerucht van onraad in den mond? hofmeester D' aartsherder meldde hoe het aan den landstroom stond geschapen door den spring, gerezen in die wijken.723 De stroom, ten bedde uit, zag dammen aan, noch dijken. 725 De herders wouden 't vee verweiden op 't gebergt: het bergvolk, straf van aard, door hunne schâ getergd, riep wapen en men raakte aan 't razen en krakelen. De slinger zwaaide om 't hoofd. Wie zal die wonden helen? Daar ligt een menigte gesneuveld in het zand. urania 730 Een kleen verlies: men vindt meer herders bij der hand. Wel, laat de grootvorst dus het landkrakeel geworden?731 hofmeester D' aartsherder en de bende ontvingen last om orden te stellen in der ijl. Zij vliegen derwaarts heen. urania De grootvorst was gewoon, waar bloedig werd gestreên, 735 in 't voorste van den strijd het leven op te zetten, de klinkende klaroen zijn oorlogsmoed te wetten. 'k Geloof hij weegt dit licht, en rust op 's anders wacht.737 hofmeester Hij weegt het zwaar genoeg. Ik poogde uit al mijn macht zijn hart van zorgen, waar het mogelijk, t'ontlasten 740 met pit van redenen, die bondig hierop pasten.740 Doch arbeidde al vergeefs; mijn woorden golden niet.741
[p. 241]
urania Wie om een landgevecht uit vrees zijn verf verschiet742 is niet rechtschapen. Dit kan nauwlijks in mij komen.743 hofmeester Mevrouw, hij stelt geloof in Noahs ijdle dromen. urania 745 Wat keert zijn zinnen om? Dit 's anders dan het plach.745 Een grootvorst, wiens geweld al 't oosten overmag, versuft om genen droom en zulke beuzelingen.747 hoemeester Nu 't water uit de zee vanonder op komt dringen naar zijnen oorsprong, dat 's een voorbode en een merk 750 van 's werelds ondergang. Geen reden is zo sterk die hem van schrik ontlast. Hier baat geen tegenspreken. urania Het zal me, luistert hij, aan geen artsnij ontbreken,752 die zulk een krankheid kan genezen op een sprong.753 hofmeester Nog ligt me wat op 't hart, dat weigert op de tong 755 te komen; evenwel, mevrouw moet zich niet storen.755 urania Verberg me niets: het lust me u met geduld te horen. hofmeester Uw liefste is van beraad te breken zijne trouw.757
[p. 242]
urania Hij breek' ze, zo hij zich kan spenen van een vrouw.758 Wat misdaad is de pijl, die hem in 't harte griefde? hofmeester 760 Oudvader Noah drijft met kracht dat vrouwenliefde760 en schone vrouwen met haar mereminnenzang761 een enige oorzaak zijn van 's werelds ondergang. Hij zoekt gelieven van hun wederga te scheiden. urania Heet dit bekeren van gebreken, of verleiden 765 tot lasterstukken, al t' afgrijselijk en boos? Begint het mansdom door deez' lering vrouwenloos te leven, zeker 't is dan ver genoeg gekomen. Men hoeft de wereld in geen zee en waterstromen te smoren: want zij kan niet vrouwenloos bestaan. hofmeester 770 Mevrouw, nu spreek hem zelf alleen: hier komt hij aan. 't Gelief den heren mij te volgen, 'k zal ze leiden. Wij willen op het hof hun wederkomst verbeiden, u onderhouden met al wat den lust behaag'. Ik zie den zonneschijn, na deze korte vlaag.774 urania, Achiman urania 775 Genadigste, heet dit uw gasten onderhouden? achiman Nu stort mijn staat, waar aan alle Asianen bouwden. urania Wat onraad jaagt u naar ons ceedren lustbos heen?
