Nederduitsch taalkundig woordenboek. M, N. O

[Nacht]

NACHT, z.n., m., des nachts, of van den nacht; meerv. nachten. Duisternis, in het algemeen: de morgenstont is gekomen, en het is noch nacht! Bybelv. In den verhevenen stijl zegt men: alles rondom hem was nacht. In dien naren kerker heerscht een eeuwige nacht. In engere beteekenis is het die tijd, wanneeer de halve aardkloot, gedurende het afwezen der zon, verduisterd wordt; in tegenstelling van den dag: alhoewel het nacht en koud is. Sels. Het wordt nacht. De nacht overvalt ons. Eenen nacht laater. Hooft. Eenen nacht lang. Hij kan dag noch nacht onderscheiden. Verraderij verkiest altijd den donkren nacht. Hoogvl. Teeghens de volgende nacht. Hooft. Uit dezen duisteren nacht. Vond. 't Leeuwenjong doolt door het velt op 't voordeel van den nacht. Camphuizen. Nacht en dag werken, altijd werken. Hij is zoo leelijk als de nacht. De eenzame Nacht heerscht thands; en het zwijgende gesternte omringt haren (niet zijnen) troon. Bijzonder, ten opzigt der rust, des slaaps: de zieke heeft eenen slechten nacht gehad. Drie slapelooze nachten overbrengen. Goeden nacht wenschen. Iemand goeden nacht zeggen. Wanneer men veronderstelt, dat men elkander nimmer, in dit leven, zal wederzien, doet men dienzelfden wensch. Vooral is dit gebruikelijk bij het scheiden uit dit leven. Met voorzetsels wordt dit woord ook veel gebruikt: voor die nacht. Hooft. Van nacht, in dezen nacht. Bij nacht werken. In den aanstaanden nacht. In den tweeden naamval wordt het als een bijw. gebruikt: 's nachts dauwt het. Hij stond 'snachts op. Nacht had, eertijds, ook de beteekenis van den avond, waarvan de zamengest nachteten, nachtmaal, nachtrok, nachttabberd, vastnacht, enz. Naar eene zeer oude figuur, is de nacht een beeld van diepe treurigheid: 't is nacht op aarde, en nacht in de strijdende ziel des volstandigen Verlossers. Sels. Van onkunde

[p. 189]

en onwetendheid: heur (der Geleerdheid) klaerheit drijft ook blinde nachten heen. Poot. 't Gansch aertrijck uit den nacht des onverstants getogen. J. de Deck. Van de verborgene toekomst: dat wij de zaak moeten aanzien, als nog liggende in eenen diepen nacht van het toekoomende bedekt. Frantzen. Van onzekere gevaren:

Dan treed gij geveiligd,

Wat nacht u omsluit. Feith.

Van allerlei ellende: alles zal doolen in een' nacht van rampen en elenden. Poot. Den nacht des noots verjagen. Poot. Tegenspoeden, aangebroken met al de verschrikkingen van een duisteren nacht. Sels. Van zonde, die het licht schuuwt zoo moet de dagh uws heils den nacht beschamen van haet en nijt. Poot. Van den dood, het graf, het schimmenrijk: een lange nacht zal ons scheiden. Het rijk des Nachts bij de Dichters. Een eeuwige nacht, bij J.E. Voet. Hierheen behoort het zam. nachtspelonk: uit de donkre nachtspelonken van Plutoos rijk. Poot. Dit woord, hetwelk wij, thands, meest manl. gebruiken, was, oudtijds, manl. en vrouwl. Hooft gebruikt ook beide geslachten. M. Stoke deed dit reeds. Wij zeggen nog middernacht, in der nacht. In het frankd. en alem. wordt het ook onverschillig genomen. Zamenstell.: nachtbezoek, nachtdas, nachtdief, nachtdoek, nachtevening, waarvoor Lublink nachtgelijkheid verkiest, nachtgast, reiziger, die ergens vernacht; ook nachtdief, nachtgebaar, nachtgedrogt, nachtgeest, nachtgespuis, nachtgewaad, nachtgezigt, nachtglas, een zandlooper van vier uren, nachtgoed, nachthalsdoek, nachthuisje, nachthut, nachtkaars, nachtkroeger, nachtleger, nachtlicht, nachtlooper, nachtmaal, nachtmantel, nachtmerrie, zekere drukking van het bloed, in den slaap, met eene zekere ongerustheid des ligchaams gepaard, door bijgeloof zoo genoemd, nachtmuts, nachtraaf, een vogel - een, die veel 's nachts werkt, waarvan het onz. werkw, nachtraven, 's nachts werken, nachtrok, nachtronde, nachtroom, nachtrust, nachtschade, eene plant: vergiftige bezien der nachtschade, Overz. v. Herv. - Nachtschuit, nachtslot, nachtspiegel, waterpot, nachtspook, nachtstilte, nachttabberd, nachtuil, nachtvogel, nachtwaak, nachtwacht, nachtwaker, nachtwandelaar, nachtwerk, nachtwerken,

[p. 190]

nachtwerker, nachtworm, nachtwijzer, een stiermanswerktuig, nachtzoen, nachtzorg enz.

Nacht, bij Ulphil. nahts, Ker., Otfrid. naht, hoogd. nacht, neders. nagt, deen. natt. zw. natt, ijsl. natt, noott, angels. niht, nihtas, eng. night, ital. notte, sp. noche, fr. nuict, nuit, in Provence nuech, Gascogn. neijt, in Bretagne nos, Graauwbund. noig, Lothar. neut, neuie, Bourgond. neut, alban. nata, wallach. noapte, slav. en wend. noc, wallis, nos, lat. nox, gr. νυξ. Eenigen vergelijken hiermede het hebr. בחת. Bij Hesych. heet νυχος duisternis, waarmede het lat. niger veel overeenkomst heeft.