Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de Zuydelyke provintien der Nederlanden

[p. 342]

Eerste hoofdstuk.
Hoe de Vlaemsche schryfwyze eertyds met de Hollandsche overeenkwam.

Wy zeiden dan dat de Belgen en Bataven tot diep in de zeventiende eeuw de zelfde tael schreven. Het spreekt van zelf dat wy hier slechts op eene overeenkomst in de hoofdpunten doelen, en geenszins op de volkomenste gelykheid, in den uitgestrekten zin van dat woord. Wy willen ons niet voordoen als waren wy genegen staende te houden, dat de hedendaegsche spelling der Hollanders van die hunner Voorvaderen niet afwyke, en zich altyd gelyk gebleven zy. Het tegendeel is waer; want wien is het niet bekend, dat de Noordnederlanders, vóór Siegenbeek, aen het euvel eener even groote oneenparigheid mank gingen, als thans hunne broeders van het Zuiden? Wie weet niet, dat beide landzaten oulings de spelling der vereenigde slotletters dt, ck, gh, zoomede de qu, aenkleefden, en ze gelykelyk hebben laten varen?

Wy vreezen echter door niemand te zullen worden tegensproken, wanneer wy vast en vooruit stellen, dat de doorgaende spelling der Hollandsche schryvers, van vroegeren en lateren tyd, hierin overeenkomt:

[p. 343]

1^o	Dat zy de ij en niet de y stelt in de meeste lettergrepen, welke op een' medeklinker eindigen, als tijd, lijk, mijn, enz.
2^o	Dat zy de dubbele vokael onnoodig acht in woorden als namen, leven, loven, muren.
3^o	Dat zy geene accentteekens bezigt ter onderscheiding van de hard- of niet hardlange ee en oo;
4^o	Dat zy de vermengde klanken ei, ui, met eene i, en geenszins met y spelt^(1).
En 5^o	Dat zy de g met de k verwisselt in vergankelyk, koninklyk, sprinkhaen, enz.

Wy mogen hierby gerust de ae en ue, in woorden als gaen, staen, waer, muer, voegen, daer het onbetwistbaer is, dat de geachtste Hollandsche dichters en taelkenners, voornamelyk die van Rotterdarm, tot voor vyf en twintig jaer toe, aldus hebben geschreven. En mocht iemand aen deze onze verzekering twyfelen, wy verzenden hem naer de werken van de volgende schryvers, die allen in Holland

(1) Zoo haest de Hollanders de ij onder de verlengde vokalen rekenden, konden zy de van onds voor tweeklanken erkende ei en oi met geene ij meer schryven, of zy zouden er een waren drieklank hebben van gevormd. Wy zullen hierna trachten aen te toonen, dat de ij noch de y, by schryvers van vroegere dagen, voor de eigenlyk verlengde i gold, en het ook in de echtnederlandsche uitspraek niet volkomen is. De Hollanders schreven eeuwen lang, met ons, ey, uy, aey, oey; welke spelling nog door Tenkate wordt gevolgd, in zyne Gemeenschap tusschen de Gottische Spraeke en de Nederduytsche.

[p. 344]

geboren zyn, of er het grootste deel van hun leven hebben doorgebracht, en die hunne voorouders in het schryven der ae zyn gevolgd, als met name, Hugo De Groot, Cats, Vondel, Huygens, Scriverius, Merula, Dan. en Zach. Heyns, Roemer Visscher, J. Burchoorn, Izaak De Vos, Jonker Rodenburg, Herckmans, Bredero, J. Lydius, Samuel Coster, Starter, E. Van Reyd, A. Kemp, Camphuysen, Wtenbogaerts, J. Van Someren, Ampsing, Revius, de Overzetters van den Statenbybel, Jer De Decker, Fr. Junius, P. Hondius, De Brune, Heemskerk (in zyne vertaling van den Cid) Martinius, Westerbaen, Verhoek, P. Rixtel, Dan. Joncktys, F. Van Dorp, De Potter, Antonides (vooral in zyne eerste schriften) J. en F. De Haes (laetstgemelde ook in zyne Spraekkunst) Poot, Zeeus, Hoogstraten, Vlaming, Poeraet, J. Spex, Schim, Dirk Smits, Adr. Van der Vliet, Moonen, Verwer, Tenkate, Burman, K. Van der Pyl, de schryvers der maendelyksche Bydragen, Pieter Huizinga Bakker, J.P. Van Heel, B. Fremery, Jan Jacob Vereul, de Maetschappyen van Nederlandsche Letterkunde, te Leyden, van Kunst wordt door ardeid verkregen, van Studium scientiarum genetrix, enz. enz. Men zegge dan niet, dat de spelling der ae den Hollanderen vreemd zy!