[p. 243]
achiman 't Gebergte en 't lage land, in 't harnas tegen een. urania Wat's oorzaak van krakeel? Zij leefden eerst in vrede. achiman 780 Deez' droeve landplaag sleept een staart van plagen mede. urania De kudden weidden eerst gerust in 't groene veld. achiman Aartsvader Noah heeft dien springvloed lang gespeld. urania Begint ge Noahs droom, een klucht, geloof te geven?783 achiman Het water rijst, wie kan de waarheid tegenstreven? 785 De zee vloeit herwaarts aan, al 't landvolk schreit om hulp. Men dient te vluchten, eer de zee ons overstulp'. urania Zo dient ge in Noahs kist uw leven fluks te bergen. achiman Dat komt van vrouwenmin en 's hemel roe te tergen.788 urania De vrouwen dragen dan de schuld van deze straf? achiman 790 De vrouwen dompelen al 't mensdom in een graf. urania Het water kon weleer een landgewest verdrinken.791
[p. 244]
achiman Nu schijnt al d'aardkloot in den afgrond weg te zinken. urania Natuur regeert het al. Deez' stuurvrouw zit aan 't stuur. Het vloeiende element volgt eeuwig zijn natuur, 795 en komt van boven naar zijn middelpunt toerollen. achiman Nu steigert het ten berg. De meren staan gezwollen. urania Zo staat een windballon gespannen van den wind. Een windveêr drijft veel raên. Van alle werken vindt798 hij d'oorzaak, die den aard der dingen wil doorgronden. 800 Zoveel bewegingen staan onderling verbonden. Gelijk ons lichaam is met aderen doorgroeid, zo wordt het aardrijk ook bevochtigd en besproeid. De hitte van de zon trekt dampen uit de wateren, die, in de lucht verdikt, neerstorten dat ze klateren. 805 De maan regeert de zee en wat bij water leeft: dat tuigen eb en vloed en oester en de kreeft.806 Bij trek en tegenheid, den dingen ingeschapen,807 bestaat het al. Laat zich onwetenden vergapen aan beelden van een wolk, of schrikken voor een schicht809 810 en staartstar, rood van vuur en schittrend wederlicht van bliksemstralen en het baldren van den donder: met zulk een staatgrijns houdt men kleine kinders onder812 de roe; maar wie natuur in 't werken onderkent, beseft waar zij begint en voortstapt en volendt.
[p. 245]
815 Gij placht de liefste al uwe opmerkinge in te scherpen,815 en ried ze zich natuur gehoorzaam onderwerpen, de dartle tochten wijs involgen met een lust.817 Zo voelde 't lijf geen smart, zo bleef de geest gerust, terwijl men, tussen wieg en graf, bevrijd voor treuren, 820 gebruikte al wat den mens in 't leven mag gebeuren. En wordt ge nu misleid van enen guichelaar,821 belachen van elkeen omtrent de honderd jaar? achiman Wij volgden u dus lang, helaas, gelijk een slave. Uw schoonheid staat ons duur824 urania De schoonheid is een gave 825 aan weinigen gegund. achiman Wij zijn door haar misleid, vervallen in Gods toorn. O smart! O onbescheid!826 O schendig misbruik van veel schone vrouwen samen!827 urania Gij hoeft u om 't gebruik van velen niet te schamen, zo luttel als de haan, die veel vriendinnen mint 830 natuurlijk, zonder smet, en welig jongen wint.830 Wat reden stijft u, dat gij 't vrouwendom beschuldigt?831 Zo groeit uw heerschappij en wordt vermenigvuldigd.832 Zo rijst de stamboom, rijk van telgen in de lucht. achiman Het is geraên dat ik uw bedgenoodschap vlucht, 835 gelijk een adder, die bevrozen, na 't verwarmen, een die haar koestert in den boezem, onder d'armen.
[p. 246]
naar 't slapend hart steekt en in zijnen slaap vermoordt. Verleidster, toveres, wat tovergrijns bekoort838 mijn ogen, dat ze blind op schoonheid zich verslingeren! 840 De Godheid zag dit lang geduldig door de vingeren, doch ijdel en vergeefs. Nu komt berouw te spa, ten ware een middelaars voorbede Gods genâ842 verworf door offerande en wierook van gebeden. urania Indien u 't lastren lust, beschuldig ons met reden.844 achiman 845 De vrouwenmin alleen is oorsprong van al 't kwaad. Ik gordde in haren dienst, niet wettig als soldaat en grootvorst 't zwaard opzij, maar eer gelijk een rover de landen stropende, gaf u den roofschat over, en goot in uwen schoot, tot 's nabuurs hartenleed, 850 den nooddruft, die hem stond op arbeid, bloed en zweet. urania Zo droeg de landsheer schuld, en d' onderzaat most bloeden? achiman Om uwe hovaardij te sterken en te voeden, uw hoofse pracht en praal en dartele overdaad te houden in haar eer en achtbaarheid en staat. 855 Mejoffer laat zich met den nooddruft niet genoegen.855 De heer maait 's anders oogst, al zou er 't hart af wroegen.856 Zij slikt een wereld in aan ringen en sieraad, juwelen, perlen, goud, gesteente en pronkgewaad. Haar dartelheid gedijt bij 's armen bloed en tranen 860 en jammeren. Zij leert den weg ter boosheid banen, met woeker en geweld inslepen wat men kan.861 Zo God de wereld straft, wie is hier oorzaak van?
