Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de Zuydelyke provintien der Nederlanden

[p. 70]

Tweede afdeeling.
Tael en Letterkunde der Belgen, van Cesar's tyden af, tot in het begin der dertiende eeuw.

Wy hebben biervoóren⁽¹⁾ reeds gezegd dat de liefde tot het Vaderland wel voórnamentlyk op Vaderlandsche Zeden en instellingen en op eene Vaderlandsche tael moet steunen; dat de zelfstandigheyd en onafhangelykheyd van een volk'er teenemael van afhangen, en by het zelve klimmen of daelen, naer maete den invloed van al wat vreémd en uytlandsch is, 'er min of meer op inwerkt. Om de waerheyd van dit gezegde nader te staeven, behoeven wy niet eens op voórbeélden, uyt de geschiedenis van andere natien getrokken, ons te beroepen: wy hebben slechts, wanneer iemand onzer de zelve betwyffelen kon, te onderzoeken hoe onze Voórvaders'er over dagten.

Reeds voór den aenvang onzer gewoone tydrekening, waeren de Belgen doór hunne tael, gebruyken en zeden van de andere Galliers onder-

(1) Inleyding.

[p. 71]

scheyden.⁽¹⁾ Caesar noemt hen de dapperste van deéze zyne vyanden; en waerom? Om dat zy (zegt dien veroveraer), vreémd aen den kleederlyken opschik en de leévenswyze der Romeynsch-gewordene Provintien, niet gedoogen wilden dat den koophandel zulke Waeren, die tot verzwakking van lichaem en geest dienen, by hen zou overvoeren.⁽²⁾ Ook hebben de Belgen, doór dit afweêren van uytheémsche gebruyken, bunnen moed en vryheydsliefde tegen de aenvallen van Rome, het langste, het glorierykste staende gehouden. Hunnen regtzinuigen aerd, hunne Vaderlandsche Deugden en Daeden hadden zy aen dien wyzen maetregel byna alleen te danken.⁽³⁾ De andere Galliers, daerentegen, en zelfs sommige Belgen,⁽⁴⁾ gaven den handel en list der Romey-

(1) Gallia est omnis divisa in partes tres quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostrâ Galli appellantur. Hi omnes linguâ, institutis, legibus inter se differunt. Caesar de Bello Gallico. Lib. I. 1.

(2) Horum (Gallorum) omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod à cultu atque humanitate Provinciae longissimè absunt, minimeque ad eos mercatores saepè commeant, atque ea quae ad effeminandos animos pertinent important. Ibid.

(3) Ils furent redevables de la Candeur de leurs moeurs au peu de frequentation qu'ils eurent avec les romains qui ne portaient point chez eux les denrées et les marchandises qui n'étaient propres qu'à y introduire le luxe et à énerver leur courage. Debast: Recherches Hist. et Litt. vol. 2 pag. 6.

(4) Men weéte dat Belgien destyds veél grooter dan heden was: het strekte zich langs den Rhyn tot tegen. Zwitzerland uyt.

[p. 72]

nen meer toegang in hun land, namen ook in het vervolg derzelver instellingen, -tael en wetten daerom veél ligter aen en droegen het juk des overwinnaers des te beter en gemakkelyker. Zulks is uyt de gedenk-schriften van Caesar wederom bewysbaer. Deézen, eens naer den aerd der Nerviers verneémende, kreég onder andere tot bescheyd: dat het onvertzaegde, sterke mannen waeren, welke de kooplieden, den wyn en andere onnutte dingen, als nadeelig voór hun volkskarakter, niet in hun land gedoogden, en het gedrag van hunne landgenoóten grootelyks mispreézen, om dat deéze zich aen de Romeynen overgegeéven, en der Vaderen aerd verloochend hadden.⁽¹⁾ Dat zy ook het gebruyk der Latynsche tael uyt hun land hielden zoo lang het hun mogelyk was, zal, denk ik, iemand die met onze oude geschiedenis eenigsints bekend is, niet in twyffel kunnen trekken. De Ro-

(1) Quorum (nerviorum) de naturâ moribusque Caesar cum quaereret, sic reperiebat: ‘Nullum aditum esse ad eos mercatoribus: nihil pati vini, reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium, inferri, quod his rebus relanguescere animos, eorumque remitti virtutem existimarent; esse homines feros, magneque virtutis: increpitare atque incusare reliquos Belgas, qui se populo Romano dedidissent et patriam virtutem projecissent.’ Caesar de Bello Gall. Lib. II. 15. - Et patriam virtutem projecissent! deéze schoone woórden mogen die Belgen, welke voór het vreémde alles veyl hebben en het Vaderlandsche met veragting verwerpen, voór altyd doen bloózen!

[p. 73]

meynen (zegt de Heer Debast) wel weétende dat de tael eenen der sterkste banden is, welke de volken aen hun Vaderland hegten, stelden alle mogelyke middelen in het werk om de hunne hier voortteplanten. Het lag in hunne staetkunde de overwonne volken, doór hen barbaeren genoemd, te dwingen, de Latynsche tael, tevens met de Romeynsche wetten, aenteneémen. Opera data est ('t zyn de woórden van den H. Augustinus) ut imperiosa Civitas non solum jugum, verum etiam, linguam suam domitis gentibus per pacem societatis imponeret.⁽¹⁾ Zelfs met de Grieken wilden zy niet handelen dan in 't Latyn.⁽²⁾ Alhoewel het Grieksch by hen zoo sterk in aenzien en gebruyk was, als nu het fransch by ons is.⁽³⁾ Alle wet-

(1) St. August. de Civitate Dei. 19. Cap. 7. pag. 551. tom. VI. Ed. Paris 1685. Debast loc. cit. vol. 2. pag. 1.

(2) Illud quoque magna cum perseverantia custodiebant ne graecis anquam nisi latine reponsa darent. Val. Max. L. 2. c. 2.

(3) De Romeynen (en voórnamentlyk hunne Jonkvrouwen) waeren zoo verzot op al wat grieksch was, dat Juvenalis, in zyne hekelschriften'er op de volgende wyze mede den spot dreéf:

Nam quid rancidius quam quod se non putat ulla
Formosam, nisi quae de Tusca graecula facta est.
De Sulmonensi mera Cecropis? omnia graece
Cum sit turpe magis nostris nescire latine.
Hoc sermone pavent, hoc irant, gaudia, curas
Hoc cuncta effundunt animi secreta. Quid ultra?
Concumbunt graece.
Juven. Sat. VI.

Wy durven deéze woórden niet vertaelen.

[p. 74]

ten wierden den volke in het latyn gegeéven. De Magistraets-persoonen, zoo hier te lande als elders, mogten in hunne Ambtsbedieningen van geene andere gebruyk maeken. Overal wierden schoólen van grieksche en latynsche welspreékendheyd ingerigt; doch wy twyffelen of de zelve ooyt by de Belgen in groot aenzien geweést zyn. Maer in het zuydelyk deel van Gallië steégen ze tot den hoogsten trap van vermaerdheyd en luyster; dermaete dat de voórnaemste burgers van Rome zich niet schaemden hunne kinderen op de schoólen van Marseille, Lyons, Toulouse en Autun, te zenden, om aldaer de letterkunde en de weétenschappen te beoefenen. Zeker is het dat deéze hooge schoólen eenen grooten toeloop, ook van Gallische jongelingschap, hadden; immers, indien men Tacitus mag geloof geéven, er waeren, te Autun alleen, wel viertig duyzend leerlingen uyt Gallië.⁽¹⁾ Het latyn maekte dus, in dat gedeelte, eenen snellen opgang, en men mogt vry met den Dichter Ausonius zeggen:

AEmula te latioe decorat facundia linguae.⁽²⁾
Gy streéft oud latium doór tael en kunde op zyde.

(1) Tacit. Annal. III. 43. vertaeling van Hooft bladz. 119. Ed. in 4^o Amsterdam 1684. zie ook den zelven Tacit. Agric. cap. 4. en Sueton. Calig. 20.

(2) Ausonii Mosella. Edyll. X.

[p. 75]

De Grieksche tael wierd daer algemeenlyk beöefend en scheén de Latynsche den voórrang te betwisten. Alvroeg hadden de Grieken in Gallië zich komen vestigen. 'T is aen hunne volkplantingen dat Marseille, Avignon, Toulon, en meer andere steden, haere stichting verschuldigd zyn. Deéze Grieksche uytwykelingen hadden dus in die zuydelyke gewesten, op de zeden, gewoonten en tael der Galliers zulkdanigen invloed als een geheel beschaefd volk, te midden van weétenschappelooze menschen woonende, noodwendiglyk op de zelve hebben moet. Justinus, den geschiedschryver, zegt in klaere woórden dat de Galliers van de Grieken geleerd hebben onder maetschappelyke wetten te leéven, en kunsten en weétenschappen uytteoefenen, waerin zy zoo zeer toenamen, dat welhaest Gallië een tweede Griekenland scheén te weézen.⁽¹⁾

Dry taelen waeren'er dus in dat gedeelte van Gallië gangbaer: het Gallisch, het Latyn en het

(1) Ab his igitur Galli & usum vitae cultioris, deposita & mansuefacta barbaria & agrorum cultus & urbes moenibus cingere dudicerunt. Tunc & legibus non armis vivere, tunc & vitem putare, tunc olivam serere consueverunt: adeoque magnus & hominibus & rebus impositus est nitor, ut non Graecia in Galliam emigrasse, sed Gallia in Graeciam translata videretur. Justin. Histor. Lib. XLIII. Cap. 4.

[p. 76]

Grieksch.⁽¹⁾ Het eerstgenoemde was, gelyk wy bereyds aengemerkt hebben, een Dialect van het Keltisch, ondermengd met veél woórden van Teutonischen oorsprong. De Bretonsche tael, thans nog in Vrankryk en Engeland aenweézig, zegt men van dit oude Gallisch afgestamd te zyn, en bewyst genoegzaem dat het zelve met onze moedertael al zeer naeuw moest verknogt zyn, zoo als ook, doór onzen geleerden Landgenoót Debast nog onlangs grondig beweézen is.⁽²⁾ Toen, in de vyfde eeuw, de Franken geheel Gallien overmeesterden, waeren deéze, niet min dan de Romeynen, bedagt om'er hunne tael in zwang te brengen; en zoo ontstond, laeter, een wonderlyk mengsel van dry of vier taelen, en daeruyt eene geheel nieuwe tael, welke eventwel grootendeels Latyn bleéf, en daerom de Romansche tael (lingua Romana) genoemd wierd. Alzoo de zelve slechts by den gemeehen man in gebruyk was en gevolgentlyk lang een zoogenaemd Patois bleéf, (want de geleerde en aenzienlykste lieden schreéven en beoefenden uytsluytelyk het Latyn en Gneksch, laeter ook het Frankisch,) zoo gaf

(1) In de Stad Marseille heerschten deeze dry taelen even sterk, zoo dat men niet zeggen kon welke de vaste tael aldaer was. Ziet St. Hieronim. Comment. Episc. ad Galat. Tom. IV. part. I.