Thans gaen wy (om tot de Vlamingen terug te keeren) voldingen, hetgeen wy in dit hoofdstuk ons

[p. 345]

ten betooge voorstelden, namelyk de overeenstemming van het oude Hollandsch en Vlaemsch. Wy zullen daertoe onze bewyzen putten in de schriften der beroemdste Belgische schryveren, te beginnen van Jacob Van Maerlant, die in de dertiende eeuw leefde, tot op Livinus De Meyer, die te Leuven in 1730 overleed. Om in geene langwyligheid te vervallen achten wy raedzaemst dit te doen in den vorm van een lyst, waerin alle woorden en gezegden, tot bovenvermelde soorten behoorende, door elkanderen zullen staen. Wy voegen er, ten overvloede, ook een aental voorbeelden by, die toonen, dat de Belgen, in vorige tyden, de koning, de akkerman, de ryke man, enz. in plaets van den koning, den akkerman, den ryken man, in den eersten naemval van het mannelyk geslacht, schreven; want ook in dit opzicht heeft er eenparigheid plaets gehad. Ofschoon zulk betoog tot de onderwerpelyke prysvraeg niet rechtstreeks betrekkelyk zy, vinden wy het toch der moeite waerd er een oogenblik onze aendacht op te vestigen, by gelegenheid dat wy, ter staving van het hierboven aengevoerde, de oude Belgische tael moeten doen kennen. Zie hier dan die lyst.

Maerlant, Bloemen of spr. van Aristoteles, aen het einde.

Hier hendt die^(*) boec, die es gheseit
Heimelicheit der Heimelicheit.

(*) Tot in de zestiende eeuw schreef men onverschilliglyk die of de, in den eersten naemval van het mannelyk geslacht; doch in alle de andere naemvallen den.

[p. 346]

Maerlant, Spieg. hist. III. 11.

Alsoo die heidine worden geware,
Dat hare mort wart openbare.

- IV. I. 14.

Een heiden coninc een groot Here.

- Rymbybel. f. 3.

Bi dien boome so sette hiere binnen
Den boom die quaet ende goet doet kinnen.

- Evang. Math. XXI.

Een man was, sprac hi, hier te voren
Die enen wijngaert hadde vercoren
Dien hi betuunde wel ter cure.

Van Velthem, Spieg. hist. III. 27.

Doen die coninc opwerd sach
Na den vogel, hort wat hi plach.

- II. 42.

Die hertog dede sire suster halen
Ende dede den Coninc haer betalen.

- III. 23.

En in midden t' plein, des seker sijt,
Stont een born, scoen en groet.

J. Vilt, Boetius, aengehaeld by De Vries, Gesch. der Nederd. Dicht. I. bl. 22.

De mensche, die upwaert heeft slaende

Den lechaem recht ten hemelwaert staende.
Dus waert wel recht dat in hem baende
Ghepeins, dat hem altoos vermaende
Sijn ghebrec: so dat hy dat spaende.

Anna Byns, Refereynen, 2^de boek, aen het einde.

Ick fondere bysonder my

Op 't woort dat de wijze man sonder spot ‘seyt:
Ghy sult den sot antwoorden naer sijn sotheyt.
Lutheranen, wilt u te lesen keeren snel..........
............De voortganc doet quaden fijn.

[p. 347]

C. Van Ghissele, Terentius Comedien, in de opdracht.

Maer al yst sake dat ick soe natuerlijck
en elegantelijck in onse duytsche tale
dese comediën niet ouergheset en hebbe
als Terentius die in Latine bescreven
heeft, de verstandighe leser (hoep ick)
sal my daer in defenderen, want die hem
sulckx soude vermeten te doene, die
mocht wel slachten den ghenen, die ee-
nen papegaey sijn natuerlijke pluymen
treckende, enz.

Spelen van Sinne, Gend, 1539, in het spel der stad Brussel, waer in als personagien voorkomen God de Vader, enz.

