Nederduitsch taalkundig woordenboek. W-Z

[Waarheid]

WAARHEID, z.n., vr., der, of van de waarheid; meerv. waarheden. Van waar en den uitgang heid. De overeenstemming der verscheidenheden in eene zaak. Zoo is de waarheid Gods de volkomenste overeenstemming van alles wat zich in God bevindt. Even zoo schrijft men in de zedekunde, iemand waarheid toe, wanneer zijn gedrag met zijn doelwit strokende is. De overeenkomst van eene stelling met andere bekende waarheden, het aanwezen van eenen grond, dien men bewijzen kan; 't welk men met den naam van redeneerkundige waarheid pleegt te bestempelen; in tegenoverstelling der dwaling. De waarheid eener stelling, eener uitspraak, of van een vonnis bewijzen. Ook beteekent het de overeenstemming met een oorspronkelijk beeld of schilderij, en in eene verdere beteekenis, met de natuur zelve. Zoo heeft b.v. een afbeeldsel waarheid, wanneer het zelve aan het oorspronkelijke beeld volkomen gelijk is. Eene schilderij heeft waarheid, wanneer derzelver voorstelling in alle deelen met de Natuur overeenkomt. Zoo zegt men: de rol der onverschilligheid met veel waarheid spelen, d.i. overeenkomstig met het

[p. 11]

karakter van een onverschillig mensch. Voorts beteekent het de overeenstemming eener rede zoo wel met de zaak zelve, als met de gemoedsgesteldheid des sprekers, in tegenoverstelling van onwaarheid, en in eenen harderen zin, van leugen, welke beteekenis in de zamenleving meest in gebruik is. Altoos de waarheid beminnen. Van de waarheid afwijken. Gij blijft der waarheid niet getrouw. De waarheid te na komen. Achter de waarheid komen, d.i. de waarheid, of de ware gesteldheid der zaak vernemen. In waarheid wordt ook als eene zwakke bevestiging gebezigd, als: in waarheid, ik ben zeer ongelukkig. Ik weet het in waarheid niet. Ook de ware gesteidheid eener zaak. De waarheid spreken, zeggen, bekennen, der waarheid hulde doen. De zuivere waarheid belijden. Om u de waarheid te zeggen. De waarheid uit iemand krijgen, de ware gesteldheid eener zaak, door uitlokken, van iemand vernemen. Waarheid beteekent voorts eene ware stelling, eene ware oordeelvelling, en wordt, als zoodanig ook in het meervoud gebezigd. Wijsgeerige, God geleerde waarheden. Nuttige waarheden leeren. Hersenschimmige zaken voor waarheden aannemen. Eene bittere waarheid; ook met het meerv.: Iemand bittere, harde waarheden zeggen. Iemand de waarheid zeggen, d.i. hem iets verwijten. De zamenhang van ware stellingen, het ware leerbegrip, zonder meerv. De waarheid verkondigen. Om der waarheid wille vervolgd worden. Een getuige der waarheid. Zamenstell.: waarheidspreker, waarheidverkondiger, waarheidminnaar, enz.

Bij Notker uuarheit; voor 't welk, weleer, met andere afleidingslettergrepen, uuarnissi, uuarniss, uuarhafti en uuara, meer in gebruik waren.