De lantaarn

[p. 159]

Aantekeningen bij de afbeeldingen

Bladzijde 6

De titelpagina van alle Lantaarns is vrijwel identiek. Na de titel volgt het schrijverspseudoniem, ‘Mijnheer Amurath, hoofdgeneesheer’: een schijnbare garantie voor de objectiviteit van de waarnemingen, immers gedaan door een buitenlander en buitenstaander; tegelijk aankondiging van harde chirurgischsatirische ingrepen. Het prentje van een lantaarn wijst uiteraard, net als de plaats van uitgave, op het verspreiden van licht en Verlichting in het lichtschuwe vaderland.

Bladzijde 8

Deze haan is aan het begin van elke Lantaarn te vinden en verwijst naar de vergelijkbare haan aan het begin van schoolboeken die de jeugd opwekt wakker te worden en zich aan het leren te zetten.

Bladzijde 15

Het portret door P. Wagenaar van Pieter van Woensel, met de fameuze Russische bontmuts, te vinden voorin diens boek Aanteekeningen (dl. i, 1792).

Bladzijde 25

Wie trekt er in Nederland aan de touwtjes van de regering? Dat is afhankelijk van rijkdom. De gewone burger en de man uit het volk komen er nauwelijks aan te pas. Het onderschrift blijft onverklaard. (Lantaarn 1792)

Bladzijde 29

De Nederlandse burger (Van Woensel?), gekleed in kamerjas en slaapmuts, en gewapend met een gehoorapparaat, wordt belaagd door drie mannen die ‘gehoor’ vragen. Gezien hun

[p. 160]

spreekhoorns willen zij graag hun opinies opdringen. Mogelijk zijn zij vertegenwoordigers van de drie partijen uit 1792: orangisten, aristocraten, democraten. Mogelijk zijn het slechts personen die de burger elk hun eigen waarheid willen opdringen: een probleem van de Verlichting! Van Woensel zelf heeft slechts beperkt licht: dat van zijn (dieven)lantaarn, vergelijk het vignet op de titelpagina van zijn Lantaarn. (Lantaarn 1792, achterplat)

Bladzijde 37

Van Woensel, zoals elke auteur, krijgt te maken met het feit dat hij, hoe hij het ook inkleedt, nooit gemakkelijk de weg zal vinden tussen waarheid en opinie. Hij kan niet beide dienen. Hij zal dus op de blaren blijven zitten (zijn gat branden). Het motto op de schoorsteenmantel luidt: ‘Jupiter / de waarheid is niet voor iedereen gelijk’. (Lantaarn 1796)

Bladzijde 41

Een gedemobiliseerde patriotse vaderlander, ondanks zijn verminkingen slecht beloond voor zijn inzet, poogt aan de kost te komen met de verkoop van ‘vliegenvergif’ (een aanwijzing dat hij tot zijn schade zelf verleid werd door mooie praatjes?). Het schip van staat waarop hij diende, is aan de grond gelopen, met de bezem halfstok: teken van nederlaag. De inzet, een lege galg waaronder skeletresten, geeft mogelijk zijn toekomstperspectief. Het onderschrift bevestigt de pessimistische mensvisie. (Lantaarn 1796)

Bladzijde 57

Het argeloze bij de neus genomen Nederlandse volk wordt op sleeptouw genomen door ideologen: een (vrijzinnige?) dominee met de bijbel onder de arm en een democraat met de vrijheidshoed op de stok. De voosheid van elk theologisch en politiek enthousiasme wordt aangegeven door de bellenblazende kinde-

[p. 161]

ren, en door de lucht producerende blaasbalg met de leuzen van de revolutie. (Lantaarn 1796)

Bladzijde 62

Een lid van de oude elite, met bijbehorende pruik, tracht zelfs het minieme, door een ezel gedragen licht van verouderde wereldbeschouwing en geloof te smoren. Het boek constateert dan ook: ‘en wij zijn apen gebleven’. Hoofdaap én aapjes-volgelingen zijn allen onvolkomen mensen, onverlichte na-apers. (Lantaarn 1796)

Bladzijde 64

De (blinde?) Nederlandse maagd, oftewel het volk, weinig méér wetend dan dat zij/het ‘Vox populi vox Dei’ is, de volksmacht; wordt belaagd door allerlei figuren die haar hun ‘licht’ willen aanpraten: Verlichting, Inlichting, Bijlichting, Oplichting, Toelichting. (Lantaarn 1798, achterplat)

Bladzijde 70

De mening dat het ‘zoveelste’ voorstel voor een constitutie door elke Nederlander, zonder onderscheid, beoordeeld zou kunnen worden op zijn waarde, wordt belachelijk gemaakt; conform de mening van de patriot (!) Vreede, die in het onderschrift weergegeven wordt. De plaat toont dan ook een doorsnee van de Nederlandse kiezers. In het midden een aristocraat. Rechts van hem onder anderen een boer of arbeider met schop en een joodse brillenkoopman. Het opschrift op de lanterne magique, ‘Nooit zo meer Vertoond’, is gedrukt op een papier dat opgetild kan worden. Daaronder leest men: ‘189ste plan van een constitutie anno 1961’. (Lantaarn 1798)

Bladzijde 72

Ironische blik op het inhalen in 1795 van de nieuwe Vrijheid, en het vieren van de nieuwe Revolutionaire Principes, voorgesteld

[p. 162]

als het binnenhalen van een schijnbaar onschuldig iets (het Trojaanse Paard, schraal als de binnenrukkende Fransen). De tijdgenoten hebben dergelijke revolutionaire feesten gekend; daarbij werd bijvoorbeeld gedanst rond de Vrijheidsboom en reien van ‘maagden’ zongen en strooiden bloemen.

