Greep naar de macht

Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945

5.3 Besluit

Aanvankelijk werd beslist dat het vnv met zijn integrale programma zou deelnemen aan de verkiezingen. De mogelijkheid tot overeenkomsten met niet-vnv'ers werd ten zeerste beknot. De vnv-leiding eiste de totale zeggenschap op over de samenstelling van de lijsten. De mandatarissen zouden aan de partij financieel worden gebonden doordat ze hun vergoedingen zouden afstaan en betaald worden door de partij. Een voorstel van de radicale vleugel om de verkozenen niet meer te laten deelnemen aan het normale parlementaire werk en slechts af en toe een propagandistische redevoering te laten houden, werd van de hand gewezen. De partijtop was nog niet rijp voor een zuivere fascistische opstelling tegenover het parlementaire systeem.

Naarmate de verkiezingen naderden, won het pragmatisme het van een steile ideologische opstelling. Het vnv moest het koste wat het wil succes boeken bij de verkiezingen en daarom werd afgestapt van de aanvankelijk gestelde principes. De partijleiding besloot dat

[p. 241]

het vnv niet zou opkomen onder zijn eigen naam, maar als Vlaams Nationaal Blok. Dat bood de mogelijkheid niet-vnv'ers op de lijsten te plaatsen. Het verkiezingsprogramma was zeer breed en greep terug naar klassieke communautaire thema's en naar onderwerpen die van oudsher door het Vlaams-nationalisme werden bespeeld. Ideologisch geladen thema's werden vermeden, afgezwakt of verhuld. Ook bij de samenstelling van de lijsten vierde het pragmatisme hoogtij. Er werd gekozen voor kandidaten die het meeste garantie boden op succes, ook als daarvoor vnv-boegbeelden moesten sneuvelen. Alleen in Antwerpen bracht dat problemen mee. Het vnv wilde er voorkomen dat de Frontpartij apart opkwam. Er werd gezocht naar een aanvaardbare lijstaanvoerder. De Frontpartij verklaarde zich bereid tot een akkoord met het vnv indien Hendrik Borginon lijstaanvoerder werd. Borginon gebruikte zijn positie om van de vnv-leiding concessies af te dwingen. Hij eiste een positie op als leider van een homogene groep gematigde Vlaams-nationalistische parlementsleden en stelde in feite zijn veto tegen de boegbeelden van de radicale vleugel. Zo hoopte Borginon een beslissende invloed te verwerven die hem in staat zou stellen een koersverandering te forceren. Hij overschatte zichzelf. Borginon moest met lede ogen aanzien hoe de door hem gewraakte vnv'ers op verkiesbare plaatsen kwamen. Toen in Mechelen Ward Hermans lijstaanvoerder werd, was Borginons nederlaag totaal. Borginon aanvaardde niettemin de eerste plaats in Antwerpen en veroorzaakte daardoor ongewild de definitieve ondergang van de Frontpartij. De partij brak op de vraag of in die omstandigheden nog kon worden samengewerkt met het vnv.

Door de geslaagde strategie van het Vlaams Nationaal Blok kon het vnv de verkiezingen ingaan zonder noemenswaardige Vlaams-nationalistische dissidenties, afgezien van enkele verweesde godsvredelijsten in Oost-Vlaanderen.

In de kiescampagne hield het Vlaams Nationaal Blok zich aan het brede verkiezingsprogramma. Orde, welvaart en vrede waren de parolen. Vooral de scherpe anticommunistische toon viel op, waarbij in de eerste plaats de bwp werd geviseerd. De Katholieke Partij werd zwakheid verweten. Rex werd afgedaan als een franskiljonse katholieke maneuver, wat niet verhinderde dat het Vlaams Nationaal Blok zich solidair verklaarde met de campagne tegen de schandalen en die schandalen in de eigen partijpers breed uitsmeerde. De partij richtte zich speciaal tot de middenstanders. Belangrijker dan alle andere thema's waren echter het oorlogsgevaar en het Frans-Belgisch militair akkoord. Het Vlaams Nationaal Blok wierp zich op als de anti-oorlogspartij bij uitstek.

Het Vlaams Nationaal Blok behaalde op 24 mei 1936 voor de Kamer 11,5% van de stemmen (+2,3%) in de Vlaamse arrondissementen en in Brussel. Dat leverde een verdubbeling van het aantal kamerzetels op (+8). De zetelwinst in de Senaat was nog opzienbarender: negen (+8). Voor de provincie boekte het Vlaams Nationaal Blok zeventien mandaten winst (49).