(2) Zie het Glossarium van het Bretonsch in zyne Recherches Hist. & Litter. vol. 1. pag. 20-26.

[p. 77]

men het den spotnaem van Romana Rustica, Boeren latyn. En dit Boeren latyn moest toch eens de tael van Racine, Bossuet en Montesquieu worden! Het Waelsch onzer zuydelyke Provintien schynt een overblyfsel te zyn van dit Romansch, ondermengd met sommige oorspronglyk-duytsche woórden. Eerst in de negende eeuw, onder de regeéring van Karel den kaelen, begon het Romansch by het Hof in aenzien te komen. Daerdoór nam het allengs in regelmatigheyd toe, zoo dat het eene schryftael wierd.

Het Duytsch was tot hier toe doór de fatsoenlykste lieden gesproken, en de Hoftael der fransche Koningen geweést. Daer het nu, met de dood van Karel den vroómen van den Troon was gedaeld, tot den welken het Romansch was doórgedrongen, zoo begon ook de geheele natie zich op de kennis van dit laetste toeteleggen; want het voórbeéld der Koningen is immer het rigtsnoer der volken geweést: ik zeg geweést; de negentiende eeuw maekt immers uytzondering aen alles.

Het oudste Gedenkstuk der Romansche tael, ons doór de geschiedenis bewaerd, is den verbondseed, doór Karel den kaelen en Lodewyk den Duytscher, te Straetsburg afgelegd, den 14 February 842, om elkanderen behulpzaem te zyn tegen hunnen broeder Lotharius, wiens leger zy, kort te voóren, hadden verdreéven. Nithard,

[p. 78]

een kleynzoón van Karel den grooten, heéft deéze eeden in het derde boek zyner historie opgeteekend. Jammer maer dat zy onder de handen van onnaeuwkeurige afschryvers zoo veél geleden hebben. Er bestaen thans van de zelve zeer verschillige leézingen, zoo dat men, voórnamentlyk van het tweede gedeelte, geen goed oórdeel vormen kan. Wy zullen hier die eeden, naer de laetste opgaeve, laeten volgen, zynde,

in 't Romansch:

Pro Deo amur et pro Christian poblo et nostro commun salvament, d' ist di in avant, in quant Deus savir et podir mi dunat, si salvarai-eo cist meon fradre Karlo, et in adjudha et in cadhuna cosa, si cum om, per dreit, son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui, meon vol cist meon fradre Karle in damno sit.

in 't Duytsch:

In Godes minna/ indi thes Christianes folches / ind unser bedhero gealtnisst fon thesemo dage frammordes / so fram so mir Got gevuiset indi mahu furgidit / so halb ih tes an minam bruodher/ sosa man mit rehtu finan brudher fral iuthi / uthaz er mig sofon madus: indi mit Ludheren in vath einui thinc ne gegango zhe minam willon / imo ce fradhen werhen.

[p. 79]

Aldus in het Fransch overgezet:

Pour l'amour de Dieu, et pour le peuple Chrétien et notre Commun salut, de ce jour en avant, (dorenavant) autant que Dieu m'en donne le savoir et le pouvoir, je declare que je sauverai mon frere Charles, cipresent, et lui serai en aide dans chaque chose (ainsi qu'un homme selon la justice doit sauver sou frère) en tout ce qu'il ferait de la méme manière pour moi, et que je ne ferai, avec Lothaire, aucun accord qui par ma volonté porterait préjudice à mon frère Charles ci-présent.

Wy zouden het Duytsch aldus vertaelen:

In Gods minne (d.i. zoo waer my God beminne) ende des⁽¹⁾ Christenen volks, ende onzer beyder behoudenisse, van deézen dag en voórtaen zoo verre als my God daer gewisheyd (weétenschap) ende magt voór geéft, zoo houd ik het aen (met) mynen broeder, zoo als men met recht zynen broeder zal (moet) behoeden, op dat hy my ook zoo doe. En met Lotharius (zal ik) niet een geding (verbond) aengaen met my-

(1) Des Roches (Epitom. Histor. Belgicae Lib. III. Cap. VI. tom. 1. pag 161.) stelt in dienste des Christenen volks, willende dat men in het oorspronglyk in dinthes leéze, doch Ypey (bl. 251 in de aenteekening) merkt aen dat het indu thes of indi thes zyn moet, gelyk het by Nithard staet; en, zeker, het meermaels herhaelde inde (ende) schynt deéze leézing te wettigen.

[p. 80]

nen wille, dat hem te schade werke. (Met Lotharius zal ik vrywilliglyk geen verbond maeken dat mynen broeder nadeel zou toebrengen.)

Na dat de beyde Vorsten deézen eed uytgegproken hadden, deeden hunne legers elkanderen de volgende belofte, te weéten, de onderdaenen van Karel, die Romansch spraken:

Si Lodhwigs sagrament quoe son fradre Karlo jurat, conservat; et Karlus, meos sendra de suo part, non lo tanit, si jo returnar non l'int pois; ne jo, ne neuls cui eo returnar int pois, in nulla adjudha contra Lodhuwig non li iver.

en de andere:

Gha Karl then eid / then ar sinemo bruodher Ludhuwige gesuor / geleistit / ind Ludhuwig min herra then er imo gesuor forbrihchit / ob ih ina nes iowendenne mag / noh ih / noh thero / noh hein thenihes irrwenden mag / widhar Karle inio re folluft ine wirdhit.

Si Louis observe le serment que son frère Charles lui jure, et que Charles, mon Seigneur, de sa part ne lui lint point, si je ne puis detourner Charles de ce violement, ni moi, ni aucun de ceux que je puis detourner, ne serons en aide à Charles contre Louis.

‘Of (indien) Karel den eed, dien hy zynen broeder Lodewyk gezwoóren (heéft) geleystet⁽¹⁾

(1) Gheleyften/ leeften Kilian: facere, prestare.

[p. 81]

(gestand doet) ende Lodewyk, myn Heere, dien (eed welke) hy hem zwoór, verbreékt, of (indien) ik hem niet afwenden mag (kan) noch ik, noch zy, noch een (van die welke) ik afwenden mag (kan), weder⁽¹⁾ (tegen) Karel’, enz. De meerrest is onverklaerbaer.⁽²⁾

De Romansche tael aldus, uyt een verbasterd latyn, ondermengd van Gallische, Grieksche en Teutonische woórden, gesproóten zynde en ten Hove bloeyende, maekte in korten tyd de grootste vorderingen. In vorm en aerd bleéf zy echter

(1) Weder Kilian. contra, adversum.

(2) Wie belust is om deéze eeden nader te leeren kennen, leéze daertoe: Duchesne Histor. Francor. Scriptor. Tom. II. pag. 381 & seqq. Lipsius Epist. ad Belgas. Freherus Rerum Germ. Scriptores. I. pag. 72. Schilter Thesaurus Antiquit. Teut. II. p. 240. - Mémoires de l'Acad. des inscript. & belles lettres tom. XXVI. p. 247.-259. Des Roches Epitom. Hist. Belg. vol. I. p. 159.-163. Roquefort Glossaire de la langue Romane. Paris 1808. tom. I. pag. XX. Debast Recherches Hist. & Litt. vol. 2. pag. 49-68. doch wel voórnamentlyk het werk van den Heere Demourcin Sermens prétés à Strasbourg par Charles le chauve, Louis le Germanique & leurs armées respectives, traduits en fançais avec des notes et un specimen du manuscrit. Paris Didot l'aíné 1815 in 8vo. en ten aenzien van het Romansch: Eléments de la Grammaire de la langue Romance, précédés de recherches sur l'origine & la formation de ceue Langue, par Raynouard. vol. in 8^o Paris F. Didot 1816.

[p. 82]

van het Latyn geheel onderscheyden 't welk eene byzonderheyd is, welke der aendagt van ideren taelonderzoeker niet ontsnappen mag. De Franschen, naer het voórbeéld van hunne leermeesters de Romeynen, bragten deéze nieuwgeboóren tael in alle de landen waer zy de wapens voerden, en drukten welhaest de hun onderhoorige volken met het zelfde dwangjuk dat zoo lang hunnen eygen hals gepersd had. Willem, den veroveraer, een' Normandiër, bragt ze met zyne overwinnende wapens in Engeland en bevoól dat men aldaer aen het Hof, in de Rechtsbanken, en op de lagere schoólen, geene andere meer gebruyken zoude, welke wet, nog ten jaere 1350 in vollen zwang was, zoo dat der Britten tael, daerdoór, voór een groot deel Fransch geworden is. Napels zag het gebruyk van deéze laetste in zyn Koningryk ingevoerd doór Robert Guiscard, Hertog van Puglia en Calabriën, en doór meer andere Normandische Heeren die, na het verdryven des Sarasyns, zich in dat land gevestigd hadden. Met een woórd, overal waer franschen waeren moest de fransche (Romansche) tael gesproken en geöefend worden, gelyk by Du Cange⁽¹⁾ nader te zien is. Alle deéze over-

(1) In Praefat. Glossar. N. XVII. & seqq. Zie ook Debast Recherches Hist. & Litt. vol. 2. pag. 35. in de aenteekening.

