Greep naar de macht

Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945

[p. 386]

1.7 Besluit

In de meidagen van 1940 werden enkele tientallen vnv'ers naar Frankrijk weggevoerd en enkelen naar Engeland. Nog meer vnv'ers werden aangehouden maar kwamen tijdig vrij. Willekeur en toeval speelden een grote rol. Sommige arrestaties, zoals die van de mo-top, waren gerechtvaardigd vanuit het standpunt van de Belgische veiligheid. De aanhoudingen en wegvoeringen in de meidagen hebben geen dominerende rol gespeeld in de collaboratie van het vnv. Ze werden wel een propagandistisch wapen in de handen van de vnv-leiding die er gemakkelijk de laatste remmingen bij sommige van haar volgelingen mee kon wegnemen.

Bij de vnv-leiding zelf was er nauwelijks verzet tegen een collaboratiepolitiek. Toch had de vnv-leiding op 14 mei 1940 het parool ‘geen tweede activisme’ aanvaard. Al op 3 juni overhandigde Staf De Clercq de bezetter een memorandum waarin hij zijn partij ‘met raad en daad’ ter beschikking stelde van de bezetter. De vnv-leider speelde in de snelle evolutie een cruciale rol. Hij heeft zich nooit gebonden geacht door de afspraak ‘geen tweede activisme’. De Clercq heeft integendeel onmiddellijk en wellicht nog tijdens de achttiendaagse veldtocht contact gehad met de Abwehr-agent met wie hij al voor de oorlog een relatie onderhield. De vnv-leider wou zijn geheime politiek verzilveren. In zijn memorandum van 3 juni 1940 zinspeelde hij al op het hoogverraad in de meidagen. In de weken die daarop volgden stelde hij een rapport op voor de chef van het okw waarin het vnv zich inzake de Duitse overwinning een en ander tot een verdienste aanrekende. Hij spande zich in om Volk en Staat weer te laten verschijnen. Staf De Clercq zette met deze persoonlijke politiek de gematigde vleugel van de vnv-leiding buitenspel.

De gematigde vleugel kon ook vaststellen dat aan de basis de collaboratie al begonnen was nog voordat er iets was beslist of besproken door de vnv-leiding. vns'ers werden door de bezetter ingezet om sabotage tegen te gaan. vnv'ers traden toe tot de lokale besturen, niet alleen om de postverlaters te vervangen maar ook met de bedoeling de posten definitief te bezetten. De jarenlange totalitaire indoctrinatie van de vnv-militanten kon haar uitwerking niet meer missen. Aan de basis leefde het verlangen om zo snel mogelijk de macht te veroveren. Enige scrupule stond de wil om daarvoor te collaboreren niet in de weg.

De vnv-leiding stapte via twee wegen in de politieke collaboratie. Niet het collaboreren zelf stond ter discussie, wel de manier waarop. Staf De Clercq, gesteund door de radicale vleugel, vroeg de bezetter de oprichting van Groot-Nederland en de toewijzing van de hefbomen van de macht in Vlaanderen aan het vnv. De Clercq ontvouwde in zijn memorandum van 3 juni 1940 een even ambitieus als naïef politiek programma. Hij vroeg de aanhechting van Wallonië en Frans-Vlaanderen bij Groot-Nederland. Daar bovenop wenste hij een vereniging van gebieden, niet van mensen. De Walen werden met deportatie bedreigd. Groot-Nederland moest worden ingeschakeld in de Duitse economie. De Clercq en zijn medestanders zouden spoedig ervaren dat de bezetter niet bereid was propaganda voor deze plannen toe te staan, laat staan dat hij er steun aan zou verlenen. Toen de vnv-leider op 11 juli 1940 met een Groot-Nederlands manifest wou uitpakken, werd hem dat verboden.

De gematigde vleugel van de vnv-leiding legde contacten met het Belgische establishment, met de bedoeling door te stoten tot in de traditionele machtscentra van het land. In de sfeer van de ‘wondere zomer van’ 40' bestond daar de bereidheid tot onderhandelen. Men legde er zich bij neer dat het vnv in het toekomstige België een belangrijke rol zou spelen. Het feit dat de bezetter een aantal vnv'ers met een maatschappelijke topfunctie bekleedde, was een teken aan de wand. Het verzet tegen deze aanstellingen was niet bijzonder groot.

