Het werkelijkheidsgehalte in de letterkunde

19

Dit wat het proza betreft. De poëzie van Tachtig heeft voor een belangrijk deel voortgebouwd op de grote negentiende-eeuwse natuurdichters, die misschien anthropologisch, psychologisch, sociaal gezien een romantische geestesgesteldheid hadden, maar in hun natuurgevoel en in de structuur van hun dichterlijke vormdrang een groot gedeelte aan realiteit integreerden. De jonge Shelley is in zijn vroegste jeugdjaren geheel opgegaan in de historische Engelse Romantiek, en zijn eerste, volkomen vergeten publicaties zijn nog helemaal doortrokken van de invloed van de toenmalige succesboeken, tussen 1794 en 1799 verschenen, van Ann Radcliffe, M.G. Lewis

[p. 45]

en W. Godwin. Deze romantische ascendentie onderzoekt André Jolles uitvoerig in zijn studie ‘Shelley's pad naar de dichtkunst’ uit de bundel ‘Bezieling en vorm’.⁷⁴ Maar deze afkomst uit de Romantiek neemt niet weg, dat de latere natuurdichter zeer extravert was, om een term aan de psychologie te ontlenen. In de aanvang van dit boek heb ik al gezegd, dat het nagaan van litteraire invloeden mij op zichzelf van weinig belang lijkt voor de litteratuurkunde⁷⁵; toch wil ik hier iets van dergelijke werking op de dichters van Tachtig laten zien.

Bij Albert Verwey, in zijn college over Frederik van Eeden⁷⁶, roept diens gedicht ‘De wonderbloem’ van 1883 de herinnering op aan ‘The sensitive plant’ van Shelley. Zijn gedicht ‘De eigen uitvaart’ vertoont invloed van Shelley, zoals nader wordt aangetoond in het proefschrift van dr. G. Dekker: ‘Die invloed van Keats en Shelley in Nederland gedurende die negentiende eeu’.⁷⁷ Gerrit Kalff jr. gaat uitvoerig de invloed van Shelley's ‘Epipsychidion’ na op Van Eedens ‘Ellen’.⁷⁸ Van Eedens opvattingen over kunstenaarschap sluiten aan bij die in Shelley's ‘Defence of poetry’. Ook in ‘De broeders’ ziet Kalff herinneringen aan Shelley.⁷⁹ Dit alles is van gering belang, omdat Van Eeden eigenlijk niet als een typische Tachtiger kan beschouwd worden, daarvoor is hij te overwegend romantisch. ‘De kunstenaars,’ schrijft Coenen⁸⁰, naar aanleiding van ‘Johannes Viator’, ‘werden (...) nijdig (...) om die blasphemie tegen de gloednieuwe realistische en naturalistische kunst (...). Deze man, dien zij aan hun boezem gekoesterd hadden, bleek eensklaps niet een adder, maar, wat veel erger was, een blikken dominee, alleen in talent en zeggingskracht van de vroegeren verschillend.’

Wat Gorter aangaat, diens Balder-conceptie in ‘Mei’ houdt volgens R.A. Hugenholtz⁸¹ verband met een gedicht van William Wordworth: ‘Stanzas written in my pocket-copy of Thomson's castle of indolence.’ Edward B. Koster in zijn boekje ‘Over navolging en overeenkomst in de literatuur’⁸² brengt passages uit de ‘Mei’ van Gorter in verband met overeenkomstige citaten uit Shelley en Keats. Wie zich voor der-

74 (Haarlem 1923).

75 De belangstellende kan enige gegevens vinden in hoofdstuk IX van ‘De renaissance der cultuur in Nederland in het laatste kwart der negentiende eeuw’ (Arnhem 1941) van Gerben Colmjon.

76 Albert Verwey ‘Frederik van Eeden’ (Santpoort 1939).

77 Zie dr. G. Kalff jr. ‘Frederik van Eeden. Psychologie van den Tachtiger’ (Groningen 1927) p. 38, noot 2.

78 In hetzelfde werk p. 68 e.v.

79 In hetzelfde werk p. 121.

80 ‘Studiën van de Tachtiger beweging’ (Middelburg 1924) p. 252.

