Spanje in de Nederlandse literatuur

[p. 1]

Eerste hoofdstuk
Kruisridders, pelgrims en kunstenaars (1200-1500)

In het uiterste Westen, waar de aarde rustte op de zuilen van Atlas en de Lethe-rivier door de Elyseïsche velden stroomde, bewaakten volgens de Klassieke mythologie de Hesperiden de gouden appels van vruchtbaarheid, schoonheid en jeugd. Deze romantische fabels over het geheimzinnige avondland, door de Grieken in Italië en de Romeinen in Spanje gelocaliseerd¹⁾, leidden ertoe, dat ook de Middeleeuwers zich dit gebied als een soort aards paradijs voorstelden. De mate, waarin Spanjaarden als Seneca, Martialis en Isidorus van Sevilla aan de Europese beschaving bijdroegen, en de berichten van koopvaarders over Iberia's welvaart versterkten bij een encyclopedisch dichter als Maerlant de indruk van een lusthof, waar wetenschap en wijngaarden bloeiden:

‘Spaenyen leghet alrenaest Gallen...
Een edel lant eist sekerlike
Van steden ende van rivieren,
Van vruchte van vele manieren,
Van stouten lieden ende van wisen,
Ghesont van luchte ende van spisen,
Van frute ende van wijngaerde rike,
So dat men cume vint des gelike;
Men vinter selver ende gout gemene,
Ende daertoe precieuse steene.’²⁾

Maar dit land van paradijselijke dromen, waar men volgens de toen reeds bestaande zegswijze Spaanse burchten of luchtkastelen bouwde³⁾, was sinds de achtste eeuw ook het strijdtoneel van een langdurig gevecht met de Moren, tegen wie Sint Jacob werd aangeroepen. Maerlant, die de Spanjaarden stoute (dappere) lieden prees, vertelde, hoe zijn patroonheilige aan niemand minder dan Karel de Grote verscheen, hem opwekkend zijn graf te beschermen - in werkelijkheid werd de vermeende rustplaats van Jacobus pas vijftien jaar na Karels dood ontdekt⁴⁾ - tegen de onreine Moabieten of Arabieren. De Keizer nu was voor deze taak te meer geschikt,

1) Paulys Real-Encyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft, VIII k. 1243 v.

2) Spiegel Historiael, I, I, XXVII, 31 v. (I 33) (1282).

3) MWB VII k. 1627.

4) DWB 1908 I 399 v.

[p. 2]

omdat hij al jong het Spaans geleerd had in (het tot de elfde eeuw nog Moorse) Toledo. Onmiddellijk gaf hij aan de oproep gevolg, versloeg met zijn helden ‘de vule Sarrasinen’, uitgezonderd hen, die zich lieten dopen, vernietigde alle (Mohammedaanse?) afgodsbeelden en herstelde het graf van de apostel in ere, maar verloor op de terugweg Roelant en Olivier door verraad.⁵⁾ Deze vermenging van werkelijkheid en verbeelding werd in Maerlants rijmkroniek nog bevorderd door overeenkomstige herinneringen van kruisridders en pelgrims aan het Heilige Land. De Paus had bovendien aan de tocht naar Santiago gelijke aflaten verbonden als aan de bedevaart naar Jerusalem, waar de historische Jacobus de Meerdere eens bisschop was en de Islam niet de rustplaats van een apostel, maar het graf van Christus zelf bedreigde.⁶⁾

Eeuwenlang zou een stroom van pelgrims uit de Lage Landen naar Santiago de Compostela trekken, het godsdienstig middelpunt van de strijd tegen de Islam. Letterkundige herinneringen aan deze bedevaartsweg waren de Liedekens van Sint Jacob, waaronder alleen de legende bewaard bleef van de jonge pelgrim, die door een Spaanse herbergierster uit minnenijd vals beschuldigd werd. De heilige pleitte echter met een wonder voor de onschuld van zijn vereerder. In onze tijd dramatiseerde de Fransman Ghéon dit verhaal, dat hier tweemaal is vertaald en herhaaldelijk opgevoerd.⁷⁾