In het decor van een grote Hollandse stad zien we een vergelijkbaar feest in volle gang. De maagden strooien, de burgerij staat er verzaligd bij of juicht en danst, de nieuwe autoriteiten (die zich de oude carrépruiken van de regenten toegeëigend hebben) verwelkomen. Op het podium worden de ‘Rechten van den Mensch’ afgekondigd, en diezelfde utopische verklaring wordt met aandacht aangehoord op de voorgrond (misschien zijn de twee luisteraars daar leden van de intelligentsia, gezien hun uilachtige voorkomen; misschien ambachtslieden, gezien hun werktuigen; of heel misschien zelfs vrijmetselaars: hun symbolen waren soms gelijk aan die van de revolutionairen). Rechtsonder wordt het volk koest gehouden met gratis voedsel en drank.

De kritiek van de illustrator is niet alleen voelbaar in de voorstelling als geheel. Linksonder vertoont zich een (joodse? in elk geval volkse, dus vermoedelijk Oranjegezinde) koopman met een lading kool. Er bestaat tenminste één exemplaar van de Lantaarn met deze prent, waarin de zijkant van de kruiwagen opgetild kan worden, als een soort luikje. Daaronder leest men: ‘vrijheid / gelijkheid / broederschap’. En dááronder, wanneer men dit stukje papier met die tekst opnieuw optilt: ‘Eigenbelang / Heerszucht / Wraak’. De uitroep van de koopman, ‘kool!’, alsmede zijn hele verschijning en lading, wordt daarmee een commentaar op dit feest van pseudorevolutie. Want iemand kool verkopen betekent: iemand knollen voor citroenen verkopen. Het wordt aangevoeld als een nogal forse uitdrukking. Want ‘kool’ in achttiende-eeuws jargon is ook een erotisch woord. Het betekent ook ‘kut’. Wij zouden zeggen, in verband met die commentaarfunctie van de kool op alle grote révolu-

[p. 163]

tionaire woorden, het is allemaal ‘gelul’. De papegaai (!) op het podium ondersteunt het kool!-commentaar met zijn uitroep ‘rechten lorretje’, dat wil zeggen: die nagepapegaaide rechten van de mens zijn slechts lorren, voor de lorrenboer. De vulgair-erotische commentaarfunctie wordt mede ondersteund door de aap op het podium, die ondanks zijn meedoen (hij houdt een vrijheidshoedje omhoog) wijst op het na-aap karakter van de Nederlandse revolutie en op het retorische vrijheids‘gelul’. (Het aap-karakter staat in deze periode altíjd voor verhitting van welke aard ook. Patriotten werden door hun tegenstanders ook wel voor ‘apen’ uitgemaakt.) De man op het podium in het midden lijkt trouwens eveneens enig exhibitionisme tentoon te spreiden.

Het aap-karakter van de revolutie wordt nog eens extra gedemonstreerd door de uitgehangen feestvlag, gesigneerd ‘L[ette]r A.A.P.’. Deze letters verwijzen ofwel naar de (democratische) wijkvergaderingen, dan wel naar de revolutionaire organisatie ‘Het Schootsvel’. De respectievelijke wijken en afdelingen werden aangegeven met letters, soms dubbele letters, als: A.A. Hier is moedwillig een club van ultra's, A.A.P., gecreëerd. In de latere Lantaarn van 1801, waarin deze plaat ook voorkomt, draagt de vlag de letters B.B. Misschien een kwestie van voorzichtigheid.

Het onderschrift betreffend het achttiende jaar en de heer C. Kattekwaad blijft onverklaard. (Lantaarn 1800)

Bladzijde 74

Het portret van Zip (= Sip?), dertig jaar oud. Niet al te snugger gezien zijn waterige oogjes. Blijkens zijn naam Cornelis is hij een Kees, een patriots revolutionair. Zijn hangende lip, onverzorgd haar en magere kaken wijzen op zijn teleurstelling over de resultaten van de revolutie. Het portret, zogenaamd gemaakt door de allang overleden graveur Houbraken, is in de traditie van de toenmalig populaire leer van Lavater en anderen: de gelaatstrekken tonen het karakter. (Lantaarn 1800)

[p. 164]

Bladzijde 111

Twee krachten: Van Woensel, in de gestalte van Amurath, schenkt olie (‘oleum veritatis’, olie der waarheid) op het vuur van zijn (lantaarn)licht. Het gezag daarentegen, gesymboliseerd door een hoge militair (met steek en sabel), een volksvertegenwoordiger (met sjerp) en een aristocraat of dominee, poogt met alle macht het licht uit te blazen. Hoe zal het de rechten van de mens vergaan? Mogelijk is dit alles tevens een allusie op het verbieden van de Lantaarn van 1800 door de autoriteiten. (Bij-Lichter 1800)