Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de Zuydelyke provintien der Nederlanden

[p. 330]

Derde hoofdstuk.
Over het verschil in de Uitspraek.

Er zyn, in het gebruik der tale, twee soorten van uitspraek op te merken, waervan de eene by het dusgenoemde praten, en de andere by het overluid lezen of declameren zich voordoet. Schoon de eerste wyze van spreken, menschkundig beschouwd, hare hoogstbelangryke zyde heeft, zullen wy toch, zonder die juist met onverschilligheid voorby te gaen, ons hier meer by de laetste bepalen, als welke ook in de prysvraeg meer byzonder schynt te zyn bedoeld geweest, waer men enkel gewag maekt van eene aen de spelling verbondene uitspraek. Trouwens, wilde men ook alle de tongvallen der Belgische spraek omschryven, dan moest de ondernemer van zulk eene taek, jaren lang, zyn verblyf nemen in elk der vier of vyf Provincien, waeruit Vlaemsch België wordt te samengesteld. Wat zeg ik? zulk een reiziger in zyn eigen land zou van stad tot stad, van dorp tot dorp, min of meer andersluidende spreektalen aentreffen, die hy in zyn geheel leven niet in

[p. 331]

staet ware te beschryven⁽¹⁾. In de uitspraek by het lezen doet zich veel minder verscheidenheid op; en daerom gelooven wy, dat deze als den maetstaf van overeenstemming mag worden aengenomen.

Zien wy nu kortelyk hoe het met die uitspraek gelegen is.

(1) Men denke niet dat deze verscheidenheid van dialekten alleen in de Nederlanden plaets heeft. In alle landen wordt zy gevonden. Het Hoogduitsch der Saxen, der Pruissen, der Oostenrykers, der Zwitsers, verschilt evenzeer van elkanderen, als het Hollandsch van het Vlaemsch en het Vlaemsch van het Brabandsch. In Frankryk bestaen meer dan dertig onderscheidene dialekten of Patois, die allen in het Rapport van den Abbe Gregoire, ingeleverd ter nationale conventie, den 16 prairial jaer 2, zyn opgenoemd, by gelegenheid dat hy wilde betoogen la nècessitè et les moyens d'anéantir le Patois et d'universaliser l'usage de la langue francaise. In dit Rapport vinden wy, onder andere, de volgende gewichtige bekentenis. ‘On peutassurer sans exagération, qu'au moins six millions de francais ignorent la langue nationale; qu'un nombre égal est à peu-près incapable de soutenir une conversation suivie; qu'en dernier résultat, le nombre de ceux qui la parlent purement n'excède pas trois millions, et probablement le nombre de ceux qui l'écrivent correctement est encore moindre.’ Nu, moeten de franschen zelf erkennen, dat een vierde deel hunner natie met de fransche tael volstrekt onbekend is, niemand zal hun daerom eene nationale tael betwisten, gelyk sommige lieden ons Nederlanders geene landtael willen toekennen, dewyl een vyfde of zesde deel onzer bevolking het Nederduitsch niet machtig is.

[p. 332]

Voorloopig zullen wy een woord over de Hollandsche zeggen. Het is bekend, dat deze de verlengde vokael langer aenhoudt, an helderer doet hooren, dan zulks in den mond der Brabanders geschiedt, hetwelk ook wel de oorzaek zal zyn, dat de Hollanders op de medeklinkers harder drukken, en in 't byzonder de g, h, en ch dieper uit de borst ophalen dan hunne andere landgenooten doen. Te dezen aenzien wint de dagelyksche of gemeene uitspraek het op hunne declamatie, in welke laetste zy alles, zoolang en zoo slepend, uitspreken, als hun maer mogelyk is⁽¹⁾. Op predikstoel, catheder en tooneel zyn deze gorgelklanken en slepende toonen den brabanschen ooren zeer hinderlyk; en ik heb meermalen, in Holland, beroemde sprekers zien optreden, wier schorre manier van opzeggen geweldig afstrak tegen hunne gewoone uitspraek, die waerlyk eene ruime maet van welluidendheid bezat. Dit putten uit de keel mag dan ook wel de reden zyn, dat het Hollandsch zoo weinig geschikt in voor de muziek. Men denke eens wat moeite het inheeft, om regels als de volgende, uit het volkslied van

(1) Vooral geldt deze aenmerking ten aenzien van woordekens, als gy hy, zy, my, zyn, myn, haer, welke, volgens den aerd onzer tale, altyd kort moeten worden uitgesproken, en waerop slechts dan eerst een accent vallen kan, wanneer men daeraen eene nadrukkelyke beteekenis geeft.