Dat Maerlant zo bezielend schreef over de Reconquista, kwam ook, doordat het Kruistocht-ideaal in zijn tijd begon te verslappen. Vaak was de hebzucht de ware beweegreden van de ridders, zo klaagde Van den Lande van Overzee.⁸⁾ Het wantrouwen tegen de pelgrims, waarvan de St. Jacobslegende sprak, vond zijn verklaring in het feit, dat misdadigers voor straf soms naar Compostela werden gestuurd.⁹⁾ Bij de strijders voor het geloof werd de inhaligheid misschien nog aangevuurd door de stille wens om in ‘Alandalijs’ (Andalusië) een Spaanse of Moorse Prinses te veroveren. In volksboeken en ridderromans wist de Franse koning er onder het incognito Jan van Parijs de aanminnige Vienna te bekoren¹⁰⁾, de Griek Evax maakte met koningin Sibille van Aragón een amoureuse pelgrimage naar Santiago, terwijl Keizer Karel in de Tuin der Hesperiden een heidin bekeerde, die hij als echtgenote met zich huiswaarts voerde.¹¹⁾ Anderen verlangden gevangen te raken bij de heidenen om daar zoet soelaas te ontvangen van ‘des Soudaens dochterkijn’, dat zij zouden ontvoeren en tot de Kerstenwet brengen, of waarmee zij zouden ruilen van geloof.¹²⁾

Soms hadden deze verhalen een historische achtergrond. Zo huwde Graaf Dirk van Holland in 1147 ter Spaanse kruisvaart zijn zoon uit aan een Prinses, die het echt Kastiliaanse Teresa verruilde voor het Dietse Mathilde.¹³⁾ Ook de schonen der ridderromans, Galiëne, Clarine, Hofalise, heetten zelden

5) Sp. Hist. IV, I, X, v. (III 179 v.); IV, I, XX 3 (III 192); cf. De Brabantsche yeesten (ed. J. de Klerk, Brussel 1839) II 150 v.: 2267 v.

6) J. García Mercadel, España vista por los extranjeros, z.j., I 82; Versl. Med. Kon. VI. Acad. 1935, 74.

7) Fl. van Duyse, Het oude Nederlandsche lied, 1905 II 908 v.; S. Axters, Geschiedenis van de vroombeid in de Nederlanden, 1953 II 414 v.

8) Huet, Rembrand, 21 v. (I, I, VII v.).

9) Gonnet in Bijdr. Bisd. Haarlem deel XI 1884.

10) GLN II 276.

11) Roman van Heinric en Margriete van Limborch (ed. Th. Meesters, diss. Nijmegen 1951 fol. 60 C, boek V, vs. 826 v.) (vóór 1318); cf. Ts. 42, 298.

12) Ts. 51, p. 5.

13) M. Valkhoff, De expansie van het Nederlands, Brussel 1943, 50.

[p. 3]

op z'n Spaans. Nog vreemder deden vaak de plaatsnamen aan. Zo gold Vansecuer als de hoofdstad van ‘Arragoen, dat rike lant’. Werd hier Zaragoza bedoeld?¹⁴⁾ Diederik van Assenede liet een Saracijnse strooptocht terugkeren in de haven van Toledo, een begrijpelijke vergissing, want zijn Franse bron blijkt van Napels te spreken.¹⁵⁾ Uit zulke verwarringen merkt men, dat Spanje, waar volgens Maerlant nog rode donderstenen uit de lucht kwamen vallen¹⁶⁾, ondanks levendige herinneringen van kruisvaarders en pelgrims een fabelland was gebleven. Nederlanders voldeden er hun geloften, streden en plunderden er, maar voor het eigene van land en zeden hadden zij weinig belangstelling.¹⁷⁾

In het herfsttij der Middeleeuwen kregen de betrekkingen met Spanje een gewoner karakter onder invloed van de handel. De jaarbeurzen van Antwerpen en Medina del Campo werden om dezelfde tijd gehouden en terwijl de Vlamingen zich te goed deden aan de Andalusische wijn, sliepen welgestelde Spanjaarden in lakens van holanda, een der woorden, die het Kastiliaans aan onze taal ontleende.¹⁸⁾ Iberische kooplieden, die ‘naties’ vormden in de Nederlandse steden, noemden de schaprade of toonbank, waarop zij hun waren uitstalden, escaparate en verhandelden in hun etapas of stapelplaatsen het leder, waarvan de jongeling voor Beatrijs ‘twee scoen cordewane’ liet maken.¹⁹⁾ Kostbare stoffen, batavia, frisia, brabante of bramante, popelina (Popelingen), gante en anascote (Hondschoote) geheten, werden overgebracht door zeelieden, die in het Zuiden termen als hizar (hijsen), tribor en babor (stuur- en bakboord) invoerden met hun handelswaar.²⁰⁾

