Nederduitsch taalkundig woordenboek. M, N. O

[Niet]

NIET, het ontkennende bijw., dat gebruikt wordt, wanneer men in den zamenhang der rede, of met eene geheele stelling, iets ontkent; daar neen slechts eene ontkenning, of weigering op eene voorafgaande vraag, of bede is.

1. Eigenlijk, wanneer het, op de gezegde wijs, in den zamenhang der rede ontkent. Het wordt naast werkw. en naamwoorden geplaatst: ik hoor niet. Zij kunnen niet zien. Dat is een offer, niet den afgoden, maar den waren God. Niet koud, niet heet, niet lang. Bij bijw. en voorzet-

[p. 290]

sels: niet zoo zeer, niet zoo, niet van voren, niet uit het midden, niet lang daarna.

In den eenvoudig verhalenden en wenschenden zin, staat het achter het werkwoord: ik geloof het niet. Men overtrede dit toch niet! In de zamengestelde tijden staat het tusschen beide: ik heb hem niet gezien. Ik zoude hem niet kennen. Zoo ook, wanneer het eene werkw. het andere beheerscht: ik mag u niet zien. Hij kon u niet verstaan. In de bevelende wijs plaatst men het achteraan: lach niet. Zelfs achter den beheerschten naamval: wond mij niet. Beleedig uwen vijand niet. In eene vragende en verbindende voeging van woorden, staat het daar, waar alle andere bijwoorden behooren te staan: hoort gij niet? Zoo hij er om agten niet is, komt hij niet.

Men moet, in sommige gevallen, om de dubbelzinnigheid te mijden, wel toezien, waar men dit ontkennende bijwoord plaatse. Er is toch, bij voorb., een groot onderscheid tusschen: ik hoor hem dikwijls niet, en: ik hoor hem niet dikwijls. Het laatste is: ik hoor hem maar weinig reizen; het eerste is: het gebeurt dikwijls, dat ik hem, als hij er is, niet hoor.

Als, in twee, of meer op elkander volgende zinnen, dit ontkennende bijw. vereischt wordt, zoo kan men voor niet ook noch plaatsen: het heeft niet geregend noch gesneeuwd, voor en niet gesneeuwd. Ook laat men, om te sterker te ontkennen, het eerste niet weg: het heeft geregend noch gesneeuwd.

Dikwerf heeft het zijne betrekking op een voorgaand, of uitgelaten woord: kom; zoo niet, dan ga ik. Maer aten het Pascha, niet gelijk geschreven is. Bybelv. Niet, mijn sone! Bybelv.

In de dagelijksche taal, is het zeer gewoon, de ontkenning, nadrukshalve, te verdubbelen, als het gr. ου μη en het fr. ne pas. Gelijk: er was niemand niet. Nooit niet. Aan de Kaap is dit, onder de holl. volkplanting, bijzonder eigen, waar men zegt: ik heb hem niet gezien niet. Dit is, in den deftigen stijl, te mijden. In twee gevallen, nogtans, gebruiken wij het, waar de dubbele ontkenning bevestigt. Vooreerst, als de eene ontkenning in zameng. woorden met on, mis, af, loos enz. steekt: hij is niet onkundig. Het misstaat hem niet. Hij was mij niet afgunstig. Zij was niet gevoelloos. Wel-

[p. 291]

ke uitdrukkingen wel bevestigen, doch eenigzins minder, dan wanneer ik zeg: hij is kundig - het staat hem wel - hij was mij gunstig - zij was gevoelig. Ten andere, wanneer de ontkenningen in twee zinsneden op elkander volgen: daar is niemand, die u niet alles goeds toewenscht, dat is iedereen. Dikwijls behouden beide ontkenningen hare kragt, als: ik zoude het niet geweten hebben, hadde hij het mij niet gezegd.

Meenigmaal wordt niet in vereeniging met andere bijwoorden gebruikt. Het is niet anders. Zoo niet. Dat niet. Opdat niet. Niet alleen, maar ook. Niettemin, desniettemin. Niet minder. Niet te veel. Niet te zeer. Niet meer. Nog niet. Niet eens. Niettegenstaande, desniettegenstaande. Niet lang daarna. Niet met allen, niet met al, in het gemeene leven, niemendal. Achter niet plaatse men dan: het is niet dan al te waar. Het is niet dan leugen. Dat met zoo een meenighte van soldaaten niet dan haare straffe gemeint waar. Hooft.

2. In vele uitdrukkingen schijnt niet zijne ontkenning te verliezen. Dus in de vraag: heb ik het u niet gezegd? Waarschouwde ik u niet? Is het niet waar? Vooral bij eene verwondering en eenen uitroep: hoe zacht zoude ik niet ontslapen, wanneer enz. Welke wrok schuilt niet in dien boezem!

In zamenst. komt het, in het gemeene leven, voor, waar men het achter de bevelende, of onbepaalde wijs der werkwoorden plaatst, om iemand te beteekenen, die dat, gewonelijker wijs, niet is, hetwelk het werkwoord voorstelt: hij is een deugniet, een durfniet, een wilniet, een doenniet, een weetniet. Voords is van hier: nietwetig, nietwezig, nietwezigheid. Van niet vormt M.L. het naamw. nieteling, een nietig mensch: o arme Nietelingen!

Niet, Ulphil. nithan, Notk. nieht, Willer. nieth, zwits. nüt, hoogd. nicht, neders. nig, nich, angels. nice, nocht, in de Glossen van Boxhorn niga, eng. not, bij de Krain. Wend. nekar. Het is uit het oude ne en iet.