Moai waar en lange dagen

[p. 5]

Allegear earmoed

Om net langer tiid te fergriemen mei ferskemeitsjen en ferhaaltsjeskriuwen, begjin ik oan dit boek. Dat hie al jierren wêze moatten. Ik sil no, om de dea yn 't foar te bliuwen, skriuwe moatte as in wyld.

En dêr sit de earste oast. Want ik bin net de feardige hantwurksman dy't mar in ein wei hoecht te tipen om de iene hechte konstruksje nei de oare op pepier te krijen. Ik moat it mei de pinne swier helje. Oerlangsum krûp ik fierder, wurdsjebylâns. In sintsje opskriuwe, wurden hifkje, dernei harkje, wat trochstreekje, it oars besykje. Sa fergje hondert drukte siden sa'n fiif-, seishondert siden skriuwsel. Sa eint it net.

In siik man fan myn âldens, yn it skriuwersfak net bedreaun, en noch te let fan 'e streek rekke bûtedat, krijt sa suver net de kâns syn doel te berikken.

Sels as alles op 't bêest beteart, doar ik myn wurk net meunsterje tsjin dat fan echte Fryske skriuwers. Ik ha besocht sa'n geboaren bellettrist út te tsjutten wat myn doel wie. In freonlik man en daliks ree om foar in pear romerfol bearenburch fakkundich advys te jaan.

Ien mei mear besleur oer de skriuwerij as ik, koe der in soad prefyt fan hân ha. Mar der is my neat fan bybleaun as wat losse flarden.

Sa joech de tûke opsteller fan as in hert libjende romans en ferhalen my de rie om net te pielen mei in saneamde Fryske sinsbou. Want Frysk-lêzers binne fan skoalle út Hollânsk-lêzers. Dêrom moatte se in tekst sa wurdlik mooglik yn 't Hollânsk oerbringe kinne.

De skriuwer moat gjin siswizen brûke dy't yn onbrûk rekke binne nei de technologyske révolúsje. Fan dat âlde en drege boerefryske spul hat net ien ferlet. Dy't foar syn plesier te lêzen sit, wol net elke klapskeet oerein om in wurdboek yn te sjen.

It begjin fan in Frysk boek moat helder wêze, de ein klear. Dêr tuskenyn in sljocht, rjochtút-rjochtoan rinnend ferhaal. Gjin kronkels, sydpaden, steigen en gloppen: yn sa'n oeralle boel rek-

[p. 6]

ket de goedwillige lêzer it spoar bjuster. Om sokke gekheid yn út te heljen binne de echte talen der ommers.

In grapke mei, as 't mar echt is. De skriuwer moat him benammen te wacht nimme foar sabeare-boarterij mei wurden, de saneamde irony, dat lêbich praat fan waanwize lju dêr't men net rjocht fan wit oft 't har wol tinken is by wat se sizze. Fryske lêzers ha gjin boadskip oan sokken.

Der is neat op tsjin dat de persoanen yn in boek oan 'e hals ta yn de problemen reitsje. Mar dan moat de skriuwer wol witte hokfor swierrichheden aktuële problemen binne, dêr't de lêzer mei bekind is út de blêden en fan radio en teevee.

It is dêrby foar de lêzer plesieriger as alles wat skimerich bliuwt. Te grutte dúdlikheid kin slim steurend wêze foar syn identifikaasje mei de romanfiguren. De praktyk hat al lang útwiisd dat yn diffuse beljochting mei Frysk keunstljocht de skriuwerij tieret dat it in aard hat.

De wurden fan in wiis man kinne troch in healwizeling slim ferdraaid oerbrocht wurde. Mar elk sil der dochs wol út begrepen ha, dat it skriuwen fan in Frysk boek kunde en onderfining freget. Net ien sil it dan ek nij dwaan, dat onder de net-professionele skriuwers it mar inkeldris in baasman slagge is om ien of twa siden op pepier te krijen, dy't wat mear binne as broddel en eart. Fan begjinners en benammen fan ien dy't sa fier weikomme moat as ik, kin men hielendal gjin ferwachting ha. Myn gûrû hie dat ek net, mar wie der as Frysk auteur uteraard te fatsoenlik ta en sis dat planút.

