Greep naar de macht

Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945

9.7 Besluit

Ideologisch is er tijdens het leiderschap van Hendrik Elias geen verandering merkbaar. Elias, binnen de partijleiding ooit de woordvoerder van degenen die zich verzetten tegen een fascistisch partij- en maatschappijmodel, heeft geen enkele poging ondernomen om ideologisch bij te sturen. Het vnv bleef onverkort de nationaal-socialistische ideologie met haar racistische fundamenten belijden en propageren. De partij eiste de totalitaire macht op en duldde principieel geen enkele organisatie die haar suprematie niet erkende.

Onder Hendrik Elias gold het leidersprincipe onverkort. Elias stapte volledig af van de collectieve leiding. De Raad van Leiding riep hij niet meer samen, maar hij werd niet afgeschaft. Er volgden zelfs nog ontslagen en benoemingen binnen de Raad. Ernest Van den Berghe legde begin 1943 zijn functie als algemeen secretaris neer en verdween aan de top van de partij. Officieel was Van den Berghe ziek, maar het is duidelijk dat zijn ontslag een politieke achtergrond had. Frans Daels bedankte in december 1943 als lid van de partij. Hij kon zich helemaal niet meer vereenzelvigen met het beleid van de partij. In 1944 traden nog twee nieuwe leden toe tot de Raad van Leiding: de Limburgse gouwleider Theo Brouns en dms-leidster Jetje Claessens. Beide toetredingen hadden te maken met pogingen van de partijleiding om ontevredenheid aan de basis te neutraliseren. Brouns' benoeming was een compensatie voor het uitblijven van effectieve steun in het roerige Limburg, Claessens werd beloond om haar trouw aan het vnv toen de Dietse Blauwvoetvendels rebelleerden.

Voor de effectieve leiding van het vnv deed Elias een beroep op enkele zelfgekozen medewerkers die alleen aan hem verantwoording verschuldigd waren. Vooral propagandaleider Karel Lambrechts en adjunct-algemeen secretaris Piet Wyndaele waren daarbij belangrijke figuren. Kritiek van onderuit werd op een autoritaire manier gesmoord. Dissidente personen en groepen werden zo mogelijk politiek geliquideerd. De groeiende twijfels van de vnv-basis werden gecounterd door het vertrouwen in de leider te prediken. Elias werd voorgesteld als de veilige gids, degene die alles had voorzien en die door zijn sterke persoonlijkheid het pleit zou winnen.

Organisatorisch breidde de papieren wildgroei zich uit. Honderden benoemingen van vnv'ers op allerlei posten werden bekendgemaakt. Op papier liet de vnv-organisatie een indrukwekkende structuur zien. Deze papieren constructie moest de werkelijkheid verhul-

[p. 615]

len. Begin 1944 telde het vnv nog maar 11.000 leden in 305 afdelingen. Het vnv leed onder een leegloop. De partij viel terug op haar eigen kaders. Ze hield slechts stand als een romppartij, bestaande uit mensen die met handen en voeten aan de Duitse bezetter waren gebonden en niet meer achteruit konden.

De financiële inspanningen van de leden bleven in die moeilijke tijden de belangrijkste inkomstenbron. Door de sterke terugval van het aantal leden moest het vnv inkomsten derven. Toch blijkt de partij daardoor niet in moeilijkheden te zijn geraakt, al leidde ze financieel geen kommerloos bestaan.

Tijdens de laatste bezettingsjaren kon het vnv naast zijn eigenlijke militie theoretisch beschikken over een Motorkorps (de vnv'ers bij het nskk), een Politiekorps (de vnv'ers bij de Hilfsfeldgendarmerie) en een Wachtbrigade (de vnv'ers bij de Fabriekswacht). Alleen de laatste formatie voldeed ter zake gedurende enige tijd aan wat men ervan verwachtte. Begin 1943 werd de Fabriekswacht formeel ingelijfd bij de dm/Wachtbrigade. Midden 1943 verloor het vnv na een ingreep van het Militaire Bestuur de controle. De Wachtbrigade werd immers sterker aan de Luftwaffe gelieerd. In feite had de vnv-leiding alleen maar greep op haar eigen militie. De dm/zb won enerzijds aan belang terwijl ze het anderzijds steeds moeilijker kreeg om haar werking te handhaven. De dm/zb speelde een belangrijke rol in een scenario waarin het vnv verwikkeld zou geraken in een burgeroorlog. Door de inschakeling van de dm/zb'ers in Duitse militaire formaties beschikte de organisatie over steeds minder effectieven. Bovendien waren steeds minder partijleden bereid door het dragen van een uniform zich openlijk tot het vnv te bekennen. De vnv-leiding legde het erop aan zoveel mogelijk vnv'ers een uniform te doen dragen. Daartoe werd de dm/hb opgericht. Ze fungeerde naast de op militaire leest geschoeide dm/zb, als een echte ordedienst.