Dat de bezetter vnv'ers in de Belgische overheidsdiensten parachuteerde, was een gevolg van de Flamenpolitik van het Militaire Bestuur en van de instructies van Adolf Hitler inzake België. Hitler had nog geen definitieve beslissing genomen over het politieke lot van België.

[p. 387]

Dat het militaire bezettingsbestuur gehandhaafd bleef was er een gevolg van. Hitler wenste wel ‘jede mögliche Förderung der Flamen’. Het Militaire Bestuur voerde onder de leiding van ‘Militärverwaltungschef’ Eggert Reeder bovendien een actieve Volkstumspolitik. Reeder meende dat hij het Vlaams-Waalse probleem niet uit de weg kon gaan. Om de instructie van Hitler uit te voeren had hij loyale partners nodig. Die vond hij in het vnv, ‘der einzigen aktionsfähigen nationale Gruppe’. In een rapport over de Flamenfrage, eind juli 1940, had Reeder de krachtlijnen al geschetst van het verstandshuwelijk tussen het Militaire Bestuur en het vnv. Het was een tijdelijk en tactisch bondgenootschap dat in geen enkel opzicht de toekomst hypothekeerde. Binnen die grenzen was Reeder bereid het vnv een kans te geven.

In augustus 1940 startte het vnv de campagne voor de Volksbeweging. Het was een verruimingsoperatie die het vnv een bredere basis moest geven om zijn totalitaire aanspraken meer gewicht te geven. Volk en Staat publiceerde lijsten met de namen van min of meer bekende Vlamingen die tot de Volksbeweging toetraden. Het waren vrijwel uitsluitend mensen uit de schemerzone tussen het Vlaams-nationalisme en de kvv. Men kan de Volksbeweging beschouwen als een uitloper van de concentratie, maar dan een concentratie zoals gewild door de vnv-leider. Hoewel Staf De Clercq zelf niet optrad in de Volksbeweging was het van in den beginne duidelijk dat het om een vnv-initiatief ging en dat de eenheid die werd gepredikt, de eenheid in het vnv betrof. Niet iedereen in de Volksbeweging zag het zo. Sommigen beschouwden het vnv als een van de oude partijen die hadden afgedaan. Dit potentiële conflict zou niet losbarsten doordat de Volksbeweging al na enkele weken door de bezetter werd gefnuikt. Het vnv voldeed Reeder nog niet. De partij moest haar vertrouwen uitspreken in Adolf Hitler, zich volledig richten op het nationaal-socialistische Duitsland en vooral haar Grootnederlandse plannen laten varen. Zolang dát niet gebeurde, zou het vnv geen valabele partner kunnen worden.

De enige vrucht van de Volksbeweging was een uitbreiding van de vnv-leiding die voortaan Raad van Leiding zou heten. Enkele nieuwe leden moesten de verruiming van het vnv symboliseren. Aan de ene kant was er Frans Daels, aan de andere kant Edgard Delvo. Daels kon symbool staan voor de grote groep katholieke Vlaams-nationalisten en geradicaliseerde vlaamsgezinde katholieken die voor de oorlog tussen het vnv en de Katholieke Partij laveerden en die voor het vnv kozen. Aan die kant lukte de verruiming gedeeltelijk. Edgard Delvo moest de verruiming naar de socialistische kringen symboliseren. Delvo had vrijwel niemand achter zich zodat de verruiming aan die zijde als mislukt mag worden beschouwd. De drempel tussen het katholieke, rechtse vnv en de bwp was voor de meeste socialisten te hoog. Dat bwp-voorzitter Hendrik De Man zelf een actieve politiek voerde, speelde daarbij ook een rol.

Spoedig kwam het - onder invloed van de stichting van de Algemene-ss Vlaanderen in september 1940 - tot een nieuwe toenadering tussen het Militiare Bestuur en het vnv. Voor het vnv was het optreden van de Vlaamse ss meer dan verontrustend. Niet alleen traden een aantal gezworen vijanden van het vnv tot de organisatie toe, de groepering verkondigde meteen dat ze op bevel van de Führer werd opgericht om een Grootduitse politiek te voeren. De Vlaamse ss groeide zeer snel aan, organiseerde de wervingsactie voor de Waffen-SS en schakelde zich zo principieel in in de Duitse oorlogvoering.