[p. 83]

heerde volken hebben dus het axioma bevestigd:

dat een overwonnen volk, doór tyd en dwang, zich allengs naer den wil des overwinnaers plooyen laet, en zyne tael en zeden tragt overteneémen.⁽¹⁾

Onze Voórvaders schynen eene loffelyke uytzondering aen deézen stelregel gemaekt te hebben, want hunne Vaderlandsliefde werkte altyd het uytlandsche met standvastigheyd tegen. De oude Belgen stopten oog en ooren tegen de verleyding der vreémden. In opzichte van hunne zeden en gebruyken hebben wy hiervooren, uyt de woórden van

(1) Men denke niet dat hier eene tegenstrydigheyd zy met het geén wy in de inleyding gezegt hebben, namentlyk, dat de taelen zoo wel als de landen van elkanderen moeten verschillen. Ligt kon hier imand vraegen: Maer hoe is het dan kunnen gebeuren dat sommige volken, zoo als by voórbeéld de zuydelyke Galliers en de Britten, van hunne overweldigers taelen en zeden aennamen dit, met hunnen aert en de gesteltenis van hun land, in 't geheel niet overeenkomstig waeren? Hier op antwoórde ik 1^o dat men in de historie geen voórbeéld vinden kan van een volk 't welk de tael van een ander volk, juyst zoo als die doór dit laetste gesproken wierd, zou hebben aengenomen; en 2^o indien zelfs de Galliers het Latyn gelyk de Romeynen en de Britten het fransch gelyk de Galliers gesproken hadden, (nergens blykt dit); dat dan nog myn gezegde niet wederlegd is, dewyl men genoeg weét, of weéten kan, dat geene der gemelde ingedrongene taelen, by hen, haeren aerd en weézen lang hebben blyven behouden. Dit was onmogelyk, want al wat op eenen vreémden bodem verplant word, moet veraerden en veranderen. De Engelsche hebben de fransche tael, of wat zy daervan overneémen, naer hun land en klimaet gewyzigd. Men hoore hen eens de woórden uytspreéken welke zy met de franschen gemeen hebben, virtue, pronunciation, propagation, difference, enz. enz. Het zal met die oude spraken toegegaen zyn, gelyk met de fransche in Belgiën gebeurd is: eerst sprak men die aen het Hof; dan in de vergaderingen der Grooten; van daer kwamen eenige woórden (doch niet zonder dat zy er by leéden) op de lagere volksklassen neder, en zoo on stond'er vervolgens eene spreéktael die, alhoewel Vlaemsch genoemd, wel voór een vierde fransch is. Ook het fransch der beschaefde lieden van Brussel, Gend, en Antwerpen, is, om de zelfde reden, een geheel ander fransch in uytspraek en tournure, dan dat van Parys. Wat hebben wy nu te kiezen, het oude Nederlandsche of het verbasterde fransche?

[p. 84]

Julius Caesar, klaerlyk doen zien dat zy, doór hunne genomene maetregels tegen den wyn en de kleeding der Romeynsche Provintien, zorgvuldiglyk voór het behouden hunner Nationaliteyt de waek hielden. En zouden zy dan ook tegen het gebruyk der Latynsche tael, wanneer men deéze als landtael wilde opdringen, zich niet verzet hebben? Ja, dit ook leert ons de geschiedenis. Nooyt heéft Rome in haer opzet, om onze tael te vernietigen, kunnen slaegen.⁽¹⁾ 'T is waer, de Belgen waeren,

(1) La langue Latine n'a pu jamais faire de grands progrès dans la partie septentrionale de la Belgique. Debast loco laud. pag. 7.

[p. 85]

meer dan de andere Galliërs, van Italien en dus van eene te groote gemeenschap met de Romeynen, verwyderd; zy hadden de Germanen voór hunne digtste nabueren, welke alle oogenblikken deéze landen inrukten: het geén zeer veél tot het bewaeren hunner oude moedertael moet geholpen hebben: maer des al niet te min (zegt Cats) verdient hunne Vaderlandsche bezorgdheyd, den hoogsten lof.

De Belgen waeren van Germaenschen oorsprong⁽¹⁾ zoo als boven doór ons aengemerkt is, en beroemden zich op deéze afkomst als hun niet gelyk stellende met de overige Galliers wier log- en luyheyd zy versmaedden.⁽²⁾ De Duytsche tael spraken en bewaerden zy als een deel van het heyligdom hunner vryheyd en van het erfdeel hunner

(1) Plerosque Belgas esse ortos à Germanis, Rhenumque antiquiuis transductos, propter loci fertilitatem ibi consedisse Caesar de Bell. Gall. Lib. II. iv.

(2) Treveri & Nervii circa affectationem Germanicae originis ultro ambitiosi sunt, tanquam per hanc gloriam sanguinis a similitudine & inertia Gallorum separentur. Tacitus de morib. Germ. 28. Welke woorden door Hooft aldus vertaeld zyn: ‘De Treviren en Nervien willen enkel van de Germaanen gesprooten wezen, en zoeken daar eer uit, als of zy, mits deeze gloory des bloeds, den Gallen ongelyk bleeken, en van hunne vuidigheit afgezondert wierden.’ Vert. van Tacitus bl. 673. Edit. in 4^o.

[p. 86]

Voórouders. Met de Germanen en Franken alleen leéfden zy vertrouwelyk en vriendschappelyk, om dat zy van dien kant niets te dugten hadden. Toen de Belgen in het begin der vyfde eeuw zich met de Franken vereenigden, wierd de Latynsche tael, gelyktydig met het juk der Romeynen, afgeschud en afgezwoóren, juyst daerom (zegt de Heer De Wez) dewyl men hun gedwongen had die aenteneémen⁽¹⁾.

Geduerende meer dan twee honderd jaer dat beyde natien met elkanderen verbonden waeren, en dat den zetel van de Frankische regeéring hier in Belgien gevestigd was, zal ongetwyffeld de tael der Nederlanders zeer veél in vorm, beschaeving en regelmatigheyd aengewonnen hebben. 'T is bekend dat de Franken eene natie uytmaekten die al vroeg zich toelegde om, naer het voórbeéld der Romeynen, de verpligtingen van den burgerstand aen geschreéven wetten te verbinden. Hunne Salische wet van den jaere 422, gelooft Schilter in een der Nederlandsche Provintien gemaekt te zyn; doch het is te bejammeren, dat slechts de

(1) Quand les Francs eurent chassé les Romains de la Belgique, ils (les Belges) abjurèrent une langue qu'ils n'avaient employée, tant bien que mal, que par force; ils renoncèrent à l'usage de la langue Latine précisement par ce qu'on les avait forcés à l'adopter. Histoire part. des Prov. Belgiques. Tome 4. page 307. En thans zouden wy het zelfde recht niet hebben?

[p. 87]

Latynsche vertaeling daervan tot ons overgekomen, en het oorspronglyk Frankische verloóren geraekt is.⁽¹⁾ De Nederlandsche woórden welke nogtans met Latynsche uytgangen in deéze vertaeling aengetroffen worden, en waervan eenige doór Ypey aengehaeld zyn, geéven genoegzaem te kennen, dat onze Belgische tael, in die tyden, van den tongval der Franken zeer weynig heéft kunnen verschillen⁽²⁾.

De tyden van Karel den grooten, (die ook een' geboóren Frank was) moeten niet min gunstig voór onze tael en het bewaeren der zelve geweést zyn. Immers deézen waerlyk grooten. Vorst bezat niet alleen alle de goede hoedanigheden, waerdoór men eenen troon luyster en ontzag byzetten, en zyn volk gelukkig maeken kan, maer paerde nog, aen zynen edelen zucht voór den bloey der kunsten en weétenschappen eene zeer iverige liefde voór zyne Moedertael.⁽³⁾ Het is bekend dat hy

(1) Men vind deéze vertaeling, en al wat ik omtrent de Salische wet hier zegge, in het tweede deel van Schilter's Thesaurus Antiquit. Teutonic.

(2) Ypey, bladz. 190.

(3) Erat eloquentia copiosus (zegt Eginhardus zynen Secretaris, in vita Karoli magni) copiosus & exuberans, poteratque quidquid vellet apertissime exprimere. Nec patrio tantum contentus, etiam peregrinis linguis ediscendis operam impendit, in quibus Latinam ita didicit, ut oeque illa ac patria lingua orare esset solitus. Vide Duchesne Histor. Francor. Scriptor. Tom. II. pag. 102.

[p. 88]

aen eene Spraekkunst van het Duytsch gewerkt,⁽¹⁾ en aen de winden en maenden, welke tot op zynen tyd doór Latynsche of oude Barbaersche woórden aengeduyd wierden, Duytsche naemen gegeéven heéft. Zyn geheymschryver Eginhard verhaelt dat hy de maend January Wintermanoht (wintermaend) noemde; February Hormunc of Orminhg (vries of rypmaend⁽²⁾); Meêrt Lenzinmanoht (Lentemaend⁽³⁾; April Ostermanoht (Paeschmaend⁽⁴⁾); Mey, Winne- of Wonnemanoht (vreugdemaend⁽⁵⁾); Juni, Prah- of Brachmanoht (Braekmaend⁽⁶⁾); July, Hewimanoht of Vainmanoht (Hooymaend⁽⁷⁾); Au-

(1) Inchoavit & Grammaticam patrii Sermonis. Eginh. apud Duchesne II. pag. 103.

(2) Naer het Angelsaksisch woórd hor dat witheyd of vorst beteekent. Van daer het Engelsch hoary.

(3) De Hoogduytschers zeggen nog Lenz voór ons Lente.

(4) Deéze maend is denkelyk zoo geheeten om dat Paesschen gewoonlyk in de zelve invalt. Ostern is by de Duytschers nog Paesschen. Ooster / Kil. Pascha.

(5) Wounc/Wunne is by Kiliaen Gaudium vel Gratia. Wousaem jucundus, Laetus en Wounemaend Mensis amoenitatis & gaudii.

(6) Van Braeken Kil. agrum novare &c. in't Fransch défricher. Zoo zegt men nog: het land laeten braek liggen.

(7) Hew. Kil. hooy, Foenum.

[p. 89]

gusti, Aranmanoht (Oogstmaend⁽¹⁾); September Wintumanoht (Windmaend); October Windummemanoht (Wynoogstmaend⁽²⁾); November Herbistmanoht (Herfstmaend) en December Helmanoht of Heilagmanoht (Heylige maend⁽³⁾).

De winden noemde hy Ostroniwint, (oostenwind,) Ostsundroni, (oostzuyd), Sundostroni (zuydoost), Sundroni,⁽⁴⁾ (zuyd), Westsundroni (westzuyd), Westroni (west), Westnordroni (westnoórd), Nordwestroni (noórdwest), Nordroni (noórd), Nordostroni (noórdoost), en Ostnordroni (oostnoórd.)

