Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1788

(April)

De processie der Pillegrems wordt niet omgedregen.

Op den 1 april, feestdag van O.L.V. Bootschap en wiert er als het voorleden jaer geene processie van de Pillegrems⁽⁷³⁾ omgedregen, zoodat het heden was alsof zulks noijt hadde gepleegt geweest.

(73) Zie hiervoor voetnoot 36 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787.

Den heer Losseran, coadjutor van Assebrok, wordt vermist.

Desen morgen wiert er ook ontdekt een aldergrootste ongeluk deser daegen voorgevallen, want alzoo den eerweerden heer Loseran, coadjutor⁽⁷⁴⁾ van den heer pastor ter parochie van Assebrouk, nu sedert saterdag den 29 maerte dus drij daegen vermist was, zoo was er alom geduerende dees tijdt naer hem gesogt geworden. Hebbende desen heer 's morgens vóór den twalf uren het huijs van den heer pastor - fol. 39 - verlaeten, laetende buijten gewoonte zijnen wandelstok en horlogie thuijs; hebbende hij zelfs desen morgen nog bichte gehoort en de H. Communie gegeven. Hoewel desen heer zig sedert eenige daegen niet wel te pas bevonden hadde en hierom eenen spougdrak⁽⁷⁵⁾ genomen hadde en adergelaeten was, zijnde zijn bloedt volgens de getuijgenis der geeneesheeren zeer frenesijenachtig⁽⁷⁶⁾, waerom ze[l]fs zijne ouders, broeders ende susters hem des naermiddaegs met eenen carosse vermeijnden thuijs te haelen, maer eijlaes te laet! Want desen heer, waerschijnelijk buijten sinnen ende van eene frenesije getroffen, is gaen dolen langs het landt totdat hij ongeluckig is verdronken gevonden in eene beke ofte waterloop, leijdende van de capelle van O.L.V. van 't Boomken⁽⁷⁷⁾ naer den Oostenschen vaert, waerin desen heer desen morgen is gesien geworden; niemant vervolgens wetende hoe ende wanneer desen heer verdronken is en hoe lang ende waerheen hij al gedoolt heeft. Desen - fol. 40 - ongeluckigen priester dus ellendig aen zijne doodt gekomen wiert op heden door d'heeren van 't Brugsche Vrije geschouwt en des

(74) Hulppriester. Meestal echter gebruikt voor bisschoppelijk coadjutor, degene die tot hulp of plaatsvervanger van een diocesaan bisschop is aangesteld. (J.B. KORS, Encyclopaedisch kerkelijk woordenboek, Antwerpen - Bilthoven, 1952, blz. 188).

(75) Gezien de context kunnen we veronderstellen dat Van Walleghem ‘spougdrank’ bedoelde.

(76) Frenesie (frenisie, frenegie), waanzin, krankzinnigheid, zinsverbijstering. (E. VERWIJS en J. VERDAM, o.c., blz. 849).

(77) Deze kapel werd gebouwd in 1664 door Andreas de la Coste, heer van Ter Lucht, ter herinnering aan een zogenaamd mirakel. De volksoverlevering vertelt namelijk dat twee schippers langs de Oostendse vaart - vroeger de Ieperleet -, nabij het domein Ter Lucht, een beeld van Onze-Lieve-Vrouw in een lindeboom zouden gevonden hebben. De pastoor van Sint-Andries liet het beeld naar de parochiekerk overbrengen, maar 's anderendaags zou het terug op de plaats waar het gevonden was gestaan hebben. De kapel werd een lokaal bedevaartoord. De benaming Boompjesstraat, ingevoerd op 7 augustus 1899, werd ervan afgeleid. (A. SCHOUTEET, Straatnamen, o.c., blz. 33).

[p. 30]

anderdaegs 's avons op 't kerkhof van de parochie van St.-Andries begraeven. Op 't missen van desen ongeluckigen heer wieren der verscheijde gissingen gemakt zoolang hij niet gevonden was, jae daer wiert in 't openbaer geseijt dat hij vermoort was, waerom de schouwinge van 't lichaem zooveel te stiptelijcker gebuerde, dog aen 't zelve wierden geene wonden bevonden, behalvens eene kleene wonde aen 't lilleken der oore, 't welk waerschijnelijk in den val is veroorsakt.

Groote spotternije der geestelijkheid in 't begraeven van eenen hondt, op de parochie van Olem begaen.

Gisterenavont wieren der twee gebonden de Gentpoorte ingebragt die men reets zoo verre verdichte van dese de moordenaers te zijn dog, zoo men nu zegt, zijn dese twee boeren van Olem⁽⁷⁸⁾ die aldaer over eenige daegen met eenige andere een groote spotternije met de geestelijkheijdt zouden gehouden hebben, want den heer paster aldaer, genaemt de Mol, onlangs overleden zijnde, zoo hadden eenige boeren tegens desen heer een grooten haet opgevat, 't goon - fol. 41 - zij zelfs naer zijne doodt lieten blijken; want eenen boer der zelve parochie eenen hondt hebbende die hij ook mol naemde ende waer[van] hij veel hiel, zoo is desen hondt overleden, waerom den boer, tot spot van den overleden heer pastor, veele van zijne vrienden en bekende van de parochie gevraegt heeft ende eenen pragtigen uijtvaert over desen zijnen hondt gehouden heeft. Middelertijdt dat het feest geduerde hebben eenige van die genoode den dooden hondt rondt de parochie rondtgedraegen op eene forme van berrie en den zelven eerst eene wijle tijdts aen de duer van den overleden heer paster gehangen hebbende, hebben hem dan met de ceremoniën en kerkspligtigheden in 't begraeven der doode, in de zelven put, in welcke den heer paster begraeven lag, bovenop hem begraeven. Of het nu van dese kerkschendige moetwillige zijn die ingebragt zijn, wort er verder bevestinge vereijscht, dog men zegt in 't algemeen dat dese hunnen verdienden loon zullen ontfangen.