[p. 247]
Uw schoonheid, slechts een schijn van schoonheid in het leven.863 Gij weet afzichtigheid een glimp, een verf te geven, 865 gebrek t' ontveinzen, en beguichelt ons gezicht.865 Wie, door 't ontveinzen ziende, u dit momaanzicht licht,866 beklaagt dat hij zijn ziel verhing aan gouden snoeren van joffrenvlechten, die krankzinnigen vervoeren.868 urania Is dit uw dankbaarheid voor lang genoten deugd?869 870 Heel anders zongt ge, toen wij 't eêlst van onze jeugd, de roos des maagdoms, voor den dauw nog toegeloken, en 's levens dageraad, nog nuchtre en onbesproken, u offerden, waar gij, van top tot teen verzaad, verrukt werd buiten u door wellust, zonder maat. 875 Wij hingen, mond aan mond en arm in arm gestrengeld, twee zielen beid' ineengesmolten en gemengeld.876 Wat zwoert ge niet! De zon van stralen eer beroofd877 te zien dan 't minnevuur in uwe borst gedoofd. Is dit het jaargetij der bruilofsstatie eren,879 880 met reuzen, machtigen, geweldigen en heren, steekspelen, renstrijd en toneelpracht, nooit voorheen zo heerlijk toegerust! De morgenzon bescheen noch zag, oprijzend uit het heldere oosten nimmer zo groot een heerlijkheid, noch schoner vrouwentimmer, 885 waar wij, de schoonsten van 't opwassende Oostenrijk,885 ons zouden zetten op het bruidsaltaar te prijk,886 en, blakende onderling van minnegloed, verzamen.887
[p. 248]
Durft nu de grootvorst dus zijn grootvorstin beschamen voor al de wereld! Och, een schandvlek, ene smet, 890 met genen oceaan te wissen uit ons bed. Gij trouweloze, ga nu heen, vervloek de vrouwen, verlaat ze; maar ik zweer, het zal u eeuwig rouwen. Daar leggen oorsieraên, de trouwring, van mijn hand gestreken, in het slijk, juwelen, halskarkant,894 895 uw vrijbuit, ons ter gunst, behaald al t'onrechtvaardig.895 Tast aan en eigen ze u: wij zijn deze eer onwaardig. Gij waart te lang verleid, vervoerd door vrouwenlist. Ga hene, berg uw lijf in Noahs beestenkist! achiman Wat raad, helaas, wat raad? Het schijnt haar ernst te scheiden. 900 Och liefste, sta een poos.900 urania De tijd verbiedt te beiden. Het water rijst ten berg. Bidt Noah om genâ en berg uw leven, eer de zon te water ga. achiman 'k Beken, het is mijn schuld en wil ze dubbel boeten. 'k Verneêr me ootmoedig aan het outer van uw voeten, 905 van uwe schoonheid, waard gediend en aangebeên. urania Zo spraakt ge flus niet.906 achiman Och ik werd vervoerd, bestreên van wederzij, gelijk een bergeik, oud van dagen, met enen landorkaan terneder wordt geslagen. Uw liefde rukt me hier, daar Noahs dreigement. 910 Hij is genade waard, die zijne schuld bekent.
[p. 249]
urania Rechtschapen helden staan geen vrouwen ter genade,911 en vrouwenliefde wordt gekocht met schande en schade.912 Van wederzijde dreigt u een gewisse dood. Wat scheelt het of ge sterft in enen vrouwenschoot, 915 of in het water? Zoek geen adder aan te kweken, die u al slapende het hart dreigt af te steken. achiman Te reukeloos is mij een onheus woord ontslipt. Een onderlinge min wordt nimmer nauw bestipt.918 Zij kan ten minste een woord verteren en verduwen.919 urania 920 Een joffrenhater lere intijds een adder schuwen, en duizend plagen, door een overtolligheid van vrouwenmonstren, al de wereld door gespreid. achiman Waar vindt men balsem om deez' hartkwetsuur te helen? urania Ge hoeft me langer niet te vleien, niet te strelen, 925 verloochenaar van liefde en toegezworen trouw. Meinedige, verlaat me en kies een liever vrouw. achiman Gebeurt me langer geen genade te verwerven, ik troost me van uw hand, op staanden voet, te sterven en leg dien bloten dolk voor uwe voeten neer, 930 en ruk den boezem op. Gij moogt met dit geweer,930 dit koude lemmer, vrij mijn brandend hart afstoten;
[p. 250]
of weigert gij 't, verkies uit al deez' bedgenoten de strengste, die het recht uitvoere streng en straf, naardien ik u te bruusk in 't hart dien smaadsteek gaf. urania 935 Ik neem u in genade, uit enkel mededogen, omhels u als voorheen. Gij hebt mijn hart bewogen. Steek op, steek op den dolk en overleef mijn tijd.937 Hervat uw eerste trouw, in 't aanzien van den nijd.938 achiman Een nieuwe bruiloft. Daar komt Noah aangetreden,939 940 bestraf dien suffer en beschaam met pit van reden940 zijn schendige onreên, die al 't vrouwendom beticht. Van verre geeft hij u een overdwers gezicht.942 Hij schijnt met zijn gezicht de jofferschap te moorden en mompelt binnensmonds uit steurnis halve woorden.944 noë, Urania, Joffers noë 945 Geen groter mannenplaag als Kaïns vrouwendom. Al wat een leraar wint, dat stoot mejoffer om.946 Een gure hagelbui placht 's landmans hoop te raken,947 den bloesem af te slaan, dat bos en boomgaard kraken, in 't kwikste van de lent, met bulderend geweld,949 950 welk hemel, aarde en zee en al de lucht ontstelt: een schone vrouw vermag, met zachte toverstreken, en liefelijk gevlei, gestreel en minzaam smeken, te lenigen een hart, verhard als diamant.953 Och hemel, haal me thuis, verlos uw afgezant.