De overwinning werd algauw op naam van het vnv geschreven. Toch is het opvallend dat de beste resultaten werden behaald door niet-vnv'ers en in arrondissementen waar de Vlaams-nationale partijformaties campagne voerden onder hun vroegere benamingen. Dat gold met name voor de twee kvv's in Turnhout en Limburg. Daartegenover stond de slechte uitslag in Antwerpen. Hendrik Borginon had het er niet kunnen waarmaken. De Frontpartij kon toch nog een verkozene voor de Senaat uit de brand slepen. Elders werden de dissidente Vlaams-nationalistische lijsten weggeveegd. De verkiezingen van 1936 betekenden het einde van het democratische Vlaams-nationalisme.

Men constateert ook nog dat het Vlaams Nationaal Blok relatief slecht scoorde in industriecentra en meestal zeer goed in landbouwgebieden.

De overwinning van het Vlaams Nationaal Blok was een van de oorzaken van de grootste electorale aardverschuiving in de Belgische geschiedenis. Samen met Rex bracht de partij een zware slag toe aan de Katholieke Partij die daardoor niet langer de grootste fractie bleef in het parlement: 400.000 katholieken hadden voor een andere partij gestemd. Een en ander

[p. 242]

leidde tot een zware crisis in de schoot van de Katholieke Partij hetgeen voor een destabilisering van het politieke bestel zorgde.

De verkiezingsuitslag en de crisis in de Katholieke Partij boden het vnv een kans om uit het politieke isolement te geraken. Na de verkiezingen werd de partij door de linkerzijde heviger dan ooit aangevallen als een fascistische partij. De polarisering tussen links en rechts nam hand over hand toe. Dat had ook ten gevolge dat de roep naar een rechts front luider werd. Her vnv had beperkte mogelijkheden tot politieke frontvorming. Aan Vlaamse zijde was het alleen on speaking terms met een deel van de Katholieke Partij. Het feit dat het vnv samen met die partij in drie provincies de Bestendige Deputatie vormde, was een bewijs dat de wil tot samenwerking aan beide zijden aanwezig was. Aan Franstalige kant was alleen een gesprek met Rex mogelijk, een partij die ook in Vlaanderen een aanzienlijke aanhang had verworven en die door het vnv werd gezien als een ideologische concurrent.

Op de Landdag van 1936 deed de vnv-leider een oproep tot de vorming van een Vlaams ‘Volksfront’ tegen het linkse gevaar. Hij richtte zich daarbij tot de Vlaamse Katholieken, maar hij liet ook ruimte voor een samenwerking met Rex in de Belgische context.

Op een samenwerking tussen het vnv en de Vlaamse Katholieke Partij werd van vnv-zijde vooral aangestuurd door de gematigde vleugel. Deze laatste zag daarin niet alleen de kans tot effectieve machtsverwerving, maar evenzeer een gelegenheid om het vnv tot een gematigder koers te brengen. Een belangrijke rol, tussen het vnv en de Katholieke Partij in, speelde het weekblad Nieuw Vlaanderen. Het organiseerde op 19 juli 1936 een ‘Congres der Vlaamse Concentratie’ waarop een ‘leidingcomité’ werd samengesteld. Mensen uit de schemerzone tussen politiek-katholicisme en Vlaams-nationalisme waren er lid van, naast enkele katholieke politici en twee vnv'ers. Hendrik Elias en Gerard Romsee waren er lid van. Er kwam weinig uit de bus doordat de tegenstellingen te groot bleken.

Het vnv probeerde in het woelige postelectorale klimaat zelf het initiatief in handen te nemen. Er werden geheime besprekingen aangeknoopt met Rex. Het is niet duidelijk wie de eerste stap heeft gezet. Waarschijnlijk werd al begin september 1936 een basis van akkoord bereikt. Op 6 oktober 1936 ondertekenden Staf De Clercq en Léon Degrelle het akkoord. Degrelle maakte het, tegen de afspraken in, enkele dagen later bekend. Het baarde opzien in de politieke wereld, niet het minst bij de vnv-achterban zelf. Voor zijn kader verklaarde Staf De Clercq dat het vnv de zijde van de toekomstige machthebbers moest kiezen om te voorkomen dat de partij zou worden vernietigd door een sterk Belgisch regime. Hij deelde de inhoud mee van het akkoord. Het was voor het vnv bijzonder gunstig. De partij zou samen met Rex in een te vormen eenheidsformatie ijveren voor een gefederaliseerd België onder de kroon van von Saksen-Coburg. Het vnv moest zijn Grootnederlandse doelstelling niet opgeven. Bovendien zou Rex ijveren om een einde te maken aan de verfransing van Brussel. In Vlaanderen zou Rex in het Nederlands optreden. Léon Degrelle had inderdaad belang gehecht aan de inhoud van het akkoord, omdat hij ervan overtuigd was dat het slechts een incident zou zijn in zijn opgang naar de macht en dat het vnv daarbij niet bestand zou zijn tegen het dynamisme van Rex. Hoe gunstig het akkoord voor het vnv ook was, de vnv-leider moest zijn gezag in de waagschaal stellen om het akkoord te doen aanvaarden. Zijn volgelingen werden immers verplicht samen te werken met een, ten dele ook in Vlaanderen, Franstalige partij die een sterk Belgisch regime nastreefde onder de leiding van de koning. De Grootnederlandse vleugel werd geconfronteerd met een nieuwe marsrichting van het vnv: de ‘zelfregering’ werd aanvaard als een tussenstation op weg naar Groot-Nederland. Voor de gematigde vleugel was het akkoord met Rex dus een overwinning. Zij ook waren het die het akkoord hadden aangegaan. De Grootnederlandse vleugel zou zich pas beginnen te roeren toen in de strijd voor de tussentijdse verkiezingen van 1937, Degrelle zich verplicht zag zijn vnv-bondgenoten tegen de haren te strijken. De ervaring