(78) Met Olem wordt Oedelem bedoeld, gemeente in de provincie West-Vlaanderen, arrondissement Brugge, die met de fusies van 1977 tot Beernem ging behoren. (H. HASQUIN, o.c., dl. II, blz. 777).

De kerkwijdingen op Beloke Paesschen gehouden.

- fol. 42 - Op den 6 april sondag naer Beloken Paesschen wierden, als sedert eenige jaeren in gebruijk, in alle de kercken deser stadt Brugge ende gelijk ook in alle degene van het ge(e)heele Nederlandt de kerkwijdi[n]gen met alle pligtigheijdt geviert, zulks gisterenavont door het luijden van alle de klokken deser stadt aen elk bekent gemakt zijnde. Hieruijt ook blijkende dat het keijserlijk en koninglijk edict ten desen eijnde t'zijnen tijde bekent gemakt, zijne volle uijtwerkinge blijft behouden, zoo nogtans dat de kerremissen, besonder ten plattenlande, die door hetzelve edict ook gesupprimeert waeren, hierom niet minder geviert worden maer zelfs meer als vóór desen. Want behalvens dat de landtslieden hunne gewonelijcke kerremissen blijven vieren, vieren zij bovendien met allen luijster de kerremis van heden op alle parochiën, door welcke veranderinge dese door hun de ‘Keijsers kerremis’ genaemt wordt.

[p. 31]

Annonce in de Gendsche gasette gedaen nopende de catoendrukkerije, opgeregt in Brugge.

- fol. 43 - In de Gendtsche gasette van den 7 april⁽⁷⁹⁾ is het volgende geannoceert geworden:

Brugge den 31 maerte 1788,

De katoendrukkerije die sr. F. Meert binnen dese stadt in de maendt meij lestleden heeft begonst op te rechten voor de compagnie onder de firma Rapaert en compagnie is nu zoo volmakt dat d'heer Raepaert heden de eerste plaete heeft gedrukt en seffens zijn alle de drukkers aen het werk gevallen en volgens hunne gewoonte, naerdat idereen om te eerst zijn stuk afgedrukt hadt, hebben zij alsdan eenige stukken grove catoenen voor prueve gemakt om de patroonen in levendige caleuren aen het publick te toonen en zij hebben dezelve (onder het geduerig speelen van den beijaerd, het geschut van canon en het gespel der musique militaire, ten dien eijnde door den heer kolonel goetjunstig geconsenteert) in de voornaemste straeten en plaetsen rondtgedraegen tot groot genoegen - fol. 44 - van alle welpeijsende ingesetene. Zij waeren voorgereden door eenen standaertdraeger met een katoenen vaendel waerop gedrukt stonden 44 verscheijde plaeten waerin bevonden worden alle de uijtmuntenste caleuren die konnen gedrukt worden; het root, hoog en leeg violet en het uijtmuntende geel caleur zijn bovenal geadmiteert geworden, benevens bruijn- en kaffégronden. Zij zijn verselt geweest van alle de werkluijden die aen dese drukkerije gewerkt hebben. Daernaer volgde den directuer der drukkerije, sr. Meert, met eene goude madalie op de borst benevens eenen van de comtoirbediende, sr. A.L. de Clercq, beijde te peert, rijdende aldus buijten de Smedepoorte naer twee treffelijcke aubergen alwaer zij met vruegt genoten hebben de jonste van de sociëteijt. De gebueren rondt de fabricke hebben hunne huijsen ten besten verciert en 's avons verlicht en alderhande vruegdebedrijven betoont, hetgene tot desen morgen heeft geduert. Dit spectakel heeft een algemeen genoegen veroorsakt ende wel - fol. 45 - naementlijk aen degene die het nut kennen hetwelk zoo een fabricke aen eene stadt zal doen. Eenen vrient heeft versekert dat de caleuren zoo vast zijn als men die vinden kan en heeft getuijgt dat hij het geel met zeepe en kokende water heeft sien wasschen, naerdat hetzelve twee uren lang daerin getrokken hadt, zonder dat het caleur verandert was. Men zegt dat de compagnie binnen 5 à 6 weken zal konnen beginnen verkoopen, alsmede eenig blauwgoed, hetgeen ook uijtnemende schoon is en dat zij alsdan zal beginnen de goederen van de kooplieden en winkeliers te aenveerden om naer hunne geliefte in het blouw te drukken.

(79) In de ‘Gazette van Gend’ is op datum van 7 april 1788 het door Van Walleghem geciteerde bericht inderdaad opgenomen. De twee teksten komen woordelijk met elkaar overeen, de schrijfwijze van bepaalde woorden werd echter door Van Walleghem aangepast aan z'n eigen schrijfstijl. (B.R.U.G., De Gazette van Gend, 1788, J. 1).

Een kindeken voorbij de kerkduere van St.-Jacobs te vondeling geleijt.

