Op de grens

[p. 213]

Ds. Nieuwpoort

In het Semarangse dagblad ‘De Locomotief’ van 8 Augustus 1939, kon men het volgende bericht lezen:

‘Een ernstige wanklank is gisteren bij de feestviering (ter gelegenheid van de geboorte van prinses Irene) te Jogja gehoord. In den officieelen kerkdienst, welke werd geleid door Ds L. Nieuwpoort en die bijgewoond werd door vrijwel alle autoriteiten, w.o. den gouverneur van Jogja, deed de voorganger de mededeeling, dat hij dezen dienst “contre coeur” leidde. Volgens hem hoorde politiek en de viering van een nationalen feestdag in de kerk niet thuis. De voorganger zei voorts, dat hij nu vele autoriteiten in de kerk zag, die hij anders nooit opmerkte. Hij wilde geen gelegenheidstoespraak houden, maar wèl wilde hij voorgaan in het gebed, niet speciaal voor het Oranje-kind, maar voor alle kinderen.’

‘De Locomotief’ vertelt verder, dat enkelen de kerk verlieten, terwijl - alweer volgens ‘De Locomotief’ - ‘uit de aard der zaak’ in geheel Jogja grote ontstemming heerste. Zo'n daad als van Ds Nieuwpoort - die een even moedig als halsstarrig man moet zijn geweest - sprak onmiddellijk tot een tegendraadse figuur als Walraven. Zijn verdediging vindt men hieronder afgedrukt uit ‘Kritiek en Opbouw’ van 16 Augustus 1939.

Volledigheidshalve kan hierbij worden medegedeeld, dat het bestuur van de Protestantse Kerk Ds Nieuwpoort naar aanleiding van het Jogjase incident van zijn ambt onthief.

Getrouwe God, de heid'nen zijn gekomen;
Zij hebben stout Uw erfland ingenomen.
Psalm 78:1

Ja, als ds Nieuwpoort predikant was geweest op Urk, of in Sliedrecht, of in een ander Nederlandsch bolwerk van Calvinisme, hij zou dezen psalm hebben ‘uitgegeven’ en de gemeente zou de woorden van benauwenis met smaak hebben gezongen. Want die gemeenten zouden den zin ervan onmiddellijk hebben begrepen. De Afscheiding in de Ned. Hervormde Kerk is niet ontstaan uit een gril. Zij is ontstaan uit de misvatting van Koning Willem I, als zou men in de grondwet van een land voor alle tijden kunnen bepalen in welke kerk het volk zijn God zal aanbidden, en in welken vorm dat

[p. 214]

zal gebeuren. In de daad der Afscheiding ligt duidelijk zichtbaar opgesloten de stugge en bijna revolutionnaire zin voor onafhankelijkheid van den Calvinist in zaken van zijn geloof. De kerk is altijd gebruikt voor demonstraties van nationalen aard. De nationale vreugden en nooden mogen en moeten in de kerk tot uiting komen, maar zij mogen toch niet de ‘aanleiding’ vormen tot het beleggen van een bijeenkomst. De aanleiding daartoe mag alleen vormen: het dienen van God en het belijden van het simpele geloof. Alle begrafenissen bij avond en met fakkellicht in de kerken moeten den waren geloovige een gruwel zijn geweest. Elke graftombe voor groote heeren en nationale helden moeten dien geloovige geweest zijn als een verkleining van de glorie van God, als een inbreuk maken op zijn opperheerschappij, als een stillekens knabbelen aan de gaafheid van zijn grootheid en verhevenheid. Reeds Hildebrand heeft het geschreven, en het schijnt een gelukkige tijd, waarin hij het schrijven mocht: ‘Hier is het heilige grond. Ontbindt uwe voetzolen! Hier zijn geen namen, geen lofspraken geuit, dan die den Hemel welgevallig zijn! Hier wordt alleen God en zijn Zoon geprezen, en in Hun naam geroemd!... Hier geen menschvergoding! Hier God alleen en het geloof!’

Van ds Nieuwpoort emaneerde ‘een wanklank’, zoo zeggen de bladen. Het was ‘een wanklank’ in de kerk, en het is dus alleen van belang, wat God van dien wanklank denken zal. De Zoon Gods nam eens een zweepje en verjoeg daarmee de ongewenschte en vreemde elementen uit den tempel. En de toenmalige gemeenschap - het blijkt uit haar latere optreden - moet ook dit ‘een wanklank’ gevonden hebben. Het recht om iemand ‘van de beurs te dringen’ behoudt die gemeenschap zichzelve voor. Over dat recht waakt zij met jaloerschheid, en ds Nieuwkoop zal het mogelijk ondervinden in de naaste toekomst.