Reeder had geen principiële bezwaren tegen de oprichting van de Algemene-ss Vlaanderen. Integendeel. Hij kon die organistie gebruiken om het vnv tot opbod te dwingen. Reeder was wel gekant tegen de plannen van de ss-leiding in Berlijn ten aanzien van de Vlaamse ss. Daar zag men de Algemene-ss Vlaanderen als de toekomstige leiding van Vlaanderen. Reeder wist dat de Vlaamse ss daar totaal ongeschikt voor was en dat dan een administratieve chaos dreigde. Bovendien verzette hij zich hardnekkig tegen het Hineinregieren van de ss.

De leider van het vnv voelde zich niet alleen opgejut door het verschijnen van een nieuwe

[p. 388]

concurrent op het politieke collaboratiefront, hij vreesde ook dat de traditionele machtsgroepen in België hem het gras voor de voeten zouden wegmaaien. De demarches van de hofkringen baarden hem zorgen. Het waren geen hersenspinsels. De ontmoeting tussen Leopold iii en Hitler in Berchtesgaden, 19 november 1940, had een politieke achtergrond. Staf De Clercq zag ook bezorgd toe hoe een aantal van zijn topmensen vlot samenwerkte met het establishment.

Op 10 november 1940 poogt de vnv-leider met een massief gebaar al die gevaren te bezweren. Met zijn eerste openbare redevoering tijdens de bezetting zette hij een stap die zijn partij in de onvoorwaardelijke collaboratie loodste. Het was de belangrijkste cesuur in de geschiedenis van het vnv. De Clercq verklaarde dat het vnv de zijde van Duitsland koos en dat het daar altijd al had gestaan. Het vnv stond voor het Germaanse Vlaanderen, tegen het denationaliserende francofone België. Hij wees op de verdiensten van het vnv tijdens de meidagen. De partij had voorkomen dat er duizenden Duitse soldaten zouden sneuvelen. Later zou die ‘schitterende bladzijde’ uit de Vlaamse geschiedenis openbaar worden gemaakr. De Clercq sprak niet over grenzen, dat liet hij aan de overwinnaar. Hij had echter vertrouwen in de Führer. Het was het sluitstuk van zijn politiek. De Clercq noemde het vnv nog niet nationaal-socialistisch. Hij was dat op 10 november al wel van plan, maar het werd hem verboden door het Militaire Bestuur dat voorlopig een te scherpe ideologische profilering niet opportuun achtte. Dat bezwaar viel al snel weg. Tijdens de redevoeringen die de vnv-leider na 10 november 1940 in heel Vlaanderen hield, kon hij op dit punt onbelemmerd zijn gang gaan. Reimond Tollenaere en Edgard Delvo - die als nieuwkomer onmiddellijk een vooraanstaande positie in de partij innam - hadden de vnv-achterban al via verscheidene artikelen in Volk en Staat op deze stap voorbereid. Tollenaere en Delvo waren de belangrijkste raadgevers van De Clercq bij het opstellen van de 10-november-rede. Voor de gematigde vleugel van de Raad van Leiding kwam ze als een verrassing. Ze doorkruiste volledig de strategie van toenadering tot het Belgische establishment. De verwijzing naar het hoogverraad blies aan die zijde immers alle bruggen op. De rede van de vnv-leider kan gezien worden als gericht tegen de gematigde vleugel van de partijleiding. De gematigden konden nog eens de zeer persoonlijke politiek van de vnv-leider vaststellen; hun kritiek op de ingeslagen koers bleef binnenskamers. Voor de buitenwereld hebben ze het beleid van de vnv-leider onderschreven. Hendrik Elias, het belangrijkste boegbeeld van de gematigden, onderschreef zelfs een memorandum dat de vnv-leider aan de Führer richtte waarin - behoudens de vewijzing naar de Militaire Organisatie - dezelfde onderwerpen aan bod komen als in de 10-november-rede. De vnv-leider vroeg de politieke erkenning van het vnv als de nationaal-socialistische eenheidspartij in Vlaanderen. Hij mocht de hoop koesteren net zoals zijn Nederlandse collega Anton Mussert door Hitler te worden ontvangen. Dat Elias niet gelukkig was met de ontwikkelingen blijkt uit het feit dat hij in december 1940 aanvaardde burgemeester van Gent te worden. Voortaan behoorde hij niet langer tot de partijleiding.