Op den 7 april, 's morgens ontrent den vijf uren, wiert een vers geboren kindeken op de volgende wijse gevonden⁽⁸⁰⁾: eenen man passeerende voorbij de kerkduere van de parochiale kercke van St.-Jacobs saeg aldaer iet in eenen blouwen doek - fol. 46 - gewonden liggen en hetzelve met schrik naergesien hebbende, ontdekte hij hetzelve een jonggeboren kindeken te zijn, waerom hij seffens klonk aen het huijs van den heer pastor deser kercke en zulks bekent makte. Den heer pastor deed seffens het kindeken in zijn huijs brengen en besorgen door eene vrouwe die hij seffens liet ontbieden, van luijeren en

(80) Vanaf 1600 werden de vondelingen bij burgers uitbesteed. Waarschijnlijk gaven vooral geldelijke berekeningen de doorslag tot dit besluit: uitbesteding bij burgers in de stad viel altijd voordeliger uit dan het in stand houden van een wezen- of vondelingentehuis. De plaatsing van en het toezicht over de vondelingen, evenals de uitbetaling van het alimentatiegeld werd waargenomen door de meester van het St.-Juliaansgasthuis (zie hiervoor voetnoot 114 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787). Hij diende echter vooraf toestemming te vragen aan de greffier der stedelijke Vierschaar. Veruit het grootste bedrag van de vondelingengelden werd maandelijks door de stadstresorier aan de meester van St.-Juliaans overhandigd. Dit bedrag was natuurlijk in evenredigheid tot het aantal te alimenteren gevallen. In het begin van de 17de eeuw lichtte men deze onderhoudsgelden uit de stedelijke inkomsten van de wijnaccijns. Op het einde van deze eeuw, toen het aantal vondelingen veel groter was, sprak men de fondsen aan van de bieraccijns. Alle gelden werden samengebracht in de ‘buerse vanden ghemeenen aermen’. Alle erfenissen die aan de vondelingen te beurt vielen, evenals publiek verkochte meubelen en kledij van afgestorven ouders gingen naar deze armenbeurs. Het aantal vondelingen moet in onmiddellijk verband worden gebracht met de economische toestand van de onbemiddelde bevolkingsklasse te Brugge. In tijden van ziekte of grote armoede steeg het aantal der te vondeling geplaatste kinderen dadelijk. Voor de 18de eeuw kan men stellen dat vanaf 1725 praktisch geen vondelingen meer voorkwamen. J. Geldhof legde er de nadruk op dat deze sterke daling van het aantal vondelingen het gevolg was van de systematische en intense aanpak van het pauperisme te Brugge onder het Oostenrijks bewind. Naar onze mening mag men de positieve invloed van de algemeen gunstige economische toestand hier niet uit het oog verliezen. Wanneer evenwel op het einde van de 18de eeuw onzekere tijden aanbraken (Brabantse Omwenteling en Franse bezetting) werden de gevestigde sociale structuren grondig gewijzigd en de economische toestand uit z'n evenwicht gebracht. Onder invloed van deze veranderingen steeg het aantal vondelingen opnieuw en zeer vlug. (J. GELDHOF, Pelgrims, dulle lieden en vondelingen te Brugge (1275-1975), Brugge, 1975, blz. 195-217).

[p. 32]

doeken. Ende naerdat hetzelve kindeken door dees vrouwe behoorlijk gereijnigt ende in luijeren gewonden was, wiert hetzelve desen morgen gedoopt in de cathedraele kercke van St.-Donaes ende genaemt, mits het op de zulle van de kerkduere gevonden was, Joannes van der Zulle; hetzelve kint dan voorders bij d'ander vondelingen besteet wordende, gelijk ook met nog een ander gedaen is dat den tweeden gepasseerden paeschdag in 't portael van de parochiale kercke van O.L.V. is gevonden geworden; zijnde geweest een knegtjen, dat in schoone luijeren naer de nieuwste gouste opgedaen was.

Strenge ordonantie diesaengaende gedaen.

- fol. 47 - Op den 10 april wiert bij hallegebode, trommelinge en placaete⁽⁸¹⁾ vanwegens d'heeren van 't collegie deser stadt Brugge eene strenge ordonantie aengekondigt waerbij strengelijk verboden wordt van eenige kinderen, 't zij waer 't wesen mag, te vondeling te leggen, op pene van arbitrare straffe; zullende aen degene die zulks aen 't collegie zullen ontdekken, zoodaenig dat de plichtige van de faitelijckheijdt overtuigt worden, eene belooning van 50 patacons⁽⁸²⁾ gegeven worden, gelijk ook hunnen naem, indien zij zulks begeeren, secreet zal gehouden worden.

Uijt de Gasette van Gend van den 10 april heeft men andermael vernomen een octroij voor de Oostenrijcksche Nederlanden van Zijne Majesteijt den keijser en de koning voor eene lichtinge van twee millioenen vierhondertduijsent guldens wisselgelt, 't welk den leser in 't geheel zien kan in 't Lovens nieuws, het sesde deel, fol. 253 tot 258, in alle zijne deelen⁽⁸³⁾.

(81) Zie S.A.B., Plakkaten, 2^o reeks, reg. 29, nr. 65. Een hallegebod daarover hebben we niet teruggevonden.