Wy agten het niet onnoodig hier nog een woórd by te voegen over de benaemingen der dagen van de weék. De oude Belgen, gelyk men weét, vereerden een godendom, 't welk, alhoe-

(1) Arnen Kil. metere segetem, oogsten.

(2) Afgeleyd van het Latynsche vindemia.

(3) Zeer leézenswaerdig is, over de benaemingen der maenden, eene verhandeling van den Heere J.D. Meyer, geplaetst in het eerste deel der Verhandelingen der tweede klasse van het Koninglyk-nederlandsch instituet. bladz. 130. en volgende.

(4) Sund was by de Franken Zuyd. Vide Schilter Gloss. in voce Sund. Doch de Saksen hadden reeds Suth ten tyde van Karel den grooten. zie Lye Dict, Anglosax. in voce Suth.

[p. 90]

wel in geene kleyne betrekking met dat der Grieken en Romeynen staende, uyt godheden bestond, van andere naemen. De 2 eerste dagen der weék waeren by hen aen de Zon en aen de Maen geheyligd; den derden aen Thysa of Dysa, eene goddin die den landbouw beschermde en vrouw van Thor was. Onze Voórvaders zegden niet Dyns- maer Dys of Dyssendag. De Deénen hebben Tysdag en de oude Vriezen Tysdey behouden. Woden of Oden, Odin, heéft zynen naem aen den vierden dag gegeéven. Deézen Woden was eenen held, onder wiens geleyde de Gothen zich in het noórden van Europa hadden gevestigd. In sommige streéken van Nedersaksen word nog den Woensdag Wodentag geheeten.⁽¹⁾ By de Engelsche is hy Wednesday en by de Deénen Wonsdag. Den Donderdag was den dag van Thor,⁽²⁾ zoón van Woden; waervan nog het Engelsche Thursday. De Nederlanders en de andere Duytsche en Noórdsche volken zeggen Donderdag of Donnerstag, om dat men geloofde dat Thor, na zyne vergoding, het bestuer van den donder en bliksem had verkreégen; zoo als Woden voór den kryg, en Freya

(1) Schedius de Dis Germanis. pag. 110.

(2) Naer deézen god, zegt men, is Thorholt in Vlaenderen genoemd. Zie Dewez Histoire. générale de la Belgique, tom. I. pag. 253. Holt had oudtyds, en heéft nog by de Engelsche, de beteekenis van hout of bosch; Thorholt is dus het bosch van den god Thor.

[p. 91]

voór de voordplanting van het menschelyk geslacht, gesteld waeren. De maend Meêrt was onder den naem van Thormaanet deézen god geheyligd. Den Vrydag behoorde aen de godin Freya of Fria; welke de Venus van den noórdschen godsdienst en echtgenoóte van Woden was. Het Nederduytsche woórd vryen (amare) schynt van haer afkomstig. Eyndelyk den Zaterdag schryft men toe aen Saturnus, welken, onder den naem van Seater, by de Saksen zou verëerd zyn: doch dit laetste word, met reden, doór sommige geleerden wedersproken.⁽¹⁾

Om nu tot Karel den grooten weder te keeren: deézen Vorst heéft de oude barbaersche gezangen, nog in zynen tyd aenweézig zynde, en waerin de daeden en stryden der oude Koningen bezongen wierden, laeten in schrift brengen, om ze daerdoór aen de vergetelheyd te outrukken.⁽²⁾ Maer,

(1) Leézenswaerdig zyn, over deéze benaemingen Thomas Mareschalls Observ. in version. Anglo-Sax. ad Calc. Evang. Goth. pag. 512. & seqq. Edit. 1684. en Des-Roches Mémoire sur la Religion des peuples de l'ancienne Belgique, in het eerste deel der Mémoires de l'Academie Imp. & Royale de Bruxelles. pag. 442-445.

(2) Barbara & antiquissima carmina quibus veterum regum actus et Bella canebantur, scripsit memoriaeque mandavit. Eginh. in Vita Karoli magni. Cap. 29. Den Schryver deézer woórden noemde die gezangen barbaersch, om dat zy in eene tael vervat waeren welke hy niet verstond, en om dat hy van de Latynen geleerd had, al wat vreémd en onbekend was voôr barbaersch uyt te schelden.

[p. 92]

zouden deéze gezangen wel opgesteld zyn doór de zoogenaemde Barden, en zyn'er, by de Germaenen en Nederlanders, Dichters van deézen naem geweést? De Heeren G. Anton en H. Van Wyn hellen over naer eene loochenende beäntwoórding op deéze vraeg.⁽¹⁾ K.F. Kretschmann en G. Brender à Brandis, daerentegen, hebben, op goede gronden van waerschynlykheyd, getragt te beweêren dat men de zelve, zoo min aen de Duytschers en Batavieren, als aen de Kimbrisch - noórdsche volken, ontzeggen kan⁽²⁾ Wy durven het niet waegen ons ook in dit geschil te verdiepen. Ook zouden wy moeylyk by de doór hen reeds aengevoerde bewysstukken, iets kunnen toe doen. Alleenlyk zullen wy aenmerken dat wanneer zelfs waere beweézen, dat 'er by de Germaenen en Batavieren geene barden geweést zyn,

(1) Den eersten in zyne Hoogduytsche vertaeling van Tacitus over de zeden der Germaenen, voór de tweedemael gedrukt te Gorlitz, in 1799; en den anderen in zyne Historische en Letterkundige Avondstonden ter opheldering van eenige zeden der Nederlanders, enz. Amsterdam, Allart, 1800 bladz. 123-132 en Huiszittend leven, eerste deel, eerste stuk, bladz. 9.

(2) Kretschmann doór zyn antwoôrd op de vraeg, nopens dit geschilpunt gedaen in den Teutsche Merkur van November 1800., s. 168-192 en Brender à Brandis in zyne verhandeling over de Barden geplaetst in de Proeven van Geschied- en Letterkundige Oeffeningen; Haarlem, Bohn, 1801. bl. 388. en volgende.

[p. 93]

het nog niet blyken zou dat wy Belgen 'er ook geene bezeéten hebben. Immers de Britren hadden 'er? en hoe groot is niet de gemeenschap geweést welke tusschen dit volk en het onze bestaen heéft? De Belgen hadden volksplantingen en steden in Albion. Het Venta Belgarum van Ptolomeus is bekend. Zelfs de tael der beyde volken was, om zoo te zeggen, de zelfde.⁽¹⁾ En onze Voórvaders, wier heldendaeden doór de Brittische en Iersche barden, ja doór Ossian⁽²⁾ gezongen wierden, zouden onverschillig gebleéven zyn voór den roem hun doór de Dichtkunst toegebragt? Zy, die niets dan krygslust ademden, zouden geene instelling gekend noch aengenomen hebben, waerdoór dien krygslust zoo sterk bevorderd, en in het oogenblik van den stryd, de hartstogt der helden zoo opgewakkerd en aengevuerd kon worden? Hoe meer wy'er over nadenken, hoe meer wy overtuygd zyn dat ook de Belgen hunne Ossians zullen gehad hebben. Tacitus noemt de krygszangen der

(1) Zie boven bladz. 58.

(2) Onder den naem van Firbolg (Belgae of Britain, volgens Macpherson.) Zie hier de woórden van Ossian: ‘wide in the midst, arose the cloudlefs beams of Ton-théna; Ton-théna wich looked by night on the course of the seatossed Larthon; Larthon, the first of Bolga's race, who travelled on the winds.’ Temora, book VII, vol. III. pag. 186 Ed. Paris 1783. - Zie ook Macphersons Dissertation, voór dat Dichtstuk, pag. XVIII.

[p. 94]

Germaenen Barditus;⁽¹⁾ Ammianus Marcellinus zegt dat de Barden der Galliërs (en behoorden de Belgen niet tot Gallië, in 't algemeen?) de dappere daeden van beroemde Mannen, in Heldenverzen vervatteden, en zongen op 't zagt geluyd der Lier.⁽²⁾ Den Dichter Lucanus, eyndelyk, spreékt de Trevieren (dat ook Belgen waeren) aldus aen:

Tu quoque loetatus converti proelia Trevir....
Vos quoque qui fortes animas, belloque peremtas
Laudibus in longum vates dimittistis cevum,
Plurima securi fudistis carmina Bardi.⁽³⁾

‘Gy ook, verheugd u, Trevieren! over het te rug keeren uyt den slag. Gy ook, die het offer van den kryg, de zielen der helden, doór lofverheffende zangen tot de nakomelingen overvoert: gy Barden, gy moógt uwe liederen, nu in menigte doen klinken!’⁽⁴⁾ Dit alles overwoógen

(1) Sunt illis haec quoque carmina, quorum relatu quem Barditum vocant accendunt animos, futuraeque pugnae fortunam ipso cantu augurantur. De Mor. Germ. 3. Sommige willen dat men Barritus leéze. Zie over dit woôrd Van Wyn. Hist. Avondst. pag. 127.

(2) Ammian. Marcell. Rer. gestar. Lib. XV-9.

(3) Lucan. Pharsalia. Lib. I. ℣. 442.

(4) Zie over deéze plaets van Lucanus de gepreézene verhandeling over de Barden van Brender à Brandis. bladz. 418-420.

[p. 95]

hebbende, komt het ons meer dan waerschynlyk voór, dat de Belgen ook Dichters gehad hebben welke den naem van Barden droegen.

De Barden waeren te gelyk Poeéten en Muzikanten, gelyk alle de Dichters der vroegere oudheyd. Hun werk bestond in de dappere daeden der oórlogshelden, of (met andere woórden) de geschiedenis van hun land te zingen en te bewaeren, en daer doór den roem van hun volk staende te houden. Zy volgden en vergezelden den Vorst overal; herinnerden hem aen zyne eygene deugden en daeden, of aen die van zyne Voórzaeten en Wapenbroeders, en bragten dus te wege dat hy, iverzugtig om den lof der bezongene helden, derzelver voórbeéld navolgde, en doór verdienste, zoo wel als doór rang, boven zyne onderdaenen toonde verheéven te weézen. Als afgezanten verkondigden zy den oórlog aen andere volken of sloóten den vrede. Geenen zoo woedenden vyand die hunnen geheyligden persoon niet eerbiedigde. Wanneer aen Vorst te velde trok opende zy den stryd met een moedinboezemend krygsgezang. Zekeren noórdweégschen Koning Olaf Tryguason had dry zulke Barden by hem, in het gevecht te Sticklastad. Eenen deézer, Thormod genaemd, hief met de eerste lichtscheémering van den dag, waerop men stryden zou, een gezang aen, 't welk in het boek Olafs helges saga, bewaerd en van den volgenden vertaelden inhoud is:

[p. 96]

 

Op! den dag breékt aen!