De Clercq bepaalde zijn politiek voortaan voornamelijk met Edgard Delvo en Reimond Tollenaere. Samen met de vnv-leider waren ze gewonnen voor onderhandelingen met de ss-leiding om de Vlaamse ss onschadelijk te maken. Pogingen tot een vergelijk liepen op niets uit. De Clercq koos toen voor de aanval. In een scherp memorandum, 6 februari 1941, noemde hij de oprichting van een annexionistische Vlaamse ss een grote psychologische fout die vele Vlaams-nationalisten tegen Duitsland in het harnas joeg. De vnv-leider hoopte dat hij ‘de hoogste Duitse instanties’ hiervan kon overtuigen. Bij de ss-top lukte dat alvast niet. Daar werd hij aangezien als een klerikale marionet in handen van de ‘advocaten’ van het vnv. De reputatie die zijn vijanden hem al voor de oorlog in Duitsland hadden bezorgd, achtervolgde hem.

[p. 389]

Al wat De Clercq kon bereiken was een zg. taakverdeling die in maart 1941 onder impuls van Reeder tot stand kwam. Het vnv kreeg het monopolie op de Tagespolitik, terwijl de Vlaamse ss zich zou beperken tot de wereld beschouwelijke scholing en paramilitaire opleiding.

De taakverdeling leidde al onmiddellijk tot misverstanden. Toen Staf De Clercq door een rekruteringsofficier van de Waffen-SS werd verzocht de werving in de rangen van het vnv te organiseren, weigerde de vnv-leider zolang de Vlaamse ss niet onder zijn controle werd gebracht. De Clercq besefte evenwel dat zijn politieke geloofwaardigheid in de ogen van de bezetter een deuk opliep indien hij zijn beweging niet wou inschakelen in de Duitse oorlogvoering. Hij deed onmiddellijk een tegenzet door de oprichting van een kustwachteenheid of een luchtafweerbatterij voor te stellen. Dit voorstel zou er alweer gekomen zijn zonder medeweten van een aantal leden van de Raad van Leiding. Opnieuw constateerde men dat er nauwelijks protest te horen viel.

Staf De Clercq kreeg te horen dat alleen niet-Duitse Germaanse vrijwilligers de wapens konden dragen bij de Waffen-SS. De vnv-leider stond dus voor de keus: niet militair collaboreren of militair collaboreren binnen de ss. Op 20 april 1941 gaf hij het bevel tot een onmiddellijke wervingsactie voor de Waffen-SS. Aan zijn volgelingen legde hij uit dat de werving een noodzakelijke stap was om de laatste Duitse instanties voor het vnv te winnen. De Clercq hoopte dat hij nu de kans zou krijgen de ss-leiding te spreken. Hij moest het stellen met Gottlob Berger, de weinig betrouwbare chef van het ssha. Hun gesprek handelde over de versmelting van de Vlaamse ss met het vnv. Voor Berger betekende het dat De Clercq zich zou onderwerpen aan de Reichsführer-SS, voor De Clercq dat de Vlaamse ss onder zijn controle zou komen. Berger wilde op z'n minst bereiken dat het vnv vrijwilligers zou leveren voor de Waffen-SS, zodat het vnv van binnen uit kon worden uitgehold.

Bij de basis van het vnv en ook bij de gematigde vleugel in de Raad van Leiding groeide het verzet tegen de Vlaamse ss. De wervingsactie voor de Waffen-SS sorteerde weinig effect. Staf De Clercq kon zijn achterban nog gemakkelijk in het gareel houden. Hij kon vooralsnog sucessen boeken. Met steun van het Militaire Bestuur kon hij in mei 1941 zelfs de stichting van de Eenheidsbeweging-vnv bekendmaken.