Door deze zakelijke betrekkingen - uit de reisbeschrijving van de Bruggeling Mathijs van den Vagheviere blijkt, dat Nederlandse kooplieden over heel het Schiereiland woonden - verbreidde zich ook onze beeldende kunst. Onder invloed der Primitieven ontstond daar zelfs een Spaans-Nederlandse school, die na de gezantschapsreis van Jan van Eyck toonaangevend werd. Tegelijk cultureel en politiek ambassadeur, moest hij in Spanje huwbare prinsessen portretteren. Zijn reisherinneringen gaf hij weer op De aanbidding van het Lam Gods (1432), waarvan een zijluik de heilige pelgrims - de Sint Jacobgangers met schelpen op de hoed - liet zien tegen een achtergrond van cypressen, palmen en citrusstruiken.²¹⁾ Eva had op dit meesterstuk een oranje-vrucht in de hand, als was zij een der bewaaksters van de gouden appels uit de Tuin der Hesperiden.²²⁾

Op het atelier van de Vlaamse grootmeester te werken werd nu een Spaans schilderideaal, dat een Luis Dalmau uit Barcelona verwezenlijkt zag (1431/7). Zijn Vergen dels cancellers, een der beroemdste doeken uit de Spaans-Nederlandse school, was dan ook van Eycks van opvatting. De

14) Roman Heinric en Margriete (ed. L. van den Bergh, Leiden 1846, p. XXI).

15) Floris ende Blancefloer (ed. H. Moltzer, Groningen 1879, pp. III, 5:172); Jochems, Missie, 32 v.

16) Naturen Bloeme (ed. E. Verwijs, Groningen 1878 II 207); cf. J. van Stijevoorts refereinenbundel (ed. Antwerpen 1929 I 156:24).

17) A. Morel-Fatio, Études, 5, 252 v.

18) VI. Gids 1951, 129 v.

19) ed. Groningen 1938, 58:278.

20) B. Vidos in Estudios dedicados a Menéndez Pidal, Madrid 1950; Valkhoff 50 v.; Neophilologus 1951, 65 v.

21) L. van Puyvelde, De reis van Jan van Eyck naar Portugal (Versl. Med. K. VI. Acad. 1940, 17 v.) (1428/9); C. Justi, Altflandrische Malerei in Spanien (Miscellanien aus drei Jahrhunderten spanischen Kunstlebens, Berlin 1908 I 291 v.

22) J. Ferrari SJ, Hesperides, sive de malorum aureorum cultura et usus, Roma 1646.

[p. 4]

godsdienstige eenheid verkleinde bij deze cultuuruitwisseling nationale verschillen. De Kastilianen waren bovendien nog afkerig van de Italiaanse Renaissance en voelden zich meer verwant met de Dietse schilders, die een nieuwe techniek aan een innige vroomheid paarden, gemengd met een ontwapenend realisme. Ook onze beeldhouwers en bouwmeesters hadden grote invloed op het Schiereiland. De Gothische monumenten, die zij er schiepen, bleven bewaard, omdat zij geen Beeldenstorm hoefden verduren.²³⁾ In Spaanse kastelen en kathedralen gaven de Nederlandse componisten - een deel der Bourgondische kapel was al in 1431 naar Spanje overgebracht - de toon aan. Vlaamse Primitieven en Polyfonisten brachten Spanje een nieuwe techniek en bezieling, die tot tegenwicht konden dienen van de nog invloedrijke Arabische beschaving. Achter de legers van Ferdinand en Isabella heroverden zij Spanje voor het Christendom.²⁴⁾

23) J. Brans, Isabel la Católica y el arte hispano-flamenco, Madrid 1951 (flamenco betekende niet alleen Vlaams, maar ook Nederlands; cf. Med. K. Ac. Wsch. afd. Ltk. 71A, 11 v.).

24) J.B. Trend, The music of Spanish history to 1600, Oxford 1926, 136 v.