 

Hoort het kraeyën van den haen.

 

'T word uw arbeydstyd,

 

Krygsliên! toont uw vlyt!

 

Vrienden! hoort in 't klinkend lied

 

Wat den Veldheer u gebied.

 

 

 

Kloeken! met uw taeyë vuyst!

 

Dapperen! wier boóg al suyscht!

 

Ed'len! die nooyt vlugten kond!

 

Niet tot drinkvermaeken,

 

Niet tot liefdesspraeken,

 

Maer, tot kryg en wraeke,

 

Wekt u Thormod's mond.⁽¹⁾

Zoo lang de Barden zongen hielden zy hunne schilden voór den mond om hunne stem meer weêrklang bytezetten; en naermaete den stryd in bevigheyd en gerugt toenam, naer die maete reés hun gezang. Den zwakken scherpten zy moed, den moedigen nog meer onvertzaegdheyd, vryheydliefde en veragting des doods in. Diodorus Siculus getuygt dat de Barden somtyds een gantsch leger, schoon in den stryd reeds ingewikkeld, doór hunne tusschenkomst, tot bedaeren, en vyanden tot verzoening bragten.⁽²⁾ Zoo groot is het vermogen der tooverende Poëzy ook op Barbaeren!

(1) Zie Brender à Brandis in zyne aengeh. verhandeling over de Barden, bl 426.

(2) Diod. Sicul. L.V.C. 31. - Mémoires de l'Académie de Bruxelles, vol. I, pag. 428.

[p. 97]

Na den slag zongen zy, in het blyde Zegelied, de dapperheyd des overwinnaers, of, in roerende toonen, den moed des gesneuvelden. Ook in vredestyden waeren hunne bezigheden van geen minder belang. Zy onderweézen de jeugd in zang en poëzy; of vergezelden met hunne treurliederen de lyken van gestorvenen; of zongen, met hunne harpen, den wyn en de liefde op de maeltyden van den Vorst.

Van alle de instellingen der oud-europische heydenen is misschien die der Barden de eenige, welke het invoeren des Christelyken Godsdiensts, overleéven mogt. Het zegelied gemaekt op de overwinning, doór Koning Lodewyk den derden, in 881. op de Noórdmannen bevochten, 't welk in de zeventiende eeuw doór Mabillon, in de Bibliotheék der Abtdy van St. Amand, by Doórnik gevonden, en laeter doór den meergemelden Schilter in 't licht gegeéven is; dat heerlykste voordbrengsel der genie van de oude Duytschers, zoo als Ypey het noemt,⁽¹⁾ zal naer allen schyn nog het werk van eenen Bard geweést zyn.

Volgens den oórdeelkundigen Van Wyn is den Dichter een' Nederlander geweést, herkomstig uyt den omtrek van Henegouwen.⁽²⁾ Destyds spraken de Henegouwers nog de Belgisch-duytsche

(1) Ypey bl. 267.

(2) Histor. Avondst. I. bladz. 224.

[p. 98]

tael; immers den H. Norbertus, die geen Romansch verstond, predikte in de 12^e eeuw, met zeer goed gevolg, in het Teutonisch, te Valenciennes.⁽¹⁾ Dit stuk verdient dus onze geheele aendagt: ‘Het is kragtig en kernagtig, vol roerende beeldentaal, opgedreven tot eene verrukkende harmonie. Met één woord het is ware, stoute poëzy, niet ongelijk aan die der Oosterlingen, welke niet nalaat dadelijk op het hart te werken. De voetmaat grenst eenigzints aan de zoogenoemde Glijkonische, maar is los en meestal gevallig. Van den eigenlijken Rhijthmus was men toen, en nog lang naderhand, geheel onkundig. Met rijmklanken evenwel was men reeds gewoon te spelen. De taal is vrij beschaafd, doch moet niet zelden om de maat iets lijden.’ Zoo spreékt 'er Ypey van.⁽²⁾ Het oorspronglyk stuk zal ons de waerheyd deézer woórden moeten leeren kènnen. Het begint aldus:

Einen kuning nueiz ich

Neisset heer Luduuig /

Der gerue Gott dieuet

Weil er ihms lohuet.

Kind wart er Vaterlos /

Des uuart ihme sehr bos.

(1) Verhoeven: Inleyding tot de Belgische Historie, in de Mèmoires de l'Académie de Bruxelles, bl. 183. vergel. Van Wyn, l.c pag. 224. Zie ook Acta SS. Junii I p. 827.

(2) Bladz. 268. zyner Gesch. der Ned. taele.

[p. 99]

 

Eenen Koning weét ik,

 

Hy heet heer Lodewyk,

 

Die geêrne God dient,

 

Wyl God het hem loont.

 

Kind (zynde) was hy Vaderloos

 

Dit was hem zeer boos (nadeelig.)

Hierop verhaelt den Dichter hoe God, de deugd des Konings willende beproeven, de Noórdmannen in Vrankryk inrukken en doór hen, de franschen deêrlyk teisteren liet; tot dat Hy eyndelyk zich over het noodlot van de laetste erbarmende, Lodewyk zelfs te wapen riep:

Hludwig kuning min /

Hilp minan liutin!

Lodewyk mynen Koning,

Help myne lieden!

Lodewyk was bereydvaerdig en trok de Noórdmannen tegen: dan, eer hy den stryd zoude aenvangen, wilde hy zyne soldaeten nog eerst met een Christelyk woórd daertoe aenmoedigen.

Channo sprach luto

Hludwig der guoto:

Crostet hin gesellion

mine notstallon.

Hera santa mih God /

do mir felbo genod

Oh hiu rat thuti

thaz ih hier gefurti.

[p. 100]

 

Mih selbon ni sparoti

 

unz ih hiu giuerrti.

 

Nuuuil ih thas mir volgon

 

alle Godes holdon.

 

Giskerit ist thin hierwist

 

so lango so wil krift.

 

Wil her unsa bina warth

 

thero kabet ginuaht

 

So uuer so hier in ellian

 

giduat Godes willian.

 

Quimit he gisund us

 

ih gilonon imos.

 

Bilibit her thorine /

 

stnemo kunnie.

 

Cho nam her skild indi sper

 

ellianlicho reit her /

 

UUald her uuare rahchon

 

fina Widarsahchon.

 

Cho ni uuas iz buro lango /

 

faud her thia Northmannon.

 

‘Gode lob!’ sageta.

 

her siht thes her gereda.

 

Cher kunig reit kuauo.

 

sang lioth frano.

 

Joh alle saman sungun

 

‘kurie leison!’

 

Sang was gesungen /

 

wig uuas bigunnen.

 

Blout skein in uuangon

 

spilodunder Drankon.

 

Char raht thegeno gelih;

 

nich ein so sa Hludwig;

[p. 101]

 

Snel indi kuoni;

 

thas uuas uno gekunni.

 

Suman thuruch-sluog her;

 

suman thuruch-stach her.

 

Her skancta ce hancon

 

sinan flanton

 

Bitteres lides.

 

so uuehin hio thes libes.

 

Gelobet si thiu Godes kraft!

 

Hluduuig uuarth sighaft.

 

Sag allin heiligon thanr!

 

sin uuarth ther sigekamf.

 

Odar abur Hludunig

 

Kuning uuar salig.

 

Garo so ser hio uuas.

 

suuar so ses turft uuas.

 

Gihalde inan / Cruhtin /

 

bi sinan eregrehtin!

 

 

 

Dan sprak, luyd,

 

Lodewyk den goede:

 

Troost u, gezellen!

 

myne noodverwanten!

 

Hier zond my God.

 

hy zelfs doet my genade!

 

Wyl gy beraedslaegd hebt

 

dat ik het heir zal voeren,

 

Zal ik my zelfs niet spaeren,

 

tot ik u heb gered.

 

Myn wil is dat my volgen

 

allen die God getrouw zyn!

 

'T is u beschoóren hier te wezen,

 

zoo lang als Christus wilt:

[p. 102]

 

Dewyl hy onze beenderen beveiligt

 

waer van hy heéft gesproken.

 

Zoo wie hier, in der yl,

 

voldoet aen Godes wil,

 

Komt hy gezond (behouden) er uyt,

 

ik zal hem loonen.

 

Blyft hy er in,

 

(dan loon ik) zyn geslagt.

 

 

 

Toen nam hy schild en speér;

 

yllings reéd hy heén.

 

Hy wilde in ernst zich wreéken

 

op zyne wederzakers.⁽¹⁾

 

Toen was 't niet lang gebeurd (geleden)

 

of hy vond 'er de Noórdmannen.

 

‘God lof!’ dit was zyn woórd.

 

hy zag 't geén hy begeêrde.

 

Den Koning reéd nu koenlyk

 

hy zong het heilig lied,

 

En alle samen zongen:

 

kyrie! eleison!

 

Den zang was gezongen

 

den stryd was begonnen.

 

Het bloed scheén op de wangen

 

der met wapenen spelende franken.

 

Daer nam den soldaet te gelykerhand wraek,

 

maer als Lodewyk was'er niet een;

 

Snel was hy en koen!

 

dat was hem aengeboôren.

(1) Wederzaker / Kil. Adversarius.

[p. 103]

 

Sommige doôrsloeg hy;

 

sommige doórstak hy;

 

Hy schonk thans

 

zyne vyanden,

 

Eenen bitteren drank.

 

zoo weéken ze uyt het leéven.

 

Geloófd zy Godes kragt!

 

zoo wierd Lodewyk zeéghaftig.

 

Zeg allen Heyligen dank!

 

zyns wierd den zegekamp.

 

Nu dan was Lodewyk

 

den Koning, zeer gelukkig,

 

Strydvaerdig als hy was;

 

en deftig zoo 't moest zyn.

 

Behoud gy hem, ó Heer!