De mensch comt hier al cranc, wat sal hy seggen?
Deen roept Christus hier, dander Christus daer,
Deen seyt t'is gheloghen, dander t'is waer.
Om devangelie si twisten en kijven,
Deen maect hem packen seer lastigh en swaer
Ende dander wilt hem vrijheyt toe schrijven,
Ick en weet wat laten doen oft bedrijven,
Al lese ic Scrifture, ic vinde mi in laste,
Al troost mi deen woort doer 't ghenadich beclijven
Dander woort verdoemt mi, dus sta ic onvaste.

Spelen van Sinne, Antwerpen, 1562. De Lischbloem van Mechelen.

Hoort jonghelinck, ick sal wat my haesten
Want nu ick ten naesten ‘deur sulck ontsouwen
Weet en verstaen can ws sins benouwen,
Mijns wesens bedouwen’ is raden en helpen.
Dbeste doen verkiesen en tquade doen stelpen.

J.B. Houwaert, de vier wterste, in de opdracht.

Ende haer ooren tot 't lesen met sulc-

ker neirsticheyt te voeghen, ende d'in-
houd in sulcker weirden te houden, als
de groote Alexander weleer heeft gehou-
den de boecken genaemt Iliada, beschre-

[p. 348]

 

ven van den hoogvermaerden poët Ho-

 

merum, die hy altijt ouer hem was dra-

 

gende. Oft gelijck Pyrrhus, Coninck van

 

den Epiroten, enz.

Nieuwlandt, Nero, bl. ii.

De Hemel die en kan maer eenen Phoebus dragen;
Dat bleeck als Phaeton wou sitten op den waghen.
Hoe sou dan't roomsche rijck, dat niet en is soo groot,
Verdraghen dat daer meer sou wesen als een hoot?

W. Van der Borcht Spieg. der eyghen kennisse. bl. 12.

Sulcks iet dan scheen wy vast ghewortelt in 'tgedacht,
Als ick lest, sluymerigh, in 't holste van den nacht,
Tot waken half gheterght gheterght half tot het slapen
Het eynd van mijn ghepeys noch dachte na te gapen,
Herwesent in een droom.

Gheschier, Proefsteen, inleiding.

Och! hoe dolen hier de menschen
Soo in wercken, als in wenschen,

Raden, daden, en bedrijf!...........

- bl. 60.

En 't leedt maer weynigh uren
D'eenen moest de doodt, besuren.

Poirters, Masker der Wereld.

Gheen ghenuchten, sonder suchten
Noch geen liefde, sonder pijn;
Kost men laten honinghraten
Niemand sou ghesteken zijn.

P. Croon, Moy-al, uitgave van 1766, bl. 237

Ey! goede man, leert eerst kisten en
schapprayen deuren en vensters maeken
sonder het hout seer te doen, sonder
schaven oft snijden. Maer als gy vind
sulcx aen u onmogelijk te wesen, ge-
looft dan, enz.

[p. 349]

Liv. De Meyer, deGramschap, bl. 63.

Gy moet hier doen gelyk een seker akkerman:
Van eenen slechten boer men ook wat leeren kan...
Den soon gaet naer het werk, de seissen in de hand,
En hy begint voor eerst te suiveren het land,
Hy snydt met groote moeit de ranken van de bramen,
En schrabt zich dat het bloedt, als hy die bindt te zamen.
Wel hoe, seid hy, wie sal soo grooten akker maeeijen?

- bl. 71.

Wie heeft oit eenen leeuw sien met een esel stryden?
Om 't bassen van een hond en gaet geen peerd ter zyden,
Maer, sonder om te sien, het laet den keffer staen,
Tot dat hy ongemerkt van zelfs naer huis moet gaen.
Soo als een slechten hals wat veel begint te rasen,
Hy zal maer enkel wind uit syne kaken blasen.
Syt gy een man van staet, en weest toch niet gestoort;
Peist dat een rekel bast, en gaet uw wegen voort.
En antwoordt niet het minst: laet dat voor voermans knechten.
Hy maekt zich zelve vuil die met den drek wilt vechten.
Zyt gy beiaerd? Gy weet de jongkheit is verblind.
'T betaemt geen ouden man te kyven met een kind.