[p. 251]
955 De wereld wordt te zwak rechtvaardigen te dragen. Elks eigen zinlijkheên, het ijdele behagen956 van joffrenogen, daar 's grootvorsten zin op viel, beguichlen hem, dat hij zijn redelijke ziel, zelfs God verwaarloost, om de gunst van snode boelen. 960 Zo geldt geen dreigement, eer zij den slag gevoelen der waterroede, een eeuw bijkans te week gelegd.961 urania En blijft deez' sufferij nog duren? Oude knecht, gij suft uzelven dood. Wat hebt ge toch gewonnen963 uw leven lang, als twist gerokkend, niet gesponnen! 965 Hoe staan de vrouwen u zo bijster in het licht? Een vrouw heeft u gebaard, haar liefde uw trouw verplicht door kinderbaren en uw zoons, verknocht aan vrouwen, haar aanschijn liever dan het allerschoonste aanschouwen, dat is het aanschijn van d' alkoesterende zon, 970 der levendigen vreugd en aller lichten bron.970 Of is door ouderdom uw vrouwenzucht gesleten? Dat worde uw ouderdom en gene vrouw geweten. noë Wij leraren vergeefs: gij zingt eenzelven zang, en gaat, tot ons verdriet, doorgaans den kreeftengang.974 975 Wij haten gene vrouw, noch schoonheid, maar misbruiken975 van 's hemels gaven. Laat de roos op doornenstruiken vrij plukken en de geur verkwikken 't flauwe hart; maar niemand kwets' de hand aan dorens, tot zijn smart. Hij kwetst zichzelven, die zijn hart verhangt aan velen. urania 980 De wereld wordt bevolkt door liefde en kindertelen.
[p. 252]
noë Gij kent den oorbaar niet, die blind u zelve streelt.981 Door tal van vrouwen wordt 's mans liefde en trouw gedeeld, die anders kort ineen en dicht en nauw gedrongen,983 hem sterker prikkelt: want de min, die onbedwongen 985 mag weiden, spilt haar kracht; maar werkt ze op één vriendin,985 zo brengt ze een ongelijk veel groter vriendschap in. Verstond ge dit, gij zoudt, niet belgziek noch verbolgen,987 uw heerschap prikkelen Gods wijzen raad te volgen. urania Wij zijn er t' edel toe om naar uw strenge wijs 990 ons lief te nodigen op enerhande spijs, waarvan de snoeplust walgt. De brand wordt meer ontsteken, indien men liefde door verandering wil kweken, en aanvoên met meer gloed, dat 's vriendschap en gerief.993 De minnaar, in den schoot ontvangen van zijn lief, 995 is aangenamer dan de dauw op dorre kruiden995 door uitstel: doch dit is geen kost voor slechte luiden, maar edelmoedigen, die hoofse spraak verstaan.997 noë O pest van 't zuivre bed! Meer vrouwen aan te slaan998 dan ene alleen, dat wil u beiden deerlijk smarten. 1000 Wat is natuurlijker dan twee verliefde harten, verknocht door enen band van ongeschende trouw. Mijn voorbeeld laat den man niet toe dan ene vrouw.1002 De stommen leren ons met ene weerga paren.