 

by zyne Majesteyt!⁽¹⁾

Is dit, voór den tyd waerin dit zegelied gemaekt is, geene kragtige, deftige poëzy? Ariulfus, Schryver van eene Chronicon Centulense, getuygt dat dit Epinikion, nog in de elfde eeuw, gezongen wierd in bet Graefschap Ponthieu, om-

(1) Ik maek hier gebruyk van de vertaelingen der Heeren Van Wyn en Ypey. Zie Histor. Avondstonden bl. 228. en Gesch. der N.T. bl. 270. en volgende, alwaer eenige ophelderende aenmerkingen over deézen zegezang gevonden worden. De Heer Debast heéft ook dit geheele Dichtstuk, met de latynsche en fransche vertaelingen van het zelve, geplaetst in zyne meergepr. Recherches Hist. & Litt. vol. 2. pag. 72-86.

[p. 104]

streéks de plaets waer den slag geleéverd was;⁽¹⁾ en den Abt Reginon (eenen Schryver van de tiende eeuw) voegt 'er by dat men het zelve, volgens de oude gewoonte van het land voórnamentlyk op de maeltyden zong;⁽²⁾ een gebruyk 't welk, gelyk bekend is, ook by de Barden plaets had. Het is dus niet onwaerschynlyk dat onze Voórvaders soórtgelyke volksdichters gehad, en nog lang na de algemeene verspreyding van het Christendom, bewaerd hebben.

De aenneéming van deézen Godsdienst mag men voór den dagenraed der zedelyke beschaeving van Europa groeten. Veél droeg de zelve toe om de nieuwere taelen eenen vasten vorm, en die schriftmatigheyd te geéven, welke zy tot hiertoe hadden moeten derven. Meest alle de oude Schriften der Teutonische tael zyn van dien tyd afkomstig. Hoe veél vertaelingen van het Heylig Schrift, en stukken daertoe betrekkelyk, zyn wy niet verschuldigd aen den iver der Kerk, om de afgodische volken te bekeeren? Bepaelen wy ons slechts by die geéne welke, of in de Nederlanden opgesteld, of aldaer in wettelyk gebruyk waeren.

(1) Dacherii Specil. tom. IV. p. 518. Des Roches Epit. Hist. Belg. vol I pag. 214.

(2) Eckart, de rebus Franciae orientalis. tom. II. pag. 656 - Debast tom. II. p. 86.

[p. 105]

In de eerste plaets zouden wy hier moeten melding maeken van een Pater noster en Ave Maria, welke men voórgeéft hier te lande in gebruyk te zyn geweést, onder den eersten Hertog van Braband, Pipinus van Landen; als gevonden wordende in het leéven van de H. Geertruyd, zyne Dogter, Abtdisse van het Klooster te Nivelles, beschreéven doór zekeren De Ryckel, Abt van St. Geertruyd te Leuven. Veéle gewigtige reden hebben wy om aen de echtheyd van dit gezegde te twyffelen, doch het behoort niet tot ons inzicht den leézer daer over te onderhouden. Eenen liefhebber van letter- en oudheydkunde heéft ons een afschrift van deéze gebeden bezorgd. Het is hem echter niet mogelyk geweést, ons ook het boek, waerin die voórkomen, te laeten bezigtigen; als kunnende het zelve, op dit oogenblik, niet wedervinden.⁽¹⁾

Zy zyn vervat in de Angelsaksische en dus in eene tael, zeer gelyk aen die van een groot getal der Engelsche zendelingen, welke, geduerende de zesde, zevende en achtste eeuw, aen de Belgen

(1) Wy gelooven den leézer te moeten berichten dat wy naer de zelve ook vergeéfs gezogt hebben in de quarto-uytgave van De Ryckel's de vita Sta Gertrudis. Den vriend waer van wy hier spreéken en dien wy alleszins voór zeer geloofwaerdig houden, verzekert ons echter daervan eene uytgave te bezitten waerin die gebeden staen.

[p. 106]

ons Heylig Geloof kwamen prediken.⁽¹⁾ Wy laeten het aen anderen over, om te onderzoeken of die stukken aen de tyden en de tael van de H.H. Livinus, Willibrordus, Bonifacius en andere, geheellyk toeteschryven zyn. Wat 'er van zy, daer de zelve met onze tael vry wat gemeens hebben, kunnen wy niet nalaeten onze leézers 'er mede bekend te maeken. Het Pater noster is letterlyk als volgt:

FEader vre thu the eart on heoseun / si thin nama ghehalgod / Co rume thin rice / Ghewurthe thin willa / on eorthan swa swa on heofenum vrne deaghamliram hlaf syle vs to deag / and forgot vs vre gyltas / swa swa we fozgath vrum goltendum / and negeleadde thu vs on costnunge / ar alys vs of yfle / Sothlice.

En het Ave Maria:

HAl weas thu mid gyfe ghefyled / drihten mid / the Chu eart betwur wisum ghchletsud / and ghehledsod is thimes innothes wrastin.⁽²⁾

Meer historische echtheyd en belangrykheyd heéft een formulier van verzaeking aen den duyvel, opgesteld in het midden der achtste eeuw, in eene

(1) Zie boven bl. 58. en Debast vol. II. p. 10 à 13.

(2) Zou De Ryckel deéze gebeden uyt de Evangelien van Mareschal (zie boven bl. 58.) niet genomen hebben? Deézen laetsten heéft byna letterlyk de zelfde.

[p. 107]

Kerkvergaedering gehouden onder Karel Martel, te Leptines, nu Lestines of Estines, in Henegouwen, ten jaere 743. Dit merkwaerdig stuk, alsmede een Indiculus superstitionum et paganiarum, vervaerdigd in de zelfde vergadering, zyn doór Holstenius het eerst ontdekt, in een oud handschrift, berustende in de Palatynsche Boekery, en worden gevonden in het zesde deel der Concilien van P. Labbe, in de brieven van Bonifacius, in den Commentarius van Eckart en in andere Schryvers.⁽¹⁾ De verzaeking wierd in de volkstael, by den Doop, gebruykt, en is, volgens de opgaeve van Eckart, Des Roches en Ypey, van den volgenden inhoud:

Vraeg. Fozsarhistu Diabolae? (verzaekt gy den duyvel?) Antw. Er forsacho Diabolae. (ik verzaek den duyvel.) V. End allum Diabol-gelde? (ende allen duyvelen-gilde?) A. End er sorsarho allum Diabol-gelde. (ende ik verzaek allen duyvelen-gilde. V. (End allum Diabole werrum?) (ende allen duyvels werken?) A. End er for-

(1) Labbe: Concil. Tom. VI. Col. 1541. Eckart: Comm. de rebus franc. orient. Tom. I. pag. 407. & seqq. Bonifacius: Epistolae Ed. Wurdiweinli. pag. 124. Furstenberg: Appendix Monum. Paterb. Des Roches: Epit. Hist. Belg. I. Lib. III. Cap. VI. p. 134. en Ypey: Gesder N.T. bl. 277.

[p. 108]

sacho allom Diaboles werrum end wordum / Chuiraet ende Woden / end sacon Ote / ende allem them noholdum / the hira genotas sint. (ende ik verzaek alle duyvels werken en woórden, den Donderaer (Thor)⁽¹⁾ ende Woden, en den Saksischen Oten⁽²⁾ ende alle de vyandlyke geesten,⁽³⁾ die hunne genoóten zyn.)

Op deéze verzaeking volgt eene kleyne Geloofsbelydenis:

Gelobistu in Got / almehtigen Fadaer? (gelooft gy in God, almagtigen Vader?) Er gelobo in Got/ almahtigen Fadaer. (ik geloof in God, almagtigen Vader.) Gelobistu in Christ / Godes Suno? (gelooft gy in Christus Gods Zoón?) Er gelo-

(1) Ypey heéft Chuna erende Woden/ en vertaeld dit de vereerders van Woden; doch wy geéven hier den voórkeur aen de leézing van Des Roches. Zie over Thor den donderaer, hiervoóren bladz. 90.

(2) Des Roches stelt saco note en verduytscht dit den Saxen Dienst. De Saksen zegden Oden of Oten voór Woden, Wodan. Vergel. Ypey bl. 278. in de aenteekening.

(3) Uuholden/ is vyanden. Zoo word nog den duyvel den boozen vyand genoemd. In Meyers Woôrdenschat deel III, 10^e druk, bl. 62. vind men: Hold/ vriend gonstig, genegen. En by Kiliaen: Hold/ huld amicus, benignus favens. Onnoodig is het hier by aentemerken dat het voórzetzel un of on het tegendeel van vriend aenduyd.

[p. 109]

do in Christ Godes Suno. Gelobistu in Halogan Gaft? (Heyligen Geest) Er gelobo in Halogan Gaft.

Men ziet dat deéze vraegen en antwoórden het tegenwoórdig Dialect onzer Provintien al zeer naby komen. In de woórden Er/ ende almahtigen / (spreékt uyt almachtigen,) en Gelobistu/⁽¹⁾ is dit byzonder blykbaer. Doch al worden deéze stukken oorspronglyk tot het jaer 743 gebragt; het schynt echter dat zy, in vervolg van tyd, en doór de menigvuldige afschriften welke 'er van gemaekt zyn, geene kleyne verandering in de spelling ondergaen hebben. Daerom zyn sommige Schryvers (en hier onder ook den, doór ons, meermaels aengehaelden Heere Ypey) van gevoelen, dat men de zelve, voór niet ouder mag aenzien, dan van de laetste helligt der tiende, van het begin der elfde eeuw.

Dieper onkunde, grooter domheyd dan die, waerin Europa, geduerende de tiende eeuw gedompeld lag, kan men zich naeuwlyks inbeélden. Allerwege heerschten de afschuwlykste zedeloosheyd, de schandelykste onbeschaefdheyd. De ryken zoo wel als de armen konden noch leézen noch schryven. Schoólen of Leermeesters wae-

(1) Onze Voórvaders zegden: geloovestu of geloovest du. In sommige Vlaemsche en Brabandsche Provintien tutoyeért men nog met. doe en dyn.

[p. 110]

ren 'er niet te vinden. Wie tien of twintig boeken bezat, wierd voór eenen geleerden, met een groote Bibliotheék, gehouden. Slechts de geestelyke en kloosterlingen bewaerden nog eenigsints het heylig vuer der kunsten en letteren, en de kennis der Grieksche en Latynsche taelen. 'T is waer weynigen onder hen waeren in staet om de schriften der ouden wel te leézen en te verstaen; maer zy bewaerden die toch; en uyt dien hoofde zyn wy hun oneyndig veél verpligt. Met een woórd, de geestelyke der tiende of middeleeuw waeren, (zoo ik my aldus uytdrukken mag) de eenige sterren, men noeme ze dan ook dwaelsterren, welke, in den nacht van ongeleerdheyd, waermede Europa alsdan overdekt was, nog eenig weétenschaplyk licht van zich gaven. Al wat 'er in die, terecht zoogenoemde, yzere eeuw, geschreéven wierd, was het werk van Munniken en Geestelyken.