[p. 333]

Tollens genomen, in het Hollandsch te zingen:

Stort uit dan, broeders, eens van zin
Dien hoogverhoorden kreet!

Een Brabander zou hier beter meê te recht komen. De uitspraek van den laetste kenmerkt zich, even als zyne spelling, door eene groote verscheidenheid van klanken. Niet alleen doet hy het verschil van hoopen en hopen, slooten en sloten, weeken en weken, naeuwkeurig hooren, by het spreken; niaer hy bezigt ook nog een geluid, dat door Siegenboek uit de Nederduitsche Tael wordt verbannen, hetwelk met den franschen tweeklank ai en de grieksche Hovereenkomt, en, zoo sommigen meenen, van het gebleit der schapen is ontleend. Het is de ei of eê, in woorden als peêrd, leêrs, keêrs, rechtveêrdig, neêrstig, geêrne.

Dan; hoewel deze verscheidenheid by het spreken al een zekeren rykdom te weeg brengt, zoo moet men toch ook toestemmen, dat de Vlaemsche uitspraek der vermengde ee en oo iets onaengenaems voor het gehoor heeft, hetgeen de vokalen grootelyks verdooft, en den vreemdeling onze tael voor barbaersch doet schelden. Wyders, zyn de Brabanders en Vlamingen het in dezen met elkanderen ook niet eens. Eenigen, als met name de Westvlamingen en de Zuidbrabanders, geven aen het klankteeken oo, zonder accent, een geluid, dat naer u-e zweemt, en zeggen gru-et, schu-en, du-et, voor

[p. 334]

groot, schoon, dood, terwyl de Antwerpenaers en andere Brabanders, eveneens of die woorden met de fransche oi gespeld waren, groeit, schoein, doeid laten hooren. Het onaengename van dit laetste geluid, alsmede van dat der ee, hetwelk omtrent als i-e klinkt, wordt te meer gevoeld, naer mate het by het spreken zeer dikwyls voorkomt, en met andere vermengde klanken, als auw, eeuw aeuw, ieuw, oi, oei, ooi, (die allen in den mond als omgeknaeuwd worden) moet gepaerd gaen.

De Gentenaren en sommige andere Vlamingen toonen eene byzondere genegenheid om alle klinkletters, die vóór dubbele of scherpe consonanten geplaetst zyn, lang uit te spreken. In een vry uitgebreid dichtstuk van Albericus Stichelbaut, voor titel voerende Jerusalems Herstelling, gedicht in twaalf boeken, (Brugge, by P. De Vliegher, 1811. 8^o) ontmoeten wy, en wel op de zes eerste bladzyden, de volgende rymklanken, waerdoor ons gezegde ten vollen bevestigd wordt:

hy moest zyn haat en wrok

Met al zyn macht en list, ook zien vergaan in rook....
Daar had Semiramis gesticht 't trots Babylon,
En ook daar, zoo men meind, voor haar gebouwd een woon..
Die d'Hemelmajesteit aan Izraëls geslachten
Om hun afgodery en zondige overdaad
Rechtvaardig toegeschikt en aangewezen had...

.... hier hadden zy ten spot

En smaad zoo lang geweest der heidnen, en ontbloot

[p. 335]

 

Van Tempel en Altaar en al hun hellig domen:

 

Wanneer zy door de hoop van bystand te bekomen, enz.

 

'T was middernacht, het heir der starren had voltrokken

 

De helft van zynen loop, den maankloot lag verdoken

 

Ver agter 't hoog gebergt......

 

Ziet ook op Isaac die zig gewillig toond,

 

Zelfs door zyns vaders hand slag-offer neer te vallen:

 

Hierom hebt gy op hun doen uwen zegen dalen.

 

...... doet over ons verschynen

 

Van uwen hemel-troon een heilgenaade straal

 

Om jacob, aan wie gy verschenen zyt in 't dal

 

Van Luza......

 

Aan Jacob, tot wie gy, door liefde toegedreven

 

Om zyne eenvoudigheid, geloove en vaste hoop

 

Die heil-belofte uitspraakt op Harans heuveltop.

 

Ach! laat dan over ons, in al die rampgevallen

 

Een straal van uw genade en gunsten nederdalen,

 

Op dat wy uwen lof in 't heilig canaän

 

Zoo hoog wy boven ons zien al de starren gaan

 

In vreugd, o Hemel-vorst! verheffen......

