Het werkelijkheidsgehalte in de letterkunde

5

Ik kom nu terug op de grote algemene tegenstelling realisme - romantiek. Het realisme richt zich niet in de eerste plaats op wat verschijningen van de zichtbare wereld tot gemeenschappelijkheid verbindt. Het neemt tegenover die gemeenschappelijkheid of gemeenschap geen stelling en zo het dat al doet, staat het er achterdochtig en skeptisch tegenover, zo niet vijandig. Het realisme richt de aandacht op de losse, afzonderlijke verschijningsvormen. Het werkt zonder voorkeur of vooropgezet plan bij de weergeving van de veelheid der zinsindrukken of gemoedsbewegingen. Bij die richtingen, die tot het realistische type zijn te herleiden, zijn de door de zichtbare buitenwereld opgewekte beelden, impressies en ge-

[p. 12]

voelens overheersend, ofwel de psychologische waarneming van mensen.

Het realistische streven wil uitbeelding, het romantische beschouwing. In de romantiek is de verschijningsvorm in de wereld niet op zichzelf van belang, hij is een teken: zijn functie is, iets anders dan zichzelf uit te drukken. Het objectiverende element vermindert.

De tegenstelling realisme - romantiek is bruikbaar om allerlei moderne richtingen in de letteren te doorlichten en te verhelderen. In het verdere zal dit nog worden verduidelijkt. Het onderscheid gaat dieper dan een artistiek stijlverschil. Er is natuurlijk wel degelijk een verschil in vormgeving, in litteraire techniek, maar dat berust op een psychisch verschil. Het is gebaseerd op aanleg en temperament, hoewel het anderzijds ook samenhangt met maatschappelijke en andere tijdsinvloeden.

In de romantische stromingen dient de buitenwereld als middel om uit te drukken wat de auteur wil uitspreken. Het realisme en daarmee verwante richtingen beelden het afzonderlijke gegeven uit, met een uitsluitende en persoonlijke aandacht voor de dienende en juiste weergeving daarvan. De romantici en hun moderne geestverwanten willen geen aparte details uitdrukken, maar een samenhang van onderwerpen, een samenvattende idee. Zij staan vrijer van de zichtbare werkelijkheid. De keuze van het onderwerp wordt van belang. Het karakteristieke detail verliest de waarde die het had in het realisme en naturalisme (termen die ik hier even doorelkaar gebruik; later zal ik het onderscheid uiteenzetten).

De romantiek richt zich altijd tot een gemeenschap, al hoeft dat de maatschappij of de samenleving niet te zijn of de mensheid. Die gemeenschap, die communicatie, zoekt ze bijvoorbeeld ook met één mens, met het verleden, met God, met het nationale of sociale, met een verbeelding, een idee of een stelsel. Wat het realisme juist zorgvuldig uit zijn gevoelswereld tracht te weren: het collectieve, de traditie, de idee van het religieuze of nationale of socialistische, de ideologische of de idealistische benadering, - dat is juist het uitgangs-

[p. 13]

punt van de romantiek. Dat uitgangspunt is dus altijd iets algemeens, terwijl het realisme voortkomt uit het individuele dat van het algemene afwijkt: uit het persoonlijke zien, het zien met eigen ogen en voor eigen rekening, het zien van de wereld: als nieuw! (‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid.’)