Het ware ons niet moeilyk deze voorbeelden met nog duizend andere te vermeerderen. Zelfs de reedsvermelde Vlaemsche Spraekkunstschryveren belyden, in de uittreksels, welke wy van hunne werken in het tweede hoofdstuk der eerste afdeeling hebben gegeven, dat de enkele vokaelspelling, in woorden als namen, geven, loven, enz. tot omtrent het jaer 1750 nog, by de Belgen algemeen stand hield, en dat men te voren nooit eenige accentteekens gekend, veelmin noodzakelyk geacht heeft. Ten aenzien der zachtlange e en o, in het byzonder, geloove ik niet, dat men in staet zy een enkel bevorens uitgege-

[p. 350]

ven boek aen te wyzen, waerin dezelve, op gemelde wyze verdubbeld, voorkomen. Wierd er ee of oo in meersylbige woorden geschreven, dan gebeurde zulks om den hardlangen of liever den vermengden klank dier letteren voor oogen te stellen, en geenszins om het enkelvoud te bewaren, of om de verlenging te doen plaets vinden. En zoo men ons al eenige voorbeelden kan tegenwerpen, uit schryvers, die de a en u doorgaens met de e gepaerd lieten gaen⁽¹⁾; wy antwoorden, dat deze overtolligheid veel beter van belachelykheid ware vry te pleiten dan onze hedendaegsche manier van schryven, daer zy, ten minsten, het voordeel bezat van aen te toonen, dat de lange a en u uit haren aerd onveranderlyk zyn, 't welk met de ee en oo zoo niet het geval is.

Met meer schyn van recht zou men het voorgestelde, wegens het oude Vlaemsche gebruik by het schryven van den eersten naemval des mannely ken geslachts, kunnen bestryden, daer het buiten kyf is, dat den menigvuldigmalen in dat geval zich voordoet, in de Belgische schriften der zestiende en zeventiende eeuw. Het zy zoo; maer bewyst dit, dat de tegenovergestelde schryfwyze toen ook geene voorstaenders en beoefenaers telde? Of kan men daeruit afleiden, dat het eene Hollandsche

(1) Zoo deed het, onder andere, Kiliaen, die nogtans de enkele vokaelspelling der e en o naeuwkeurig volgde, en ze somtyds ook voor de a en u wel bezigde.

[p. 351]

uitvinding zyn zoude? Neen, zeker! want dan zou men dit met even veel recht van het nominative den kunnen zeggen, welks verkeerde toepassing destyds in Holland zoowel als in Braband was doorgedrongen. Al vroeg heeft men toch, dáér en elders, zich te dezen opzichte ongelyk getoond, hetzy om dat men de fransche tael, die toen in zeer groote achting was⁽¹⁾ en die geen onderscheid maekt tusschen de artikels van het nominatief en van het accusatief, wilde navolgen, hetzy om dat men zich naer de gewoone uitspraek begreep te moeten gedragen, die de gaping der vokalen veelal door het tusschenplaetsen eener n paragogicon wegneemt, gelyk dit thans nog by voortduring, ook in den mond der Hollanders, wordt gehoord, wanneer men zegt: den oorlog, den eischer, den haeg, enz.

Doch, men bedriege zich niet! - zoo de ouden in nominativo den stelden, hadden zy daer dikwyls zeer goede redenen voor. Wy hebben in onze tael een casus emphaticus, volgens hetwelk wy wel degelyk bevoegd zyn om te zeggen:

God, den Heer, is machtig en groot!

Immers, waerom zouden wy (in voorstellen, waerin het nominatief geene werking overbrengt op iets an-

(1) De Rethorykers verfranschten ons Nederduitsch op eene deerlyke wyze. Van honderd woorden, die zy schreven, waren er vast negentig bastaerd woorden.

[p. 352]

ders) die kracht- en nadrukgevende n niet mogen laten hooren, als dit onzer dictie bevorderlyk ware? Hierover straks nader.