Van gelyken geeft de Vlaming aen de kortgeschrevene i en u, op een of meer medeklinkers stootende, een slepende en wanluidende uitspraek, die den Brabander nog meer dan den Hollander moet hinderen, daer eerstgenoemde de i en u bestendig uitbrengt, zoo als zy in de fransche woorden vigne, piller, pique, Sully, Urgele, une, worden gehoord; terwyl Vlaming en Bataef, (de eerste veel meer dan de laetste) in woorden als minnen, drinken, ik, zullen, dun, brug, eenen klank doen hooren, die veel naer de e en eu zweemt, en met de fransche i en u, in in en un, gelyk staet.

[p. 336]

De Belgische lange a komt nagenoeg met de fransche a in pâle, hâle, râle, overeen, en wordt niet zoo geeuwend uitgesproken, als de aa der Hollanders⁽¹⁾.

Over de uitspraek der ie, oe, ou, ue, enz. zyn wy het met de Hollanders genoegzaem eens; maer de eu en ui, in scheuren, huis, muis, enz. worden door vele Vlamingen als schuren, huus, muus, uitgebracht, ofschoon de meerderheid der Belgen die vermengde klanken laet hooren, omtrent gelyk zy in den mond der eerstgenoemden zich voordoen. Ook ten aenzien der y is dit het geval, welke vokael by de Westvlamingen alléén, naer de wyze der Zeeuwen hunne naburen, den klank der ie verkrygt. Te dezer gelegenheid mag ik niet vergeten te zeggen dat de Vlaemsche spraek, van de hardlange ee in gemeen, verdeelen, meenen, en dergelyken, dikwerf, gemein, verdeilen, enz. maekt, hoewel zy nogtans de andere uitspraek ook niet uitsluit.

Dat huwlyk, schuw en ruw by vele Brabanders houwelyk, schouw, en rouw zyn, en op sommige plaetsen, als waren zy met de au geschreven, worden uitgesproken, verdient weinig opmerking, daer zulks niet altyd en niet overal het geval is, en de doorgaende uitspraek nieer voor de Hollandsche uw en ou schynt te pleiten.

(1) Zie, over deze aa, Proeve eener Hollandsche Prosodia, door Mr. J. Kinker, bl. 67. Voor de kennis der Hollandsche uitspraek, in het algemeen, verwyzen wy den lezer naer dit allerverdienstelykst werk, uitmakende het eerste deel van de Werken der Hollandsche Maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen.

[p. 337]

Wat de consonanten betreft, hierin zouden wy de Vlaemsche uitspraek verre boven de Hollandsche stellen. En om de waerheid van dit gezegde te betoogen, durven wy ons niet alleen op het gehoor van alle onpartydigen en vreemdelingen beroepen, maer kunnen wy ook verscheidene onbetwistbare bewyzen aenvoeren, die toonen, dat de Zuidnederlandsche spreekwyze geene harde of scherpe medeklinkers duldt. Vooreerst laet zy, gelyk bekend is, de H nooit heel gutturael hooren, en vermydt zy zorgvuldig alle samenhorting der consonanten. By de gemeene uitspraek doet zich dit het meest bemerken. Dus zeggen wy, onder andere:

Da kunne we ni doen, as we goe brabans wille spreke.

De sluitconsonanten worden meestal door eene verzachtende e opgevolgd, en zoo zegt men, b.v. ikke, in stede van ik. Wat is datte? (wat is dat?) nimedalle, (niet met al) enz.

Dit heeft inzonderheid plaets by de Vlamingen, die elk woord, dat op een consonant zonder scheva eindigt, met eene e verlengen. De n en r zyn by hen, in dien zin, nooit en en er, maer altyd enne en erre; en uit dien hoofde zal dan ook een Gentenaer de woorden vader, moeder, zon, min, enz. vadere, moedere, zonne, minne, uitspreken.