(82) Wij hebben gepoogd de munten die Van Walleghem in z'n handschrift heeft opgenomen om te zetten in de algemeen gebruikte 18de-eeuwse waarden, nl. de gulden en het pond groot. De gulden werd gebruikt voor gewone betalingen, het pond groot hoofdzakelijk voor het grote handelsverkeer en het bankwezen en op de wisselmarkt. Na 1690 kwam een onderscheid tot stand tussen wisselgeld en courantgeld. Dit gebeurde na de algemene devaluatie die op 2 april 1690 werd doorgevoerd. Het grote handelsverkeer volgde immers de devaluatie niet, de vroegere koersen bleven behouden. Aldus kwam een onderscheid tot stand tussen wisselgeld (d.i. niet gedevalueerd) en courantgeld (d.i. wel gedevalueerd) Aanvankelijk was 6 gulden wisselgeld gelijk aan 6,5 gulden courantgeld; vanaf 1704, na een nieuwe devaluatie van het courantgeld, heerste de verhouding 6-7, die in de 18de eeuw geen wijziging meer onderging. In 1714 werd het wisselgeld officieel erkend naast het courantgeld, maar in 1786 werd de officiële erkenning opgeheven. We kunnen stellen dat het wisselgeld een vroeg voorbeeld was van een rekenmunt. Bij het opgeven van de muntwaarden hebben wij ons gebaseerd op het werk van V. Janssens ‘Het geldwezen der Oostenrijkse Nederlanden’ en op ‘het Tarijf der goude en zilvere speciën met hunne evaluatiën volgens de laetste placaeten’, gedrukt te Brugge door J. De Busscher en opgenomen in ‘Den Grooten Brugschen Comptoiralmanach’ van 1784. Enkel bij V. Janssens vonden we de patacon terug. In de periode 1714-1749 werd deze munt de waarde van 2 gulden - 16 stuivers courant toegekend. Herinneren we er aan dat 1 gulden = 20 stuivers, 1 pond groot = 20 schellingen, 1 pond groot = 7 gulden, 1 schelling = 7 stuivers. (V. JANSSENS, Geld- en bankwezen in de Zuidelijke Nederlanden, 1650-1800, in N.A.G.N., o.c., dl. 8, blz. 203-204), (V. JANSSENS, Het geldwezen der Oostenrijkse Nederlanden, in Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België: Klasse der Letteren, nr. 29, Brussel, 1957, blz. 320), (S.A.B., Almanach 1784, BIhh).

(83) Het octrooi van de keizer voor een lichting van twee miljoen vierhonderdduizend guldens wisselgeld werd uitgebracht te Wenen op 15 februari 1788. Het bericht werd opgenomen in de ‘Gazette van Gend’ van 10 april 1788. De ‘lichtinge’ (= lening) werd op 1 maart 1788 uitgeschreven bij de weduwe De Nettine en Zoon te Brussel. De buitengewone onkosten die moesten gedaan worden voor ‘het welzijn van de (keizerlijke) dienst’ zouden er door betaald worden zodat aan de gewone inkomsten niet moest geraakt worden. Bovendien werd de lening voorgesteld als een goed middel om geld te beleggen. De verschillende punten en condities die aan de lichting verbonden waren, zijn in het bericht vermeld. Zo weten we o.a. dat obligaties uitgegeven werden voor een bedrag van minstens 500 guldens, dat de intrest vier ten honderd bedroeg en de uitbetalingen geschiedden van 1 maart 1789 tot 1 maart 1796. (B.R.U.G., De Gazette van Gend, 1788, J. 1).

Sieur Verleije, meester-timmerman, gevlugt op 't vrijdom der eerw. paters Augustinen, wordt van 't zelve overgeleet wegens eene moordaedig fait door hem begaen.

- fol. 48 - Op den 11 april van 's morgens met den daege, waeren ten allen kant veele menschen op de been en men hoorde niet anders of er was eene groote moordaedigheijdt gepleegt. Zulks gaf aenleijdinge omdat tusschen 6 en 7 uren van desen morgen sieur Verleije, meester-timmerman, wonende op de Burse, gebonden van 't vrijdom uijt het clooster der eerw. paters Augustinen⁽⁸⁴⁾ gehaelt en naer het vergaedert collegie overgebragt wiert, met consent nogtans van onsen eerweerdigsten heer bisschop die zulks maer hadde toegelaeten om hem op 't collegie te hooren over de begaene moordaedigheijdt waermede hij wiert betegen. Desen man, gesepareert van zijne vrouwe, van weijnig reputatie ende nog meer om zijn slecht gedrag van weijnige bemint, wiert van 't meesten deel der ingesetene deser stadt voor den moordaedigsten aller menschen voorgegeven, aen eene saek nogtans waerin hij wel plichtig dog van de rechters eenigsints te verontschuldigen was terwijl dees saek in deser voegen toegegaen was.

- fol. 49 - Geleden twee daegen, tegens den noen, quaem den gemelden Verleije in d'herberge Bremen bij d'Ezelbrugge tot het drincken van een glas brandewijn, waer hij vont eenen man van 77 jaeren, genaemt Mollo, woonachtig ontrent het Oudt Hof van St.-Jooris⁽⁸⁵⁾. Desen Mollo aen Verleije eerst eenige schimpslaegen toegebragt hebbende, gaf hem daerop in 't eerst geene redens, dunkende dat hij bedronken was, gelijk zulks ook veel daertoe hielp. Hij ver-

(84) Van Walleghem heeft het hier duidelijk over het religieus asielrecht. Het asielrecht was een vroeger kerkelijk privilegie waardoor schuldenaars of misdadigers, die in een kerkgebouw of klooster beschutting hadden gezocht tegen de hen vervolgende ordehandhavers niet mochten gevat worden, zonder eerst de toelating van de bisschop bekomen te hebben. Deze maatregel was zowel voor strafrechterlijke, burgerrechterlijke als kerkrechterlijke gevallen van kracht. (J. BRYS, Juris Canonici Compendium, Brugge, 1949, dl. II, blz. 37-38) [J.G.]. Op het einde van de 18de eeuw, mede onder invloed van de Verlichting, brokkelde het religieuze asielrecht af. In 1760 en in 1781 werden door de Oostenrijkse regering maatregelen afgekondigd om het asielrecht af te schaffen. Het duurde tot de Franse bezetting vooraleer het religieuze asielrecht definitief uit onze wetgeving werd geschrapt. (M. PROOST, Du droit d'asiele en Belgique, in Annales de l'academie d'archéologie de Belgique, XXXVI, 3^o serie, dl. VI, Antwerpen, 1880, blz. 63-105).