[p. 243]

van de verkiezingen bracht duidelijk aan het licht dat het bondgenootschap met het vnv ongunstig was voor Degrelle die er dan ook zo snel mogelijk vanaf wilde. De vnv-leiding had kunnen constateren dat het afgelopen was met de Rex-vloed. Het waren de vnv-kiezers die de Rex-leider voor een nog grotere nederlaag hadden behoed. Mede onder druk van de eigen basis werd het akkoord in juni 1937 geschorst om het in september van dat jaar definitief op te heffen.

Inmiddels waren er ook onderhandelingen aangeknoopt tussen het vnv en de in oktober gefederaliseerde Katholieke Partij. Mee onder invloed van het akkoord Rex-vnv hadden in de Katholieke Partij ingrijpende veranderingen plaats. Op 8 oktober 1936 werd de kvv opgericht, o.l.v. een Directorium waarin de groep-Nieuw Vlaanderen manifest aanwezig was. Nog dezelfde maand knoopte het Directorium onderhandelingen aan met het vnv. Van vnv-zijde nam de gematigde vleugel, met name Hendrik Elias, Gerard Romsee en Hendrik Borginon, aan de besprekingen deel. Op 8 december 1936 kwam het al tot een beginselakkoord dat weliswaar bijzonder vaag bleef en dus alle ruimte liet voor dubbelzinnige interpretaties. Het sprak over de vorming van een gemeenschappelijke formatie die zou ijveren voor een publiekrechtelijk statuut voor de Vlaamse gemeenschap in een Belgisch staatsverband. Inzake de maatschappelijke organisatie verdedigde het beginselakkoord een politiek parlement, vrije verkiezingen en dito vakbonden enerzijds en een corporatieve hervorming anderzijds. De gematigde vleugel zag een kans om uit het politieke isolement te geraken door het vnv terug aansluiting te geven bij het politieke centrum. Het uitzicht op een machtsparticipatie speelde ongetwijfeld ook een rol. De kvv hoopte in de eerste plaats de electorale wonde aan haar rechterzijde te helen door een deel van het vnv op te slorpen. Staf De Clercq besefte het gevaar van dit beginselakkoord voor zijn partij. Voor de radicale vleugel was het onaanvaardbaar. De vnv-leider werd door zijn verborgen raadsman Odiel Spruytte ervan overtuigd dat het vnv zelf het middelpunt van een concentratie moest worden. De vnv-leider torpedeerde het beginselakkoord door er openlijk afstand van te nemen. Doordat ook het acw ertegen gekant was, heeft het in feite nooit enige kans gemaakt. De nekslag kwam er toen de bisschoppen, onder druk van het acw, zich in een gezamenlijke kerstbrief uitspraken tegen al diegenen die een autoritaire staatsinrichting voorstonden. De bisschoppen zaten daardoor op dezelfde lijn als de Belgische regering die openlijk in het offensief ging tegen Rex en vnv.

De gematigde vleugel gaf na de mislukking van het beginselakkoord met de kvv zijn inspanningen niet op om met het vnv te streven naar frontvorming met vlaamsgezinde katholieken. In de loop van 1937 kwam het in de schoot van de vnv-leiding herhaaldelijk tot hooglopende discussies over de concentratiekwestie. Staf De Clercq, met de schaduw van Odiel Spruytte voor zich, hield het been stijf. Het vnv mocht geen Belgische partij worden. Het moest een revolutionaire Grootnederlandse partij blijven die streefde, eventueel met gebruik van geweld, naar de totale macht. ‘Wij moeten de pretentie [hebben] om alleen baas te zijn,’ verklaarde Staf De Clercq voor de Algemene Raad.

Doordat de concentratiegezinde krachten zich niet konden laten gelden, ging een kans verloren om het vnv aansluiting te geven bij het politieke centrum. De partij sloot zich op in een politieke optie die onvermijdelijk moest uitmonden in de collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog.