Nederduitsche spraakkunst

[p. 46]

Tweede hoofdstuk. Over de onderscheidene taaldeelen, of deelen der rede.

Algemeen overzigt.

§. 70. Tot dus ver hebben wij de bijzondere klanken en letterteekenen onzer taal overwogen, en tevens getoond, hoe, door bijeenvoeging van dezelve, lettergrepen en woorden gevormd, en eindelijk, op welk eene wijze twee of meer woorden zamen gevoegd en tot een woord gemaakt worden. Thans gaan wij over tot de beschouwing van de onderscheidene taaldeelen, welke ter vorming van eene volkomene en wel zamen gestelde rede dienstig en noodzakelijk zijn.

§. 71. Alle woorden zijn of uitdrukkingen onzer gewaarwordingen, of onzer voorstellingen. De eerste heeten tusschenwerpsels (interjectiones), en de andere eigenlijke woorden.

[p. 47]

§. 72. De tusschenwerpsels drukken de gewaarwordingen slechts als gewaarwordingen uit; en derhalve kunnen zij onder de woorden, als teekenen van duidelijke voorstellingen, niet geteld worden.

§. 73. De woorden in den eigenlijken zin laten zich, voor zoo ver zij, in eene rede, op elkander betrekking hebben, en dat geen, wat wij denken, in eene geregelde orde uitdrukken, tot zekere soorten brengen. Men noemt dezelve deelen der rede (partes orationis), welke, behalve de boven genoemde tusschenwerpsels, drie hoofdsoorten bevatten, en wel 1. naamwoorden (nomina); onder welke algemeene benaming de zelfstandige naamwoorden (substantiva), met hunne lidwoorden (articuli), bijvoegelijke naamwoorden (adjectiva) en voornaamwoorden (pronomina) begrepen zijn; 2. werkwoorden (verba), en 3. kleinere rededeelen, als: telwoorden (numeralia), voorzetsels (praepositiones), bijwoorden (adverbia), en voegwoorden (conjunctiones). En tot deze of gene soort kan ieder woord gerekend worden te behooren.

§. 74. 1. Ieder ons bekend voorwerp in de natuur, het zij levend of levenloos, ligchamelijk of geestelijk, heeft zijnen naam; deze naam wordt zelfstandig naamwoord genoemd, om daardoor de zelfstandigheid des voorwerps aan te duiden. Zoodanige zijn: mensch, paard, tafel, waarheid enz.

§. 75. 2. Om de meerdere of mindere bepaaldheid der zelfstandige naamwoorden te onderscheiden, wor-

[p. 48]

den de woordjes de, het, een of eene, welke den naam van lidwoorden dragen, voor dezelve geplaatst, terwijl daardoor tevens derzelver geslacht kenbaar wordt. Niet alle talen hebben dit rededeel.

§. 76. 3. Alle voorwerpen hebben zekere eigenschappen van uitgebreidheid, gedaante enz., welke hun eigen zijn, of hun aangebragt kunnen worden. Wij noemen dezelve bijvoegelijke naamwoorden, en zij zijn, bij voorbeeld: goed, groot, schoon, witenz.

§. 77. 4. Dikwerf worden andere woorden gebezigd, welke in de plaats der zelfstandige naamwoorden komen, om daardoor de gedurige herhaling van een en hetzelfde woord te vermijden; zij worden voornaamwoorden genoemd; en door middel van dezelve zeggen wij: de gierigaard leeft alleen voor zich zelven; terwijl wij, zonder voornaamwoorden, in plaats daarvan, zouden moeten zeggen: de gierigaard leeft alleen voor den gierigaard.

§. 78. 5. Dikwerf moet ook het getal der door de zelfstandige naamwoorden aangeduide zaken bepaald worden; en dit geschiedt door de telwoorden, zijnde een, twee, tien, dertig enz.; of ook veel, weinig, alle enz., waarvan de eerste bepaalde, en de laatste algemeene telwoorden genoemd worden.

§. 79. 6. Om eene onzelfstandige eigenschap met een zelfstandig voorwerp te vereenigen, en door deze vereeniging eenen volzin voort te brengen, behoeven wij een woord, dat wij werkwoord noemen, bij voorbeeld zijn: de man is groot - het huis was

[p. 49]

schoon - het kind slaapt, of is slapende, de vogel vliegt, of is vliegende.

§. 80. 7. De woorden, welke ter nadere bepaling van de werkwoorden, of ter aanduiding van den tijd wanneer, de plaats waar, of de wijs hoe iets is, of geschiedt, gebezigd worden, dragen den naam van bijwoorden, en zijn, bij voorbeeld, gisteren, hier, noodzakelijkenz.

§. 81. 8. Om de betrekkingen en omstandigheden der voorwerpen, en den wederzijdschen invloed, dien zij op elkander hebben, uit te drukken, gebruiken wij voorzetsels, als: aan, in, bij, enz.

§. 82. 9. Ter aanduiding van de betrekking, welke de eene rede op de andere heeft, en ter verbinding van dezelve met elkander, dienen de voegwoorden, als: daar, dewijl, maar, enz.

§. 83. Gemeenlijk telt men de deelwoorden (participia) ook onder de taaldeelen; doch zij zijn eigenlijk slechts van de werkwoorden afgeleide bijvoegelijke naamwoorden. Daarentegen verdienen de telwoorden, en inzonderheid de bepaalde telwoorden, met meer regt, onder de deelen der rede gerangschikt te worden, dewijl die van de overige woorden geheel onderscheiden zijn.