(85) Zie in verband hiermee voetnoot 54 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787. Zowel het ‘Oudhof’ als het ‘Jonghof’ bevonden zich in de huidige St.-Jorisstraat.

[p. 33]

anderde van schimpreden in dreijgementen en bragt aen Verleije, op de tegenkanting die hij daerop deed, zelfs eenige slaegen met zijn wandelstok toe. Desen zig dus ten onrecht getergt ziende, bragt hem ook tot vier à vijf vehemente slaegen met een knorre doornstokje dat hij bij zig hadde toe en ging daermede zeer gestoort de herberge uijt, op geen doodelijk gevolg denkende terwijl den zelven Mollo niet ter aerden gevallen of buijten kennisse was, maer zelfs daernae - fol. 50 - nog een glas genever gedronken hebbende, naer zijne dochter ging, wonende in d'herberge Het Papegaijken agter St.-Jacobskerke, waer nauwelijcks gekomen zijnde in eene apoplexie⁽⁸⁶⁾ en letergie⁽⁸⁷⁾ viel, waerschijnelijk door de colere en ontfangene slaegen voortkomende. Aldus zonder tot kennisse te komen tot de gepasseerden middernagt gelegen hebbende, is hij ellendig gestorven; op 't hooren van welcke Verleije ook seffens naer 't vrijdom gegaen is. Heden naer den noen, ten bijwesen van d'heeren van 't collegie, over het doodt lichaem eene nauwkuerige schouwinge gedaen zijnde, is er door de doctors en chirurghins bevonden dat hij niet door eenige ontfangen doodelijcke wonden was overleden, maer aen de gevolgen van eene apoplexie en letergie, waerom Verleije desen naermiddag andermael naer het vrijdom is vergeleijt geworden alwaer hij, zoo men zegt, een jaer en ses weken zal moeten verblijven - fol. 51 - aleer hij op zijne vrije voeten zal zijn. 't Welk zooveel meer te gelooven is omdat zijn hallam en werkbank om te wercken reede naer hetzelve clooster vertransporteert is om geduerende desen tijdt of mogelijcks nog langer aldaer zijnen kost te winnen, want anders zoude hij sekerlijk geapparendeert worden; want schoon er mogelijcks het hoogste recht niet zoude wesen om hem voor de voormelde faitelijckheijdt te coloqueeren, zouden d'heeren recht genoeg vinden om hem voor dese en ander begaene faitelijckheden borger van het Gensch correctiehuijs te maeken.

(86) ‘Apoplexie’ is het Franse woord voor beroerte.

(87) Letargie (litargie, litaergie), slaapzucht, de toestand van te verkeren in een staat van verdoving. (E. VERWIJS en J. VERDAM, o.c., blz. 410).

De vangenis tot Kortrijk afgebrant.

Heden heeft men ook uijt de stadt Kortrijk vernomen hoe aldaer de vangenisse is afgebrant en niet dan de mueren zijn blijven staen, waerdoor drij gevangene door de vlammen verslonden zijn en meest alle de andere door de vlugt dit gevaer zijn ontkomen. Welcken droeven voorval veroorsakt is door eenen moetwilligen die een tinteldoos met vier en stroij langs een venstergat in dezelve al brandende ingesmeten heeft⁽⁸⁸⁾.

(88) De brand is vermeld in ‘Kortrijk in het verleden’. (TH. SEVENS, Kortrijk in het verleden. Historische schetsen en aantekeningen, Kortrijk, 1883, blz. 110).

Feest gegeven wegens de catoendrukkerije.

- fol. 52 - Op den 13 april wierden aen de gebuers rontom de drukkerije van catoenen, in het beluijk van het gesupprimeert clooster der Rijkke Klaeren opgerecht, gegeven 25 tonnen bier en de noodige speellieden, tot jonst voor het vercieren van hunne huijsen ende de verlichtingen van 's avons op den dag, hiervooren vermelt, wanneer des zelfs prueve rondtgedraegen was. Hierom wiert heden door die gebuers, die ten meerderen deele gemeene lieden zijn, groote vruegt betoont en zelfs weder aert hunne huijsen eenige versieringen en des avons verlichtingen aen(ge)steken en verscheijde canons afgelost, gelijk ook op heden en op verscheijde andere sondaegen langs verscheijde kanten van de stadt gedaen wordt, door de jonsten die er alom door de nieuwe heeren collegianten gegeven worden. Nu zal men eerstdaegs gaen sien den uijtval van de nieuwe catoendrukkerije en wenschelijk waere het dat men haest met vrugt over des zelfs goeden uijtval mogte vieren.

[p. 34]

De vrouw van sieur Constenobel word aen de mijne voor 't begaen van bursesnijderije geapparendeert.