In de elfde eeuw zag het'er niet veél beter uyt. De haetelyke kwaelen van onweétendheyd heb- en roofzugt woeddeden by alle volksklassen nog altyd voord, Slaeverny, diepe armoede en barbaersche zeden hielden Nederland in eenen deêrlyken, vernederden staet. De bevolking was nogtans merklyk aengegroeyd en men wierd zelfs bedagt om de Steden, Tempels en Gestichten, doór de Noórdmannen in voórige tyden verbrand of verdelgd, wederom op te bouwen. Ook den landbouw en den koophandel begonnen allengs hoe meer ter hand genomen te

[p. 111]

worden, en het volk ieveriger en werkzaemer te maeken. Eenige nutte kunsten, zelfs eenige fabrieken, raekten in bloey; zoo dat alles betere dagen voórspelde. Met dat al bleéf de spraekkunde der nieuwe taelen nog altyd in het duyster schuylen en byna niemand durfde zich haerer aentrekken. Kleyn is dus ook het getal der schriftelyke gedenkstukken van deéze eeuw. Een Lofgezang op den Heyligen Anno, Aerdsbisschop van Keulen, vervat in een Nederrynsch Dialect, van omtrent den jaere 1075, en eene Frankduytsche omschryving (paraphrasis) van Salomons boek der zangen, doór Willeramus: Zie daer byna alles wat ons deéze eeuw voór merkwaerdig opleévert. Om kortheyds wille zullen wy het laetste stuk alleen van naby beschouwen.

Willeramus was, eerst Scolasticus te Bamberg, daerna Munnik te Fulda, en eyndelyk, van in den jaere 1048, Abt van de Abtdy van Ebersberg, in Schwaben. Hy heéft het boek der zangen of hooglied, niet alleen doór eene Frankduytsche vertaeling, maer ook doór latynsche verzen verklaerd. Van het Duytsch stuk berust 'er, in de Bibliotheék der Hoogeschoól van Leyden, een zeer fraey Handschrift, het welk des te belangryker voór ons is, om dat het doór eenen Nederlander, in of omstreéks den jaere 1045, misschien wel naer het eygenhandige van Wil-

[p. 112]

leramus, vervaerdigd is. P. Van Merle meer bekend onder den naem van Merula, maekte het in 1598, doór den druk algemeen. Op menigvuldige plaetsen van dit Leydsche afschrift blykt, dat den kopist de tael van het oorspronglyke naer de zyne geschoeyd heéft; want de handschriften welke van het zelfde stuk in de Heidelbergsche, Weener en Bréslausche Biblioiheéken gevonden worden, draegen allen het kenmerk van eenen meer Hoogduytschen tongval. Het Nederlandsch M.S. behoorde eertyds aen de vermaerde doch deêrlyk gesloopte Abtdy van Egmond, en was daeraen geschonken doór den Abt Stephanus, voór of in den jaere 1057, zoo als de Heer Van Wyn zeer oórdeelkundiglyk beweézen heéft.⁽¹⁾

Zie hier het begin van het Leydsche afschrift, naer de opgaeve van F. Van Lelyveld, agter het tweede deel van Huydecoper's proeve van Taal- en Dichtkunde⁽²⁾:

Cusse her mich mit themo cusse sines mundes Thicca gehiezzer mir sine cnomst per Propetas: nu cume her selvo/ ande cusse mich mit thero suoze sines Euangelii. Wan da bezzert sint thine synne themo wine / sie stinchende mit then bezzesten saloon. Thiu

(1) Zie Huiszittend leven, N^o III. bladz. 283.

(2) Uytgaeve in 8^o. Leyden, 1784. bl. 586.

[p. 113]

suoze thinere gratiae, is bezzera than thiu skarphe thero legis also hiz quitt / Lex per Moysen data est, gratia et veritas per Iesum Christum facta est. Thiu selua genatha is gemisket mit variis donis santi Spiritus, mit then thu marhaft ex peccatoribus iustos, ex dampnandis remunerandos. Thin namo is uzgegozzen olen. Thin namo is wide gebreydet/ wanda uano thir Christo, heyze wir Christiani, uano thiu minnon thirh the ivorfrouwan. That sint the sielan the ther iugethet stut in thero doupha / and gewadet mit ueste innocentioe.

Pancratius Castricomius vertaelde dit, in het Nederduytsch van zyne eeuw (de zestiende) aldus:

Hi cusse mi mit den cusse sines mondes, dicke (dikmaels) beloofde hi mi sine coomst door de Propheten, nu comt hi selve, ende cusset mi mit het soete sines Evangeliis. Want dine spenen (ubera tua) sint beter dan wine, si ruken⁽¹⁾ mit den besten saluen, de soetheid diner genade, is beter dan de scarpte des wets, also hi seit: de wet is door Moysen gegeuen, genade ende waerheid is door Jesum Christum geworden. De selue genade is gemenget mit versceiden gauen des H. Geests, mit dien makest du van sondaren rechtuaerdige, van verdoemelijcke, vergeldelijcke, dijn name is

(1) In't origin. staet stinken dat oudtyds het zelfde met rieken was. Zie Kil. en boven bl. 32.

[p. 114]

uytgegoten oly, dijn name is wide gebreidet: (wyd uytgebreyd) want van di Christo, hieten wy Christenen, van dies minnen di de iuncfrouwen, dat sint de sielen di daer verieuchdet zijn in den doope, ende gecleedet mit het cleed der onnoselheid.

Men ziet duydelyk dat de woórden cuomst/ komst, selue/ zelve, saluon/ zalve, selue genatha zelve genade, gebreydet/ uytgebreyd, that/ dat, gewadet/ gewaed, gekleed, enz. doór eenen Nederlander moeten geschreéven zyn; want de Weener en Breslausche handschriften, doór Lambecius en Scherzius uyt- of opgegeéven, hebben hier: rhunft of ruonft selbo/ sallion/ selha guada / gebreitet/ dazh/ gewatet / enz.⁽¹⁾

Met het eynde der elfde eeuw namen de kruystogten, naer het Heylig Land, hunnen aenvang, en legden den grond tot de grootste omwenteling welke immer, in de zeden en denkwyzen der volken van Europa, is bewerkt. Sedert meer dan vier eeuwen was dit werelddeel, doór innerlyke

(1) Men leéze over het Nederlandsche M.S. de geheele aenteekening van F. Van Lelyveld in Huydecoper's proeve, tweede deel bl. 551. tot het eynde, alsmede de doórwrochte verhandeling van Mr. H. Van Wyn, voor titel voerende: Gedagten over het begin en voortgang der Letterkunde in Nederland, in zyn Huiszittend leéven. N^o III. bl. 274-287. en inzonderheyd N^o IV. bl. 465-514. Vergel. ook Ypey bl. 284.

[p. 115]

oórlogen en verdeeldheden, beroerd en ontsteld geweést. Het Christelyk Geloof had nog geene vereeniging tusschen deszelfs volken kunnen tot stand brengen, noch hun de oude barbaersche zeden en gebruyken doen afleggen. In deézen naeren staet van zaeken, verbonden zich eenige edeldenkende edelen en krygslieden, om de mooren in Spanje, den Sarrazyn in het oosten, en de kleyne tirannen, welke, overal, de wegen ten platten lande onveylig maekten, te bevechten. De bescherming en verdediging van de rechten der schoone kunne, waeren een der voórnaeme dryfveêren van den moed deézer nieuwe Hereulessen. Zoo ontstond dat Ridderschap der middeneeuwen en die Romanesque tyden, waer in elken oórlogsman een meysje had, aen welkers wetten hy zich geheel onderwierp, en voór wie hy zich aen alle bedenkelyke gevaeren bloot gaf. Krygseer en liefde was over geheel Europa toen maer een gevoel. Geenen Ridder of hy noemde en roemde zich den slaef van het voórwerp zyner liefde, en droeg deszelfs lint en kleur op de tournoy- en andere kampspelen. De vrouwen en niet de Vorsten heerschten in dien gelukkigen tyd. Men heéft 'er gezien die haere Ridders met boey en band tot aen het strydperk bragten, en dezelve niet eerder vrylieten dan wanneer het teeken van den kampstryd gegeéven was. Les Dames, zegt de Heer De Sainte-Palaye se chargaient

[p. 116]

ordinairement d'apprendre aux jeunes Chevaliers le Catéchisme et l'art d'aimer.⁽¹⁾ Natuerlyk stemde een zulkdanig onderwys de harten tot zagtere gewaerwordingen, en den geest tot godsdienstige en dichterlyke denkbeélden. Die leévenswyze der Ridders; die verbaezende onderneémingen; die kruysvaerten; dien wedstryd van geheel Europa in de velden van Palestinen; dat klimaet van het oosten; dat herdenken aen het Vaderland, en voóral dien heyligen Enthousiasmus, welken elkeen bezielde; alles liep te saemen om de poëzy te doen herleéven, om elken Ridder de lier zoo wel als de lans te doen hanteéren. Van daer dat groot getal Troubadours, Trouvères, Menestrels, Minnezangers, Spreékers, of hoe zy nog al mogen geheeten worden, die men aen alle Hoven, in alle Kasteelen aentrof. Het kon niet missen of de taelen moesten daer doór in zagtheyd, vloeybaerheyd en regelmaetigheyd merkelyk veél aenwinnen. Allen kreégen eenen vasten, de meeste haeren tegenwoórdigen vorm. Dit

(1) ‘De Jonkvrouwen namen doórgaens den last op zich van de jonge Ridders in den Catechismus en de kunst der min, onderrigting te geéven.’ Mémoires sur l'ancienne Chevalerie par Mr. De Sainte-Palaye, tom. I. 1^ers partie pag. 7. Men leéze ook Chateaubriant: de la vie et des moeurs des Chevaliers, 4^e partie de son Genie du Christianisme.