Wil men, intusschen, in bovenstaende lyst nog geen stelling bewys zien van den aerd der oude Brabandsche Spelling en Tael; wil men ons tegenwerpen, dat de opgegevene voorbeelden slechts byzonderheden zyn, die van het doorgaende gebruik niet getuigen? Welaen! Wy beroepen ons dan op de algemeengebruikte Woordenboeken van Plantyn⁽¹⁾, van Kiliaen⁽²⁾; op het thans nog in ieders handen zynde Tetraglotton; op de menigvuldige uitgaven van den Leuvenschen Bybel van het jaer 1548⁽³⁾; op de verschillige drukken van het nieuwe Testament, naer de vertaling van den Brabandschen geleerde Henrik Van den Leemput-

(1) Thesaurus theutonicae lingure, schat der Nederduytscher Spraken. Antw. 1573, in 4^o, waerin wy vinden: de achterste Le plus derriere, Postremus; een aduocaet; de aengenaemste, le mieux receu, een Burger; halen, nemen, loven, duren, konincklick, enz. (zie op de woorden).

(2) Etymologicum teutonicae Linguae, Antw. 1599. 8^o. waerin wy, bladz. 101, in nomin. masc. gen aentreffen: de quade, de boose; en verders: nemen, loven, vergankelyk, sprinkhaen, enz. enz.

(3) Het nominatief masc. gen. wordt daerin bestendig met het artikel de of die geschreven; de andere naemvallen met den. Het zelfde heelt plaets in de vertaling van Het nieuwe Testament, 't Hantwerpen, by Henrick Wouters, 1576, in 12.^o

[p. 353]

te, in het jaer 1630 voor de eerstemael in het licht verschenen⁽¹⁾; op den Moerentorfschen Bybel van het jaer 1653⁽²⁾; en op zoo vele andere Belgische uitgaven van het heilig schrift. Het gemelde nieuwe Testament van Van den Leemputte verdient voornamelyk onze aendacht, als zynde, naer myn oordeel, een onschatbaer overblyfsel van onze oude Landtael, 't welk wy den Hollanderen gerust mogen tegenstellen, wanneer zy op het Nederduitsch van hunnen Staten-bybel roem dragen. Zie hier een klein uittreksel van het zelve, genomen ter plaetse waer het boek open valt:

‘Twee menschen zijn geklommen tot den Tempel, om te bidden, de eene was een Pharizeus, ende de andere een Publicaen. De Pharizeus, staende, bad dese woorden by sy selven: God, ick dancke u, dat ick niet en ben ghelijck de ander menschen, roovers, onrechtveerdige, overspeelders, als oock is dese Publicaen: ick vaste tweemael in de weke, ick gheve thiende van alle dat ick besitte. - Ende de Publicaen, van verre

(1) Vyf of zes herdrukken van het zelve staen by Lelong vermeld, op de jaren 1643, 1646, 1696, enz.

(2) Antwerpen, by Jan Moerentorf, 1653 in 4.^o Deze zeergeachte vlaemsche Bybel heeft in den eersten naemval altyd de heere, de konink, enz. Of dit ook nog zoo is in den herdruk, Antwerpen by Moerentorf, 1713. in folio, kan ik niet verzekeren, daer ik dien niet by de hand heb.

[p. 354]

staende, en wilde oock sijn ooge niet opheffen ten hemelwaerts, maer hy sloech sijn borst, segghende: God, weest mijns sondaers genadich⁽²⁾!

Dan, waertoe onze bewyzen zoo verre gezocht? de uitspraek der Belgen is, tot heden toe, nog grootendeels deze tael der ouden getrouw gebleven. Immers wy zeggen en schryven dikwerf onwillekeurelyk: myn vader, een eerlyk man, de zoon, de man, myn heer, een geleerd man, een braef man, de koning, het eerste deel, het eerste gebod, het beschaefdste volk, in plaets van mynen vader, eenen eerlyken man, het eerst deel, en wat dies meer zy! Waer van anders heeft dit zyn' oorsprong, dan van den aerd onzer tael zelve?

Ook in onze namen laet het zich bespeuren. Wy heeten De Deken, De Graef, De Koning, De Vries, De Visscher, De Smid, De Vos, De Leeuw, en ook wel Van den Bogaert, Van den Dries, enz., maer niet Den Deken, Den Graef, enz. Onze tegenwoordige schryfwyze is dan wel degelyk van het oorspronglyk Nederduitsch, wat de voorvermelde punten aengaet, afgeweken.

(2) Bl. 241 en 242. Opmerkelyk is 't, dat Van den Leemputte, Matth. I. 1 met het casus emphaticus begint: Den boek des geslants Jesu Christi.