- fol. 53 - Op den 18 april, 's morgens tusschen seven en agt uren, viel er aen de mijne⁽⁸⁹⁾ een aldergrootste disorder voor. Want eene vrouw, zijnde de dochter van sieur Constenobel, paruquier deser stadt, wonende bij De Gaepaert⁽⁹⁰⁾ en getrouwt met eenen meester-cleermaeker, wonende in de Beenhouwersstraete, uijt den sak van de dienstmaert van het clooster van Spremalie⁽⁹¹⁾ met eene groote argelistigheijdt eenige kroonen gelicht hebbende, wiert op het fait betrapt en tot drij à vier kroonen weergegeven zijnde aen de dienstmaert wiert dees behendige joffrouw schandelijk onder het ontfangen van menige stooten en slaegen en onder het geloop van duijsenden menschen voortgestooten tot aen de vangenisse, waer dese joffrouw, die meest zonder wercken leefde en haeren man genoegsaem thuijs bragt, nu ook zelfs zal betegen worden wegens menigvuldige andere borsesnijderijen onlangs binnen dese stadt begaen, niemant nu meer verwondert - fol. 54 - zijnde wegens den handel waermede zij zoo lang de joffrouw gespeelt hadde.

(89) De aanleg- en losplaats voor al de naar Brugge aangevoerde vis was Scheepsdale, dicht bij St.-Pieters. Van daar werd de vis naar de mijn of naar de markt gevoerd. In de vismijn, die zich in één van de eigendommen van het Brugse visambacht op de Markt bevond, werd voornamelijk die vis verkocht die door de vreemde kooplui te Brugge werd aangevoerd. De Brugse vrije viskopers daarentegen hadden sinds het einde van de 13de, begin 14de eeuw hun gezamenlijke handel op de Markt gevestigd, iedere viskoper had er een stalletje of viskraam. Op bevel van de Franse koning Lodewijk XV werd in 1745 de vismarkt samen met de vismijn overgebracht naar de Biskaijerplaats. Kort nadien werden deze op bevel van de stadsmagistraat naar ‘Den Braemberg’, de vroegere graanmarkt, overgeplaatst. Tot op heden blijft de vismarkt daar doorgaan. (A. VANHOUTRYVE, De vishandel en het visambacht te Brugge tot het einde van het oud regime, Brugge, 1975, blz. 37-45, 60), (D. MICHIELS, De visserij en de vissershaven, in Brugge en de Zee, Brugge, 1982, blz. 124-125), (V. VERMEERSCH, Iconografie van de Vismarkt, in Brugge en de Zee, o.c., blz. 142-143). Van Walleghem vermeldde de vismijn naar aanleiding van een diefstal die er werd gepleegd. In dit verband willen we hier wijzen op een tegenstrijdigheid: in de titel werd ‘de vrouw van sieur Constenobel’ als misdadigster opgegeven, terwijl in de tekst zelf sprake was van ‘de dochter van sieur Constenobel’. We kunnen aannemen dat het om deze laatste ging. We weten immers dat Van Walleghem pas achteraf de titels plaatste boven de diverse teksten, waarschijnlijk is daarbij door hem een kleine fout gemaakt.

(90) ‘De Gaapaard’ was een brouwerij die reeds vóór 1464 bestond. Zij was gevestigd in de Noordzandstraat. Enkel de poort van de brouwerij is bewaard, er prijkt een oud reliëf op dat herinnert aan het vroegere brouwersambacht. (A. DUCLOS, Bruges ..., o.c., blz. 460, 512), we willen er hier de aandacht op vestigen dat we enkel bij de vermelde herbergen, hotels en brouwerijen waarover literatuur voorhanden was, een voetnoot hebben gemaakt.

(91) Het klooster van Spermalie gaat in oorsprong terug tot 1200, toen jonkvrouw Gela te Slijpe een kapel en een vrouwenklooster oprichtte. Deze stichting, Nieuwland genoemd, was naar alle waarschijnlijkheid in 1234 aangesloten bij de orde van de Heilige Bernardus. Omstreeks 1240 vestigde de orde haar nieuwe zetel te Sijsele, maar het uithof te Honkvliet (Slijpe) bleef bestaan. Egidius van Bredene speelde in deze overplaatsing een fundamentele rol. Hij had in 1228 het domein ‘Spermalie’ te Sijsele opgekocht en schonk het in 1239 in eigendom aan de abdij Nieuwland van Slijpe. Tussen 1239 en 1241 werd op het domein een nieuw klooster gebouwd: O.-L.-Vrouw van Jerusalem. In 1496 werd een deel van het klooster door brand verwoest en in 1576 werd het door de beeldstormers volledig in puin gelegd. In deze moeilijke jaren vluchtten de zusters binnen Brugge. Zij vestigden zich tijdelijk te Magerzo in de Ganzestraat (een klein klooster gebouwd door de zusters van de Derde Orde van St.-Franciscus). In 1600 kocht de kloostergemeenschap van Spermalie de Refuge van de Duinenabdij op. Dit ‘Duinenhof’ was gelegen in de Snaggaardstraat. Vanaf 1614 werd er een nieuw klooster gebouwd, in 1630 werd de nieuwe kerk ingewijd. In 1796 werden de zusters uit het klooster gedreven, werden de eigendommen in beslag genomen en werd zelfs een deel van de gebouwen afgebroken In 1840 werd het geheel opgekocht door Kanunnik Carton. Hij was de stichter van de congregatie van de Zusters van de Kindheid van Maria. Vanaf 1836 organiseerde hij het onderwijs voor dove en blinde kinderen, ondergebracht in een gebouw langs de Spiegelrei, de latere Rijksmiddelbare Meisjesschool, de huidige Rijksbasisschool. Vanaf november 1840 stichtte hij in Spermalie de eerste bewaarschool van Brugge. Vanaf 1842 hielden de Zusters van de Kindsheid van Maria er een kostschool open, tussen 1847 en 1854 was er ook een externaat. In 1870 werd de afdeling voor doven en blinden van de Spiegelrei overgebracht naar de voormalige abdij van Spermalie, onder welke naam de school bekend is gebleven. (G. VAN DER STICHELE, Spermalie. Aantekeningen over ontstaan en geschiedenis van de oude abdij van Spermalie, Brugge, 1961), (Eg. I. STRUBBE en L. MILIS, Abbaye de Spermalie, à Slijpe, puis à Sijsele, ensuite à Bruges, in Monasticon Belge, o.c., dl. III, vol. 2, blz. 447-478), (J.A. VAN HOUTTE, Geschiedenis van Brugge, o.c., blz. 368, 528), (A. DUCLOS, Bruges ..., o.c., blz. 531, 536). Van Walleghem schreef telkens Spremalie i.p.v. Spermalie.