81 R.A. Hugenholtz ‘Gorter's Mei’ (Amsterdam 1904) p. 52.

82 (Wageningen 1904) p. 48 e.v.

[p. 46]

gelijke overeenkomsten interesseert, kan ze in de uitvoerige verwijzingen van dat boekje nalezen.

Nog uitvoeriger worden daar voor de verzen van de jonge Verwey de vergelijkplaatsen aangegeven, - voornamelijk weer uit Keats en Shelley, maar ook uit anderen. De parallelplaatsen betreffen soms bijna letterlijke navolgingen, soms ook zwakke overeenkomst, hetzij uit vage reminiscentie of uit verre verwantschap. Voor de waardeschatting van een kunstenaarschap intussen zijn zulke gegevens naar mijn mening niet van overwegend gewicht.⁸³

Busken Huet heeft er al in 1884 op gewezen, dat Jacques Perks nu zo bekende ‘Iris’ een vrije navolging is van ‘The cloud’ van Shelley. Wie beide gedichten vergelijkt, ziet hoe ver de jonge Perk bij zijn voorbeeld achterblijft. Maar voor het Nederland van die tijd heeft het gedicht grote verdienste, en het blijft beschamend dat ‘De gids’ het voor plaatsing heeft afgewezen. Prof. Dekker heeft in zijn proefschrift ‘Die invloed van Shelley en Keats in Nederland gedurende die negentiende eeu’⁸⁴ uitvoerig materiaal bijeengebracht over de Engelse invloeden op de poëzie en de kritische maatstaven van de Tachtigers. Hij heeft onder andere een groot aantal parallelplaatsen in Gorter en Shelley genoteerd.

Het is merkwaardig, dat de dichters van Tachtig zich voornamelijk richtten op de grote Engelse negentiende-eeuwse dichters, meer dan op de veel meer met hen verwante groep van de Parnassiens. Deze groep werd genoemd naar de door de bekende uitgever Alphonse Lemerre in het licht gegeven bloemlezing ‘Le Parnasse contemporain’, in drie series verschenen: 1866, 1869 en 1876. De dichters van deze school, waarvan Charles-Marie Leconte de Lisle de onbetwiste leider was, waren sterk objectief gericht; hun poëzie was streng klassiek van vorm en sterk plastisch. Maar ondanks die realistische inslag van de Parnassiens voelden de Tachtigers zich meer tot de grote Engelse natuurdichters aangetrokken, door hun drang naar sterk en hartstochtelijk leven. Bij de meesten was de eigenlijke creativiteit als een kortstondig strovuur na de jeugdjaren opgebrand, alleen Verwey wist zich later te

83 Voor Shelley's betekenis voor Verwey zie ook B.M. Baxter ‘Verwey and Shelley, a discussion of Verwey's translations from Shelley's “Poëtical works”’, in ‘The modern language review’ LV, 2 (London, april 1960).

84 (Groningen 1926). Vergelijk James Anderson Russell ‘Dutch romantic poetry, the English influence’ (Bedford 1961).

[p. 47]

vernieuwen. Bij de Engelsen voelden de Tachtigers een verwantschap aan die, bij de Parnassiens ontbrekende, drang naar een leven van hevige passies. In Kloos, ik wees er al op, stond die psychologische gevoelsinhoud aan een realistisch gefundeerde structuur van de poëzie - niet vormstructuur, maar psychische, poëtische structuur - niet in de weg.⁸⁵

85 Kloos schrijft in ‘De nieuwe gids’ 1887 II, p. 134 (‘Veertien jaar literatuurgeschiedenis II’ p. 26) vanuit die structuur over ‘Orchideeën’, de tweede verzenbundel van Louis Couperus: ‘Van stemming voor de natuur, van artistiek zien van het menselijk doen en laten, van werkelijkheidszucht, van hartstocht, kortom van alles wat waar is, in den kunstenaar noch in den aesthetischen mensch, een spoor.’ Geciteerd door dr. H.W. van Tricht ‘Louis Couperus. Een verkenning’ (Den Haag 1960) p. 39.
De dichters van Tachtig waren realisten, zelfs zij die later andere wegen gingen: Gorter tot zijn spinozistische en Verwey tot zijn verlovingstijd.