De Europeesche gemeenschap in Indië is een ongodsdienstige gemeenschap, in Westerschen zin. Niet alsof die gemeenschap geen geloof zou bezitten Zij gelooft aan ‘het heilige kanon’, aan ‘kapitein Jas’, aan de heilige boom en de heilige bron, aan de magische kracht van de krissen aan den muur, die op Donderdagavond worden bewierookt. Maar al deze soorten van geloof zijn niet Westersch. Het Westersche geloof blijft altijd ‘overgeplant’ en het is geworden één van de attributen, die behooren bij het Europeaanschap, ja die onmisbaar zijn voor den volledigen en completen Europeaan. Niet alleen

[p. 215]

ds Nieuwkoop voelt nu en dan weerzin in zijn beroep of ambt. Is het niet akelig om bij een begrafenis een predikant te zien verschijnen, blijkbaar inderhaast geroepen, want in een gewoon wit jasje, die een klein bijbeltje uit zijn zak neemt en tot de om het graf geschaarden zegt, met een rimpel in zijn voorhoofd en een haast strijdlustigen blik in zijn geuzenoogen, dat hij daaruit iets zal voorlezen ‘voor degenen, die ernaar willen luisteren’?...

Bij een sterfgeval herinnert Indië zich soms plotseling, dat het ook nog ‘Protestantsch’ is of iets anders. En men verlangt van den predikant dat hij geen spoor van verrassing toont bij deze surprise. De predikant en de treurende achtergeblevenen kennen elkander niet. Zij wisten tot op den dag van vandaag van elkanders bestaan niet af. Alleen de begrafenis-ondernemer, in zakelijke gedienstigheid en ‘van-alle-markten-thuis’-heid kende het adres van den dominee. En wat God van dit alles zal denken, dat vraagt niemand zich af. God is al oud en men ziet hem als een grillige en onberekenbare ‘dewi’, dien men stroop om den mond moet smeren, die zich laat ‘lijmen’. Maar als God werkelijk van deze dingen nota neemt dan moeten toch zijn ergernis en weerzin even groot zijn als die van ds Nieuwpoort.

Het heeft ds Nieuwpoort getroffen, dat hij van den kansel velerlei gezichten in de kerk zag, die hij daar anders nooit had gezien. De eigenaars en eigenaressen van die gezichten kwamen daar bij die speciale godsdienstoefening zooals zij komen op een ‘openbaar gehoor’. Zij durfden en konden niet wegblijven. Zij wilden ook niet wegblijven, uit vrees ‘er niet bij’ te behooren’. Zij wilden en durfden en konden evenmin wegblijven als van een receptie bij den gouverneur of den resident. En zij namen de plaatsen in die van rechtswege toekomen aan de vaste klanten van ds Nieuwpoort. Evenals bij het grote maal op Dingley Dell zaten de ‘poor relations’ ook ditmaal aan het benedeneinde van de tafel, want op een Indische receptie zijn niet alle menschen gelijk voor God. En als er een Indische receptie is in de kerk, dan zijn zelfs dáár God's schepselen niet gelijk. Maar dit is zoo geweest, sedert de zitplaatsen in de kerken bij opbod worden verhuurd of verkocht, dus wat dat betreft is dat alles ‘adat’ geworden. De rijken en hooggeplaatsten zitten vooraan, de armen en de weezen zitten achteraan, waar zij soms zelfs den spreker niet kunnen zien. Misschien is het in Indië niet geheel en al zoo, omdat hier inderdaad de kerk een affaire van den staat is, tot

[p. 216]

voor kort althans, en de predikant een ambtenaar, die eerst het Gouvernement heeft te dienen en daarna God, zoodat het hem kan overkomen, dat hij diensten moet leiden ‘contre coeur’.

Ds Nieuwpoort schijnt een flink man te zijn. Ook te Ambon heeft hij ‘moeilijkheden’ gehad, maar als men bedenkt, dat Ambon reeds in Valentijn's tijd berucht was om zijn ruzies in het kerkelijke kanaän, dan geeft men niet onmiddellijk alle schuld aan Ds Nieuwpoort. Ambon is nu eenmaal niet makkelijk, evenmin als Urk, Sliedrecht, Zwijndrecht of Heinkenszand. Maar dit laatste ‘Djokjasche optreden’ van den dominee zou toch vermoedelijk in Ambon meer instemming en meer begrip hebben gevonden dan in Djokja, omdat men in Ambon over de geheele linie meer geconfijt is in de leer. Aan Ambon zou men het kunnen uitleggen, maar het staat te vreezen, dat het in de kerk van Djokja vergaderde gezelschap het nimmer zal kunnen, laat staan willen begrijpen. Het zal roepen om ‘wraak’ zooals hiertelande gebruikelijk. Het zal zoeken naar een ‘bepaling’ of een ‘artikel’, ergens in een ordonnantie of een reglement, en het zal zich verweren tegen zooveel affront en aantasting van het heiligste van Indië. Over God en zijn godsdienst zal het niet nadenken. Het zal zijn ordonnanties en reglementen niet in den Bijbel zoeken, en toch is de Bijbel het eenige boek, waarin men een rechtvaardiging zal kunnen vinden van Ds Nieuwpoorts's houding. En als het hier Duitschland was, werd Ds Nieuwpoort een Ds Niemöller. Nu zal de dominee, misschien, geruisloos worden weggewerkt, tenzij hij zelf eindelijk inziet, dat Indië voor hem niet het geschikte land is om te arbeiden. Want waarom is iemand predikant in Indië, als hij zooveel zin voor onafhankelijk en primitief denken bezit als deze dominee? ‘Si l'on veut leur plaire, il faut faire comme eux,’ zei de abbé de Choisy in de zeventiende eeuw van de bewoners van het toenmalige Batavia.

‘Er verandert niets,’ inderdaad!