[p. 117]

laetste is, met betrekking tot de onze, allerzigtbaerst in eene Apostolische Geloofsbelydenis van de laetste helligt der twelfde eeuw, welke, naer de opgaeve van Eckhart en Ypey⁽¹⁾ aldus begint: Ir kelave in Got Nader almarhtigen/ in then Sceppare thes Nemeles en ther arthen. Ir kelave in sinen enboznen Sune / enz. Zie daer eygentlyk het eerste stuk, waerin men ons Nederduytsch duydelyk kan erkennen. Niemand verwondere zich dat de Belgen tot hier toe, in hunne openbaere en andere schriften, altyd hadden gebruyk gemaekt van andere Duytsche spraeken; noch besluyte daeruyt dat men hier te lande geene byzondere tael had. Wy hebben reeds opgemerkt dat de Belgen in het schryven van andere taelen, dezelve naer de Nederlandsche verboógen; maer men telde onder hen nog te weynig letteroefenaers, dan dat men zou getragt hebben, om van ons Belgisch eene geheelafzonderlyke schryftael te maeken. Men gebruykte daertoe meest altyd het Frankduytsch of Nedersaksisch⁽²⁾ Zoo schry-

(1) Eckart: Incerti Monachii Weissenburgensis Catechesis Theotisca, p. 86. en Ypey bl. 287.

(2) Ten jaere 804. verplaetste Karel den grooten meer dan 10,000 Saksen in Braband en Vlaenderen. Dit kan veél bygedragen hebben tot het beoefenen van het Nedersaksisch, en daerom word'er in de Krouyk van St. Denis, onder andere, gezegd: de celle gent (les saxons) sont né & extrait, si comme l'on dit, li Brebançon & li Flamant & ont encore celle meisme langue. Zie Recueil des Hist. des Gaules, par Bouquet tom. V. p. 252. en Debast II. pag. 14.

[p. 118]

ven onze Waelen tegenwoórdig het fransch, alhoewel dit hunne tael niet volkomentlyk is.

Provence was de eerste en voórnaemste zitplaets der Ridderlyke Dichters. Van daer breydde den geest hunner instelling, met de gezangen der Troubadours, zich over geheel Duytschland. Hier wierden zy Minnesingers genoemd. Men telde onder de zelve verscheyde gekroonde Hoofden, den Keyzer Henrik VI, den ongelukkigen Koenraed IV, koning van Jerusalem, Wenceslaus, Koning van Bohemen, eenen Prins van Oranje, verscheyde Keurvorsten, Hertogen, enz. Zy bloeyden voórnamentlyk van in de helligt der twaelfde, tot over het midden der dertiende eeuw. Meest alle hunne Gedichten waeren vervat in den Swavischen tongval, welke van het jaer 1137 tot in 1254 de tael van de duytsche Keyzers, en die van hun Hof was. Hadden de Zwavische Vorsten van den huyze van Hohenstauffen, welke geduerende dit tydvak op den Keyzerlyken Troon zaten, een of twee eeuwen langer 's Ryks bestuer in handen gehouden, zeer waerschynlyk waeren alsdan het Nederduytsch en het Teutonisch van over geéne zyde des Rhyns, maer eene en de zelfde tael, althans in het schryven, geworden. Immers het Zwavisch dat een veél zagter Dialect dan het tegenwoórdig Hoogduytsch is, komt de tael onzer Nederlanden zeer naby.

[p. 119]

Weynige persoonen weéten dat'er ook Hertogen van Braband onder deéze Minnezangers geteld wierden. Jan. I. die over deéze Provintie, van den jaere 1269 tot in 1294, heerschte, was een' groot' Minnaer van de Zwavische Dichtkunst, en had die neyging van jongs af ingezoógen aen het Hof van zynen Vader Henrik III, die ook de Provençaelsche poëzy beöefende en een groot getal Troubadours onderhield.⁽¹⁾ Voór zoo veél ons bekend is, heéftnog geenen eenen Nederlandschen Schryyer de dichterlyke verdiensten van Hertog Jan, doen kennen. Butkens en andere geschiedschryvers van dit land, hebben zelfs niet eens geweéten dat 'er ooyt verzen doór onze Hertogen vervaerdigd zyn. Wy denken dus aen de Belgische Historie en Letterkunde, geenen ondienst te zullen doen, met hier een Minneliedje van Jan I afteschryven. Het zelve word gevonden in een fraey handschrift van Zwa-

(1) Onder deézen waeren zekere Adines of Adans en Guilebert De Berneville. Den eersten was maeker van een Dichtstuk of Roman, genaemd Cleomades, van meer dan 18000 verzen, in het welk hy zich noemt

Adines

Menestrel au bon Duc Henry
Fui. C'il m'élèva & nourry.
Dieu l'en veuille guerredon rendre,
Avec ses sains en Paradis.

[p. 120]

vische liederen, berustende onder den N^o 7266 in de groote Koninglyke Boekery van Vrankryk, te Parys, en is doór den Bibliothecarius van de zelve, aen de Schryvers van den Esprit des Journaux aldus medegedeeld:

Eins meien mozgens frou was ich ufgeftan/
In ein Boungartegin solde ich spiln gan/

Da dant ich dzie iuncfzouwen ftan/

Si waren so wol getau.

Die eine fang fur die ander na

Harba lorifa/ harba lorifa/ harba lorifa.

Do ich erfach das schone krut/ in den Boungartegin
Und ich erhozte das suesse gelut/don den megden sin

Do verblide das herze min/

Das ich muoste singen na/

Harba lorifa/ harba lorifa/ harba lorifa.

Do grueste ich allerschoenste die darunder stuont/

Ich lies min arme alum began/

Do zer selben stunt/

Ich wolte si kuffen au iru munt/
Si suzarh lat stan/ lat stan/ lat stan/

Harba lorifa/ harba lorifa/ harba lorifa.

[p. 121]

Deéze tael is byna geheel de onze. Naeuwlyks agten wy het noodig daer van eene vertaeling te geéven.

Op eenen morgen in Mey was ik vroeg opgestaen;

In een Boomgaerdeken zoude ik speélen gaen.
Daer vond ik dry Jonkvrouwen staen;

Zy waeren zoo wel gedaen:

De eene zong voór, de andre zong na:
Harba lorifa, harba lorifa, harba lorifa.

Toen ik zag het schoone kruyd in het Boomgaerdeken,

En hoorde het zoete geluyd van de fyne (schoone) maegden,

Toen verblyde my dat hart,

(Zoo) dat ik moest zingen na:
Harba lorifa, harba lorifa, harba lorifa.

Toen groette ik de allerschoonste die daer onder stond;

Ik liet myne armen alom begaen.

Toen, ter zelven stond,

Wilde ik ze kussen aen haeren mond;
Zy sprak: laet staen, laet staen, laet staen!

Harba lorifa, harba lorifa, harba lorifa.⁽¹⁾

(1) Zie over dit stuk Esprit des journaux, Janvier 1781. page 211. & suivantes.

[p. 122]

Uyt dit liedje blykt dat Hertog Jan, in zyne Minneryen niet veél omslag maekte, maer dat hy, naer Vorstelyke wyze, zoo maer aenstonds toegreép, zonder voór tegenweêr bedugt te zyn. Men mag vrylyk veronderstellen dat hy hier het zicht had op eenige Brabandsche schoonen: immers, zynen galanten omgang met meysjes van deéze Provintie is doór gelyktydige Schryvers, duydelyk aengeteekend. Zoo vinden wy by den Kronykrymer Van Velthem dat Hy allerhande soórten van Feesten en Tournoyspelen ten gevalle zyner veéltallige Minnaressen aenrichtte:

Die Hertoge oec sonderlingen
Dede spele maken/ haer en tare /⁽¹⁾
Om Drouwen / om Jonkvrouwen openbare
Want aldat hi conde biseren/
Daer hi haers willen met (mede) conde anteren/
Ende om sinen wille te vordene met/
Dit dede hi oer al ongelet.⁽²⁾

Dit als een staeltje van 's Hertogs zucht tot Vrouwen.

Naer het zeggen van de Heer Van Wyn,⁽³⁾ zou men moeten gelooven dat 'er van deézen Ne-

(1) Hier en daer.

(2) L. Van Velthem: Spiegel Historiael III. Boek. Cap. 40. bl. 197.

(3) Historische Avondst. I. bl. 253.

[p. 123]

derlandschen Vorst niet meer dan twee gedichten aenweézig waeren; doch het blykt, ter aengehaelde plaets van den Esprit des journaux, en dus naer de getuygenis van den bewaerde des Schwavischen Handschrifts zelf, dat'er nog meer van voórhanden zyn. Dit Paryssche Handschrift is te Zurich in 1758 en 1759 (2 deelen in 4^to) door de zorg van den Heer Breitinger gedrukt, onder den titel van Sammlung von Minnesingern. Vroeger, en wel in den jaere 1748, had den Dichter Bodmer daervan reeds eene proeve laeten uytgaen. Wy verwyzen den leézer tot beyde deéze verzaemelingen, in welke hy zynen weétlust, nopens de verdere gedichten van Hertog Jan I. en die van meer dan 140 andere Schwavische Minnezangers, tea vollen kan bevredigen.

Het voórbeéld van deézen Hertog, en dat van zynen Vader Henrik den III. doen gelooven dat, zoo'er in Braband alstoen meer andere Dichters bestonden, zy, in hunne Schriften, meestal den smaek der Troubadours en der Minnezangers gevolgd, en den Provençaelschen of Zwavischen tongval zullen gebruykt hebben. Van dit gevoelen is ook de Heer Van Wyn.⁽¹⁾ Het Nederduytsch scheén nog te ongevormd; den kring van deszelfs bekendheyd was weézentlyk al te beperkt, dan dat men het tot den rang eener geschreé-

(1) Hist. Avondst. I. bl. 258.

[p. 124]

vene tael zou hebben willen opvoeren. Dit laetste gebrek is ten allen tyde de voórnaemste oorzaek der verwaerloozing van het Nederduytsch geweést. Dat nogtans Jan I. een der laetste beöefenaers van de Zwavische Dichtkunst hier te lande geweést zy, is zeer waerschynlyk; want de Nederduytsché tael, was, ten zynen leéftyde, reeds by de Belgen algemeen in gebruyk. Het is bekend dat de Hertogen van Braband de Zwavische Keyzers, welke toen nog heerschten, zeer aengekleéfd waeren: misschien gaf dit onzen Vorstelyken Dichter aenleyding, om, in het opstellen zyner Minneliederen, aen een vreémd Dialect den voórkeur te geéven.