[p. 253]
urania Uw eigen vader, oud en hoog op zijne jaren,1004 1005 sloeg eerst twee vrouwen aan, waaraan hij zonen won. Hoe scheldt ge 't huwen aan meer vrouwen dan de bron van alle ellenden, uit veelvoudigheid van vrouwen1007 gesproten, waarom God de schepping schijnt te rouwen? noë Het voegt den zone, dat hij 's vaders schande dekt. urania 1010 Een booswicht, die zijn hand met 's grootvaars bloed bevlekt1010 en zelfs zijn eigen bed, door 't geil verdubbeleren van vrouwen, onbeschaamd durv' schenden en schofferen, gaf 't leven aan een zoon die voor geen groten zwicht, maar kletst hun onbeschaamd en stout in 't aangezicht1014 1015 dezelve vuiligheên, die op den vader kleven. noë 'k Vergeef het gaarne, wil 't de hemel u vergeven, wiens afgezant ik ben. Hardnekkigen, nu staakt dit wederspreken. Hoort wat onheil u genaakt. Heft op uwe ogen naar die drift van zwarte wolken, 1020 gezogen uit de zeên en diepe waterkolken. De ganse lucht verkeert in ene bare zee, een voorbô van den vloed en 't endeloze wee. De lucht hangt zwanger van stortregen, zonder vlagen.1023
[p. 254]
Verwacht een langen nacht, een nacht van veertig dagen,1024 1025 of veertig etmaal, zoveel zeên opeen geperst. Waar bergt zich 't mensdom! Och, zodra de hemel berst met weerlicht, bliksemen en balderenden donder; terwijl een oceaan opwellen komt van onder, zodra de hoogste hand uit 's aardrijks sponsie duwt1029 1030 al 't water dat het zoog en inzwolg. Mensen gruwt, bekeert u. Lust het u Gods goedheid meer te vergen? Gij troost u, och vergeefs, en waant op hoge bergen dien vloek t' ontvluchten, in bosschage en eikenboom, maar och, die worden door den storm, en sterken stroom 1035 verdelgd en afgerukt van hunnen grond en wortel. De torens storten in, geplet aan gruis en mortel. Daar drijven duizenden van doden, dieren, vee en drenkelingen heen, in 't ronde, in 't lang en breê, de hoofdgebouwen en de daken, hoven, huizen. 1040 Hier geldt geen wederstand van dammen, dijken, sluizen. De moeder poogt haar vrucht, de vader zijnen zoon te redden, och te spa. Men hoort al enen toon van jammeren, gespreid op 't zwalpen van de wateren.1043 Nu zwijgt de bruiloftsgalm, dat juichen, lachen, schateren 1045 wordt snel misschapen in een ijselijk gekarm. De bruid verdronken, sterft in 's bruigoms moeden arm. Het uiterste overschot, een drom van doodse schimmen, aan 't klautren op 't gebergt, poogt hijgende, onder 't klimmen, haar ziel te bergen, maar de grimmige oceaan, 1050 gedreven van de wraak, verschrikt de bleke maan, die ziet de golven, als een blaas vol wind, opzwellen. De hoogste bergkruin zinkt in 't water vijftien ellen.1052 Aldus verzinkt het al wat op den aardboôm leeft. 't Geschrei wordt stom, zodra het al dien doodsnik geeft. urania 1055 Een slechte vogel zwicht voor 's moloks dreigementen:1055 de wijzen laten zich geen ijdle vrees inprenten. Gij joffers, zingt en danst eens achter deze haag. Wij trotsen midlerwijl op 't hof deez' bruiloftsplaag.
[p. 255]
joffers Zou het al zinken en vergaan, 1060 waar bleef de zwaan? waar bleef de zwaan, de zwaan, dat vrolijke waterdier, nooit zat van kussen? Geen waatren blussen 1065 haar minnevier. 't Lust haar te nestlen op den vloed. Zij kweekt den gloed, zij kweekt den gloed Met hare vrolijke wederga, 1070 en kipt hare eiers1070 en acht geen schreiers,1071 noch vreest geen schâ. Vliegende jongen zwemmen mee, door stroom en zee, 1075 door stroom en zee. Zij groeit in 't levendig element, en wast de veren, en vaart spanseren1078 tot 's levens end. 1080 Stervende zingt ze een vrolijk lied1080 in 't suikerriet, in 't suikerriet. Zij tart de nijdige dood uit lust met kwinkeleren, 1085 en triomferen, en sterft gerust. Stervende zoekt haar flauw gezicht nog eens het licht,1088 nog eens het licht, 1090 den bruidschat van de natuur te leen aan elk gegeven, om blij te leven. Zo vaart ze heen.