De processie van den H. Macharius wordt niet omgedregen.

Op den 20 april, feestdag van den H. Macharius⁽⁹²⁾, en wiert vanuijt de kathedraele kercke van St.-Donaes, gelijk men vóór de veranderingen gewoon geweest hadde, geene processie rondt de Mart omgedregen maer alleenelijk met de reliquiën van den zelven heijligen rondt de kercke, waeruijt men genoegsaem voorsiet dat de menige processiën zullen moeten onderblijven.

(92) St.-Macharius moet gezien worden als een der oudste en belangrijkste pestpatronen van onze gewesten. Zijn patronaatschap was algemeen in het Gentse, van daaruit werd hij ook te Brugge als pestpatroon erkend. In de 17de eeuw kwam de verering van zijn relikwieën op gang, dit vooral naar aanleiding van de pestepidemie in Bergen (1616). Via een schenking aan bisschop Triest (1619) verwierf ook Brugge vier relikwieën, dit werd het begin van de Brugse devotie voor St.-Macharius. In de week na Pasen werden in de verschillende Brugse kerken de ‘Pestmissen’ opgedragen. Vanuit St.-Donaas ging jaarlijks, op de eerste zondag na Pasen een processie uit over de Grote Markt, de Philipstockstraat, het Mallebergplein en zo terug naar de Burg. Enkele jaren werd de processie verboden, onder Jozef II (zoals hier door Van Walleghem aangegeven) en onder de Franse overheersing. Stalpaert vermeldt evenwel in zijn artikel dat in 1811 de verering van St.-Macharius weer op gang kwam, dit was de stichtingsdatum van het Broederschap van de H. Pestpatronen (met St.-Macharius als een der voornaamste). (M. ENGLISH, S. Macaire - 10 avril, in La Patrie, 4-4-1931), (H. STALPAERT, St.-Macharius, pestpatroon, in Brugsche Courant, 7-4-1951).

De bursesnijdige wordt overgeleet.

Op den 24 april van 's morgens ten negen uren waeren der tot 's noens van op den Burg tot aen de Vischmart zoodaenig veele menschen vergaedert even alsof er doodtrecht ging gedaen worden ende dit ter oorsaek dat de hiervooren gemelde borsesnijdige vanuijt de vangenisse naer het collegie overgeleet was om gehoort te worden, eenider bij uijtnementheijdt nieuwschierig zijnde om haer te zien. Ontrent den twalf uren kwaem dezelve - fol. 55 - van de collegiekaemer af en wiert naer de vangenisse vergeleijt; dog hoe nieuwsgierig de duijsenden die haer verwagteden ook waeren, was het bijnae onmogelijk van dees doortrapte joffrouw in haer aensicht te zien terwijl dezelve, een catoene mantaline aenhebbende, haer hooft zoodaenig gesloten hiel ende naer de aerde gebogen dat niemant haer in 't aensicht konde zien van hoe leeg zij ook haer van onder in 't gesicht saegen, zij dus uijt groote schaemte van veele bekent zijnde haer aensicht verborgen houdende. Nu zegt men voor seker te weten dat dees joffrouw voor ettelijcke jaeren tot het Gensch correctiehuijs verwesen te zijn om aldaer nevens d'andere tugtelingen te wercken en een beter leven te leijden, waertoe de voorspraek van haere vrienden voorseker veel geholpen heeft; zullende dese nu vervolgens niet meer overgeleet maer eerstdaegs naer 't correctiehuijs beweegt worden⁽⁹³⁾.

- fol. 56 - Op den 26 april wiert bij hallegebode, trommelinge ende placaete⁽⁹⁴⁾ vanwegens d'heeren van 't collegie deser stadt Brugge aengekondigt dat alle degene die in agterstel zijn van de betaeling van de contributie op 't eerste

(93) We hebben als controlemiddel voor de gerechterlijke verslagen door Van Walleghem weergegeven, het Verluydboek 1727-1788 gebruikt. We hebben evenwel de hier vermelde zaak niet teruggevonden. (S.A.B., Kriminele Rechtspraak - Verluydboek 1727-1788, n^o 187).

(94) Zie S.A.B., Plakkaten, 2^o reeks, reg. 29 n^o 66. Een hallegebod daarover hebben we niet teruggevonden.