Wie moet niet erkennen, dat de Vlaming hierin de zachte uitspraek der ouden is getrouw gebleven, terwyl de Hollander, door inkorting en inkrimping,

[p. 338]

de meeste woorden van twee lettergrepen, welke oudtyds op e uitgingen, tot éénsylbigen heeft vervormd? Geen wonder dus, dat Siegenbeek, en andere verdienstelyke mannen, de noodzakelykheid hebben ingezien, om hunne landgenooten, zoo veel mogelyk, tot zachtheid terug te brengen, hetzy door het inlasschen der e in sommige woorden, als, liefelyk, bekentenis, begrafenis, enz.; hetzy door andere voorschriften van welluidendheid, waervan daerentegen de Brabanders en Vlamingen geen of minder gebruik maken, om dat zy er de behoefte zoo niet van gevoelen. Geen wonder dus, dat men soms in Holland diezelfde Vlaemsche dichtregelen voor hard en stroef houdt, en voor onuitspreekbaer veroordeelt, welke het Belgisch gehoororgaen geen den minsten aenstoot geven.

Dit weinige zal, zoo ik hope, voldoende wezen, om den lezer een denkbeeld van het verschil der Hollandsche en Vlaemsche uitspraken te doen opvatten. Zekerlyk hebben wy hier, op verre na, niet alles gezegd, wat over dit onderwerp kon worden bygebracht. Dit ook, achten wy niet hoofdzakelyk nuttig, noch door de prysuitschryveren gevorderd. Men zal immers de Brabandsche en Vlaemsche uitspraek niet zoo spoedig veranderen, als de spelling; daer het blykt, dat de platte volksspraek in eeuwen tyds maer weinig verandering ondergaet? In Brederoos Spaenschen Brabander en Huygens Tryntje Cornelis herkennen wy, nog heden, het platte Antwerpsch volkomen. Men oordeele!

[p. 339]

 

M. Moôr nichtje, zayde gayt? T. Wie 'ck ben dat weet ik best.

 

M. Wie dachge zayt, me lief, en sou'ck ick da nie wete?

 

Da mochte sotten en ondankbaer lie vergete,

 

Moôr mayns gelaycke niet. T. Wat schortje? M. niemendall

 

E ratteken as ghay, da schéurt men in zyn vall.

 

Kom, sie m'ieens oôn te deegh. En hedde niet onthouwe,

 

Hoe dat ieens, over lang en menigh joór, twee vrouwe,

 

Hoe dat ieens vriendekens va vaer in wóterlant.

 

T. Jae 'k weun in waterlant. M. Hoe dat ick en matant,

 

Au monpeer en mameer eens hebbe gaen besuecke?

 

T. Ye stinckt na moskeljaet; ick magh dat goet niet ruecke.

 

M. Foey l't zayn men handschoenen. - En dawe dagelayx

 

Uyt spelen voeren? maer wat hoef ick ick meer blayx?

 

Auw ooghskens, auwe neus, auw mondeken soudt klappe:

 

Me dunckt ick sien ou noch mé nockte beentjens stappe

 

Langhs 't wôter. Lot eens sien. Nief verr van Amsterdam,

 

Die groote groote stadt. T. Wel jae 'k weun te saerdam.

 

M. Saerdam, me lief? doôr was 't! 't is wonder, ons memory

 

Weurt al keûrt metter tyd: moôr k' sou en hieel history

 

Vertelle van die rays: soo lustigh, soo plesant

 

Soo suet, soo nettekens, was 't in da Wôterlant⁽¹⁾.

Eer wy van dit hoofdstuk scheiden zal het noodig zyn, dat wy den inhoud van het zelve kortelyk te samen trekken.

Uit het aenwezene dan, is het ons duidelyk zichtbaer geworden, dat de Vlaemsche uitspraek, in onderscheiding der Hollandsche, zich kenmerkt door eene grootere verscheidenheid van klanken, maer

(1) Huygens Koren-bloemen, eerste deel, uitgave van 1672, bl. 567.

[p. 340]

tevens ook door eene kortere, doffere en onaengename versmelting der vokalen, die het getal onzer wanluidende klankvermengingen, den vreemdeling soms zoo aenstootelyk, niet weinig vermeerdert: in welk opzicht wy dus den voorkeur aen het Hollandsch geven zouden, waerin de vokael zuiverder en helderer klinkt.

Wat de uitspraek der medeklinkers in het algemeen, en der gutturale g, h en ch in het byzonder is betreffende, hieromtrent zouden wy het met de Brabanders houden, daer de Hollanders, ofschoon anders meer letterlyk het Nederduitsch articulerende, altezeer op de consonanten drukken, voornamelyk by voorlezingen, waer dit ten sterkste wordt gehoord, in woorden als lang, dingen, menschen, tusschen, enz. welke men verkeerdelyk uitspreekt, byna als of er geschreven stond lang-ch, ding-gen, mens-gen, tus-gen.