[p. 256]
noë Hoe bitter wil in 't end deez' bruiloft hun opbreken!1094 1095 Geen woorden gelden hier: de klare daad moet spreken. rei van engelenwacht Eerste Zang Eer God door 't eeuwig woord1096 de strijdige krakelen des baaierds kwam te delen,1098 lag d' aarde in zee gesmoord. 1100 De Geest der Godheid weidde op 't water, zonder licht. 't Had al één aangezicht.1102 Toen schoof Gods hand en scheidde het nat en droog. Zo stond 1105 het zakkende aardrijk boven,1105 en 't water, neergeschoven toog naar den diepen grond. Het water, wust van zinnen,1108 durft tegen 's hemels reên 1110 zijn perk niet overtreên uit zucht om land te winnen. Dus blijven ze elk in staat.1112 Gods almacht stelt ze een maat. Eerste Tegenzang Nu dienen aarde en zee1114 1115 het mensdom als zijn slaven, opdat het 's hemels gaven
[p. 257]
gebruike in vollen vreê. Maar 't misbruik ingeslopen, verbittert Gods geduld, 1120 en, diep geraakt in schuld, behoeft geen zoen te hopen.1121 Men ziet den schouwburg van1122 de wereld ter stellage1123 voor Noahs bouwbosschage,1124 1125 vertonen den tiran, bekoord van snode boelen, verworpen Noahs raad,1127 volharden in het kwaad, om geilen brand te koelen. 1130 Dit treurspel keert te dra.1130 Verwacht het slot hierna. Tweede Zang Gods scherprecht wil, als roên,1132 eer vaak het oog koom' luiken,1133 het water streng gebruiken. 1135 Nu zal de misdaad bloên. De zee, dus lang te temmen,1136 te stuiten op het strand, wil, springende uit den band, de wanhoop leren zwemmen. 1140 De Hoogste, om Noah niet te smoren in dien rouwe, zo hij 's volks druk aanschouwe1142 en hore met verdriet, belast Uriël buiten 1145 met ene donderstem
[p. 258]
de drijfark achter hem,1146 na 't intreên, toe te sluiten, en teffens oor en oog.1148 Dit jammer schreit te hoog. Tweede Tegenzang 1150 Mocht grootvaêr Adam spa eens opzien, als herboren, en dit gejammer horen en zien met d'echte gâ,1153 zijn Eva, die op d'aarde 1155 lijfeigen aan de dood,1155 in wee en barensnood,1156 haar vruchten won en baarde, zij riepen: ‘Och waartoe geploegd, gezweet, geronnen,1159 1160 en afkomst aangewonnen?1160 Gestrenge waterroe, straf d' ouders, die veroordeeld,1162 om 't ingevoerde kwaad, bedorven al hun zaad1164 1165 bekoord door 't eerste voorbeeld’.1165 De schildwacht sloot Gods hof,1166 nu d' ark. O jammerstof!	590 belaên: bezorgd 592 het... geschoren: het staat er niet goed voor 593 Ons slotwacht antwoorde u: de paleiswacht moet u te woord staan; onraad: bedreiging 602 aaneen: tegen elkaar op 604 landstroom: hoofdrivier 605 liggen vlot: staan onder water 607 waarzeggerije: voortekenen; pramen: belagen 609 leefden raad: beraadslaagden 610 de horens hoger stak: hoger steeg. Naar klassiek voorbeeld worden de rivieren met horens voorgesteld 621 bij... woord: uit naam van de vorst 622 echter: vervolgens 624 wrokken: dreigend tekeergaan 626 met... harte: met een door droefheid afgesloten hart 627 gebries: afschrikwekkende geluiden 629 vast: steeds 629 hoger niet: ga niet verder, houd op 631 lessen: blussen 638 gedropen: afgedropen 640 doorgaans: steeds 642 Het raadslot... stem: de beslissingen hingen geheel en al af van wat hij ervan vond 643 Wie... verwachten: niemand zou toch een dergelijke nalatigheid bij een hoge functionaris verwachten? 644 machten: soldaten 645 rustig: onbevreesd 647 beseffen: begrijpen 648 bloeimaand: mei, dus in het voorjaar vanuit Nederland gedacht 652 evenaar: equator. Heftige weersverschijnselen ontstaan wanneer het zeewater door de hoogste zonnekracht is opgewarmd 653 meer: zee 658 Dit... ongemeen: wat er nu gebeurt is tegen de rede, onbegrijpelijk en ongewoon 660 spelde: voorspelde 661 boezem: kolk, ruimte; vertrok: rekte... uit 667 nadruk: klem; spelling: voorspelling 668 losse stelling: twijfelachtige veronderstelling 671 redekavelt: nadenkend redeneert (zoals Noah) 673 zwindelen: rondmalen 674 Nog: nog steeds 678 kloot: bal 681 kruik: rivieren worden voorgesteld met een kruik vol water 686 neêrlaag: ondergang 688 aanzien: respect voor vorsten 690 zoen: verzoening 693 Getroost... eerst: dan moet u eerst wel accepteren 694 voorgeleid: onder de ogen gebracht 705 daar hangt... aan: dat raakt; staat: levenswijze 707 Wat... over: wat krijgen we nu? 712 om te zien: aandacht te geven aan 717 bedgenoten: minnaressen, bijvrouwen 718 hoe... vergaan: hoe zal dit aflopen? 