[p. 35]

aensoek van de ontfangers der zelve, dezelve zullen moeten betaelen, gelijk de verloopen van diere, op pene van op des zelfs weijgering bij parate executie zooveel te verhaelen, ofte in lijf en persoon van officiewege tot de betaeling van diere te zullen vervolgt worden. Zoo nogtans dat aen het plan gewerkt wordt om par eersten dit last voor 't gemeente zoo verre mogelijk te verminderen. Het uijtkondigen van dees ordonantie was voor d'heeren van 't collegie hoogst noodig geworden terwijl sedert het doen der borgerlijcke patrouillen elk voorgaf daervan ontslaegen te zijn, van de vier meer als drij de betaeling refuseerende, dusdaenig dat zonder dit stringe order de stadtssoldaeten onmogelijk niet meer onderhouden konden worden.

Feestdag van St.-Jooris wordt pligtig geviert.

- fol. 57 - Op den 27 april 's morgens om elf uren gingen d'heeren schotters van de stalleboge⁽⁹⁵⁾ wegens hunnen feestdag van den H. St.-Jooris⁽⁹⁶⁾ met den volgenden treijn naer de kercke van St.-Jacobs tot het bijwoonen van de solemneele misse⁽⁹⁷⁾ wegens desen hunnen feestdag. Den standaert te peert reedt voorop, waernae langs den weg schoonspelende het gewonelijk gespel deser gilde volgde. Dan volgden de heeren schotters in hunne gewone uniforme zonder eenige de minste militaire teekens. T'eijnden de solemnele misse saeg men met groote pragt den heelen treijn langs de Mart naer hunnen hove weerkeerende, waer onophoudelijk menige canons afgelost wierden. Des avons was er wegens hetzelve feest in desen hove groot trectement en bal en des naermiddaegs een groot schietspel op den doel waer bij ongeluk eenen man, die naer den doel te verre met zijne hant wees, eenen vinger - fol. 58 - afgeschoten wiert.

D'oorsaek dat de drij koninglijcke hooftgilden⁽⁹⁸⁾ deser stadt Brugge nu alle drij gesaementlijk dees pligtigheijdt niet hebben bijgewoont, daer zij nogtans zoo plichtiglijk op het feest van den H. Michaël (ziet het voorgaende deel, fol. 370) tesaement geüniëert waeren en zulks door de plichtigheijdt als dan gehouden, genoegsaem hadden laeten blijken, is om dieswille dat de beijde gilden der hantboge en schermers andermael met hunne uniforme en militaire teekens wilden verscheijnen, gelijk als dan gepleegt was ende dat de voormelde gilde volstrectelijk hadde afgeslaegen zulks te doen als tegenstrijdig tegens de keijserlijcke en koninglijcke bevelen⁽⁹⁹⁾, waerom zij dus van de gemeensaemheijdt van de twee gildens gescheijden is en die pligtigheijdt als naer ouder gewoonte alleen ter uijtvoer gebragt heeft. Zullende het gevolg leeren of de twee andere gildens nog met hunne voorgaende militaire teekens zullen verschijnen.

(95) Staelboge, stalijn. Stalen, van staal, ook ijzeren, ‘zeker gilden van den staelboogh ende van den houtbooge’. (E. VERWIJS en J. VERDAM, o.c., blz. 1918).

(96) Zie voetnoot 54 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787.

(97) ‘Solemneel’, bijvoegelijk naamwoord: plechtig; vooral gebruikt in verband met liturgische diensten die door meerdere geestelijken (diaken, onder-diaken en cantores) werden uitgevoerd op belangrijke kerkelijke feesten [J.G.].

(98) Met de drie hoofdgilden zijn bedoeld: de St.-Sebastiaansgilde, de St.-Jorisgilde en de St.-Michielsgilde. Voor verdere uitleg zie respectievelijk voetnoot 133 van dit deel, voetnoot 48 en voetnoot 54 van ‘Merckenweerdigste Voorvallen’ 1787 en voetnoot 15 van dit deel.

(99) Op 6 oktober 1787 had de procureur - fiscaal van de Raad van Vlaanderen een bevel uitgevaardigd waarin bepaald werd dat enkel militairen en politiemannen in het openbaar uniformen mochten dragen. (Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen ..., o.c., dl. I, blz. 199). Blijkbaar hield de Sint-Jorisgilde zich strikter aan deze bepaling dan de Sint-Sebastiaansgilde en de Sint-Michielsgilde.

Eenen stadtsoldaet wordt gedisgratieert.

- fol. 59 - Op den 29 april 's morgens om agt uren wiert vanuijt de vangenisse deser stadt eene stadtssoldaet tusschen eene wagt stadtssoldaeten gebragt tot op den Burg, waer de stadtswagt geposteert stont. Aldaer aengekomen zijnde, wierden hem ten aenschouwen van duijsende menschen de militaire kleederen afgetrokken en hem eenen linwaeten rok aengetrokken zijnde, wiert hij schandelijk van den dienst weggejaegt zonder nog in de wagt te mogen komen ende dit ter oorsaek dat hij, onder andere begaene faiten, met eenige blouwers, wiens goedt hij konde en moest aenhouden, hadt sitten drincken

[p. 36]

ende hun vervolgens hadt laeten heengaen, waerschijnelijk nog anderen loon daerover ontfangen hebbende.

Op den 30 april 's morgens tusschen vier en vijf uren deserteerden van de hoogwagt - fol. 60 - van de Mart eenen corporael en twee soldaeten, langs de Ezelpoort wegvlugtende, hun van den schillewagt die hun aldaer wilde aenhouden met het geven van braef slaegen ontmaekende en dus rasselijk de vlugt nemende; hoe nouwe reserve naer de soldaeten, staende op dese hoogwagt, gehouden wordt ofte niet, passeerende nogtans weijnig weken zonder dat er geen van dezelve en deserteeren, waerom dezelve hoe langer hoe meer bewaekt worden.