De papieren constructies verhulden de werkelijkheid. Om een enigszins werkbare organisatie te behouden, werd de vnv-leiding eind 1943 gedwongen de dm/zb en de dm/hb te fuseren. Voortaan heette de vnv-militie gewoon ‘Dietse Militie’. De leden ervan werden steeds zwaarder onder druk gezet om hun ‘dienstplicht’ te vervullen. De Dietse Militie moest het verweer van het vnv belichamen. De leden werden opgeleid om eventueel een gewapende confrontatie met het verzet aan te gaan.

In de nsjv broeide de ontevredenheid verder. Sinds de ‘Putsch van Vilvoorde’ was de rust er niet meer teruggekeerd. De jongeren wensten dat het vnv een duidelijk standpunt zou innemen inzake het Grootnederlandse streefdoel en dat op een forse wijze gereageerd zou worden tegen de DeVlag/ss. Toen in het najaar van 1943 de Hitlerjeugd-Vlaanderen werd opgericht en de nsjv-leiders op hun eigen terrein geconfronteerd werden met een concurrerende organisatie steeg de spanning ten top. De opstandige jeugdleiders keerden zich ontgoocheld tegen het vnv en jeugdleider Edgar Lehembre. Onrechtstreeks speelden ze in de kaart van de ss die al veel langer Lehembre hadden willen zien verdwijnen. Hij werd immers beschouwd als een hinderpaal bij de poging om de nsjv van het vnv los te weken. Het Militaire Bestuur was er principieel niet tegen dat de nsjv uit de vnv-invloedssfeer werd gehaald. Al begin 1943 werd Elias verzocht Lehembre te vervangen. Elias heeft dat toen niet principieel geweigerd, maar gaf voor geen vervanger te vinden. Toen Lehembre ingevolge de breuk met de ss op 14 augustus 1943 weigerde nog samen te werken met de hj, werd de druk op Elias om Lehembre te vervangen nog groter. Lehembre werd dus van twee zijden aangevallen. Uiteindelijk werd hij in november 1943 - zogenaamd om gezondheidsredenen - van zijn opdracht ontlast.

Met het heengaan van Lehembre hield de nsjv op te bestaan. Voortaan zette de mannelijke jeugd de werking voort onder de oude benaming ‘Dietse Blauwvoetvendels’, onder leiding van een collectieve leidersgroep. De Dietse Meisjesscharen organiseerden zich apart onder leiding van Jetje Claessens. De periodiek van de jeugdbeweging wijzigde van naam:

[p. 616]

De Jonge Nationaalsocialist werd De Blauwvoet. De jongeren wilden breken met de collaboratie en weer aanknopen bij de vooroorlogse Grootnederlandse jeugdbeweging. Hun verzet was in de eerste plaats nationalistisch geïnspireerd. Men zoekt tevergeefs naar fundamentele bezwaren tegen het nationaal-socialisme. Ook bij de dissidenten ontbraken de weerstanden tegen deze ideologie.

Bij de mannelijke jeugd kwam het vrijwel onmiddellijk tot een breuk tusssen degenen die meteen ook uit het vnv wilden stappen en degenen die in de partij wilden blijven. In april 1944 kwam het bij de Dietse Blauwvoetvendels tot een openlijke rebellie tegen het vnv. Het grootste deel van het kader deed eraan mee. De vnv-leider reageerde met uitsluitingen, met als gevolg dat er aan het eind van de bezetting nog nauwelijks sprake was van de jeugdbeweging. Alleen de dms konden voortwerken. Jetje Claessens distantieerde zich van de dissidenten.

Inzake vakbondswerking moest het vnv zijn ambities laten varen toen Edgard Delvo zich van het vnv afkeerde om een meer neutrale koers te varen tussen het vnv en de DeVlag/ss. Het betekende in de praktijk een machtsuitbreiding van de DeVlag/ss.