719 Wat... beneden: wat houdt hem hier beneden vast? Urania en haar gezelschap zijn dus uit de hoger gelegen burcht naar beneden gekomen 723 spring: springvloed 731 geworden: zijn gang gaan 737 's anders wacht: de waakzaamheid van anderen 740 bondig: deugdelijk, afdoende 741 golden niet: hadden geen overtuigingskracht 742 landgevecht: gevecht tussen plattelanders; zijn verf verschiet: verbleekt 743 is niet rechtschapen: is niet goed op zijn taak berekend; Dit... komen: dat kan ik nauwelijks geloven 745 plach: placht te zijn, gewoonlijk was 747 versuft... droom: raakt niet van slag om een droom 752 artsnij: geneesmiddel; Urania doelt kennelijk op de kracht van de liefde 753 op een sprong: heel snel 755 zich... storen: boos worden 757 trouw: huwelijksbelofte 758 zo... vrouw: als hij zonder vrouw kan (al even cru geformuleerd als het eerder door de grootvorst gebezigde woord ‘gebruiken’, vs. 430) 760 drijft: beweert 761 mereminnenzang: sirenenzang 774 vlaag: bui, nl. het conflict tussen Achiman en Urania 783 klucht: kletsverhaal 788 te tergen: uit te dagen 791 Het... verdrinken: ook vroeger kon een deel van het land wel onder water lopen 798 Een windveêr: één opgewonden veer (van een uurwerk bijvoorbeeld), ook woordspeling met windballon en wind; raên: radertjes; Van... doorgronden: zinspeling op de bekende uitspraak van Vergilius in Georgica ii, 290: Felix qui potuit causas rerum cognoscere (gelukkig hij die de oorzaken der dingen kan doorgronden) 806 oester en de kreeft: deze dieren worden na de vloed, dus bij eb, aan het strand gevonden, aldus de (mij) niet geheel bevredigende verklaring van de wb-annotator 807 trek en tegenheid: aantrekking en afstoting 809 schicht en staartstar: de vurige staart van een komeet 812 staatgrijns: bedrieglijk machtsvertoon 815 opmerkinge: waarneming 817 tochten: hartstochten; involgen: volgen, zich voegen naar 821 guichelaar: waarzegger 824 komt ons duur te staan 826 onbescheid: dwaasheid 827 misbruik... samen: ‘veelwijverij’ 830 welig: in zijn wellust, en ook; een grote hoeveelheid 831 stijft u: versterkt u in uw denken 832 Zo: nl. door uw gebruikelijke promiscue gedrag 838 tovergrijns: betoverende schijn 842 middelaars voorbede: gebed van Noah 844 reden: bewijskracht 855 Mejoffer: ‘mevrouw’ door deze uitspraak in de derde persoon maakt Achiman het verwijt aan Urania geldig voor alle vrouwen 856 al... wroegen: ook al zou zijn hart hem daarover aanklagen 861 inslepen: binnenhalen 863 Het antwoord op de vraag van vs. 862 865 beguichelt... gezicht: betovert onze ogen 866 u... licht: dit masker voor uw gezicht weghaalt 868 vervoeren: misleidden 869 deugd: weldaden, hier vooral in erotische zin. Het is waarschijnlijk ten opzichte van de toeschouwers ironisch bedoeld dat Urania voor haar gedrag nu juist dat woord ‘deugd’ kiest dat ook voor zeventiende-eeuwers als eerste betekenis deugdzaamheid had 876 deze regel herinnert aan de rei uit de Gysbreght: ‘twee zielen gloênde aaneengesmeed’. Daar ging het over de onverbreekbare huwelijksband, hier over hartstochtelijke verliefdheid 877 Wat... niet: wat voor mooie beloften heb je me niet allemaal gedaan 879 het jaargetij... eren: onze bruiloftsdag vieren 885 opwassende: steeds groeiende 886 zetten... te prijk: te pronk gaan zetten. ‘Te pronk zitten’ wordt speciaal van de bruid gezegd maar hier dus van het paar 887 en... verzamen: ons liefdesvuur in ons samenzijn demonstreren 894 halskarkant: collier 895 uw vrijbuit: buit door u behaald 900 sta een poos: blijf even staan 906 flus: zojuist 911 Rechtschapen: ware; staan... genade: zijn niet afhankelijk van de genade van een vrouw 912 vrouwenliefde... schade: het levert schande en schade op te proberen vrouwenliefde te kopen (zoals jij gedaan hebt) 918 Een... bestipt: in onderlinge liefde moet men elkaar niet te precies de wet voorschrijven 919 Zij... verduwen: de liefde moet toch op z'n minst in staat zijn een enkel woord te slikken en niet totaal onverteerbaar te vinden 930 geweer: wapen 937 Steek op: berg op 938 in... nijd: in weerwil van degenen die afgunstig naar ons geluk kijken (zoals ze veronderstelt van Noah) 939 Juist als Achiman een ‘nieuwe bruiloft’ gaat beloven, onderbreekt hij zijn zin omdat Noah er aankomt 940 suffer: dwaas 942 geeft... gezicht: kijkt hij kwaad naar u 944 steurnis: geërgerdheid 946 leraar: profetische predikant 947 met deze vergelijking geeft Noah aan dat door Urania's toedoen al zijn hoop is vernietigd, juist toen hij succes mocht verwachten 949 in 't kwikste... lent: als de lente op zijn mooist is 953 lenigen: week maken 956 zinlijkheên: lusten 961 een eeuw... gelegd: vgl. aantekening bij vs. 29 963 Wat... gesponnen: je hele leven heb je niets anders gedaan dan twist op het spinnewiel gezet, en je hebt er niets van weten te spinnen 970 levendigen: levenden 974 gaat... kreeftengang: gaat steeds de averechtse kant op 975 misbruiken: het misbruiken 981 oorbaar: uw (ware) eigenbelang 983 kort ineen: geconcentreerd 985 vriendin: geliefde 987 niet... verbolgen: niet lichtgeraakt en kwaad 993 dat 's vriendschap en gerief: dat is pas echt liefdesgenot 995 op... uitstel: op kruiden die verdord zijn door lang uitstel van bevochtiging. Met andere woorden: ook vrouwen verdorren wanneer ze niet dikwijls begoten worden 997 edelmoedigen: edele, genereuze mensen 998 aan... slaan: nemen (volgens het wnt een gemeenzame min of meer schertsende uitdrukking) - Noahs woordkeus is dus weinig hoofs 1002 Mijn voorbeeld: te weten de natuur, blijkens de volgende regel: de stomme dieren leren het ons dat we één partner moeten hebben 1004 Uw eigen... kleven: Het gaat hier om Noahs vader, Lamech, van wie in Gen. 4:19-24 staat opgetekend dat hij twee vrouwen had en moord een kleinigheid vond. Volgens een door de kerkvader Hieronymus opgetekende overlevering zou hij per ongeluk zijn voorvader Kaïn hebben gedood. Zoals Vondel in zijn brief aan Oudaen aangeeft, zijn de meeste godgeleerden van mening dat deze Lamech niet Noahs vader was. Waarschijnlijk vond Vondel de verwantschap interessant om twee redenen: Urania kan er een vileine argumentatie aan ontlenen en, belangrijker, zo wordt gedemonstreerd dat zelfs de zoon van een verdorven vader een godvrezend mens kan zijn, die door God in Zijn dienst gebruikt kan worden 1007 veelvoudigheid: overvloed 1010 Een booswicht... schofferen: met haar afkeurende woordkeus sluit Urania zich even bij Noahs visie aan. Dit kan als ironische spot worden beschouwd 1014 kletst: smijt 1023 zonder vlagen: zonder buien, dus voortdurend 1024 nacht... etmaal: blijkens Gen. 7:17 duurde de zondvloed veertig dagen 1029 sponsie: spons 1043 zwalpen: klotsen 1052 vijftien ellen: zie Gen. 7:20 1055 's moloks: van de vogelverschrikker 1070 kipt: broedt uit 1071 schreiers: schreeuwers 1078 vaart spanseren: trekt rond 1080 Stervende... gerust: de traditie wil dat zwanen bij hun sterven zingen 1088 het licht: het zonnelicht 1094 Hoe... opbreken: deze waarschuwing van Noah is wel nodig om de toeschouwers ervan te weerhouden zich door de prachtige lyriek van dit zwanenlied te laten meeslepen. De juffers behoren tot de verkeerde partij en hun lof op het levenslustige leven van de zwanen is niet als aanbeveling bedoeld 1096 Eer God... een maat: vgl. Gen. 1:1-2, 6-7, 9-10 1098 des baaierds: van de oerchaos 1102 't Had... aangezicht: alles zag er hetzelfde uit 1105 zakkende: in elkaar zakkende, op elkaar gepakte 1108 wust van zinnen: woest van nature 1112 staat: (eigen) positie 1114 Nu dienen... vreê: vgl. Gen. 1:26 1121 behoeft: behoeft 't, nl. het mensdom 1122 Men ziet... hierna: een demonstratie van Vondels maxime ‘Het leven is een speeltoneel’ 1123 stellage: podium 1124 bouwbosschage: nl. het cederbos waaruit Noah het hout voor de ark had gehaald 1127 verworpen: verwerpen 1130 keert: zal al te spoedig een peripetie te zien geven, een ommekeer in de situatie zoals al sinds Aristoteles vereist was in een tragedie 1132 roên: strafmiddelen 1133 vaak: slaap 1136 dus lang te temmen: die tot op heden getemd moest worden 1142 zo... aanschouwe: als hij zou aanschouwen 1146 de drijfark... sluiten: vgl. Gen. 7:16 1148 teffens: tegelijk 1153 echte gâ: echtgenote 1155 lijfeigen: onderworpen 1156 in... barensnood: vgl. Gen. 3:16 1159 geronnen: gerend 1160 afkomst: nakomelingen 1162 d'ouders: ons, de ouders (dus niet de nakomelingen) 1164 bedorven: in het verderf hebben gestort 1165 bekoord... voorbeeld: dat verleid werd door hun voorbeeld (en dus ook ging zondigen) 1166 Gods hof: het paradijs (vgl. Gen. 3:24)

Lucifer. Adam in ballingschap, of Aller treurspelen treurspel. Noah, of Ondergang der eerste wereld (2004)

Derde bedrijf

Over dit hoofdstuk/artikel