Moat ik no de moedfearren op 't leechst hingje litte? Einliks al. Mar ien ding jout my moed, al is it in kromke. Dat is de oanwizing dy't ik krije mocht fan de keunstskilder-astroloach Siebe Hanska fan Spangehoeke. Wat dy yn syn komfortabel fertimmere turfmakkersklint útfynt, is soms tige de muoite wurdich. Lêstdeis hat er my oangeande ‘artistike foarnimmens’ skreaun: - It soe wolris wêze kinne, dat jo snoeren yn leaflike oarden fallen binne. Dúdlik is oars fansels. Wol Siebe as para-wittenskipper my no moed jaan of net. Ik ha besletten fan al. Dat komt my better út, omdat ik mear as genôch ha om tsjin oan te soargjen.

[p. 7]

Om mei te begjinnen: ik ha in taalprobleem. Professionele Fryske skriuwers ha jierren lang stúdzje makke fan de taal, dêr't se har yn uterje. Oan sok slim en moedsum wurk ha onbemeunstere figuren as ik gjin nocht. Mar allinne ien dy't fan kriich en stúdzjesin brûst, kin it yn de Fryske skriuwerij ta wat bringe.

Ik tink dan mei grutte bewondering oan de dichter dêr't in ferneamd essayist al yn 't jier 53 fan skreau, dat er ‘fan de folkstaal in keunsttaal makke hat, steatlik en monumintaal útrizend boppe it sljochte gerimel fan de folksdichters’.

Wy libje no fiifentweintch jier letter. As ik in beafeart meitsje nei Fryslân, om it lân te sjen en de taal te hearren, docht bliken dat it lân mei draglines keard en de taal mei pinsjoen is.

Ik mei der net oer kleie: it is myn eigen skuld. Ik ha net oppast doe't it noch tiid wie. It is spitich, mar ik kin it de wiidferneamde Frâns Villon neisizze: - Hé! Dieu, se j'eusse estudié/Ou temps de ma jeunesse folle...

Alhoewol - krekt omdat ik sa onwitend bin fan dy dagelikse taal, is by my it onderskie dermei maksimaal. Dêr mei net te licht oer tocht wurde. Mar monumintaal? Dat kin neat wurde. Steatlik ek net. Knoffelich, op syn bêst.

Myn twade probleem is, en ik doar it hast net te neamen, dat ik sa'n lêst mei de Fryske stavening ha, dat ik gjin tsien wurden sonder flaters skriuwe kin. Permisje fan de Afûk of oare ynstânsjes om Frysk te skriuwen ha ik dan ek net. It is in griis, al til ik der net sa swier mear oan as jierren lyn.

Doe mocht ik mei in ferneamd essayist en romanskriuwer in priveepetear ha oer dit probleem. Tûk as er wie, seach er daliks ferbân tusken myn staveringsswierrichheden, myn ondúdlik hânskrift en myn te lege yntelliginsje.

Ik makke, sei er, gjin skerp onderskie tusken a, c, e, o en r, en ik skreau fiersten te grut. Lju mei hegere IQ's makken dat onderskie al en skreauen lyts, mikroskopysk faak, mar in beswier wie dat net, want al ieuwen lyn hiene oare hegere IQ's glêzen útfûn, dy't sok lyts skrift sa sterk fergrutsje, dat it maklik te lêzen wurdt. Miskien hie ik dêr wolris fan heard.

Dat hie ik net, mar it like my sa arich ta om like lyts te skriuwen as lju dy't folle knapper binne, dat ik ha my in tige fyn pintsje

[p. 8]

oantúgd en bin op blokskrift oergien. No, nei fiifentweintch jier, kin ik rilk lyts en evenredich skriuwe. Dat, ik soe net al te snoade lju oangeande myn IQ ferrifelje kinne, en by sokken trochgean foar in yntellektueel, as ik net as in skoalbern omgriemde yn dy onfoech slimme Fryske stavening.

En dû't ik don nai lange jirren sa fier vie dot ik sonder flaters en fwar elk te lêzen, ut ‘ús hait’ flotvai op un rûntsje as un kvatsje skrjûwe koe, ha deskeundegen de boel ver ferore.

En oaren wolle wer oars. Mar ik pas. It stiet my frij om te staverjen sa't mysels it bêste útkomt.

No is dy lêste útspraak fansels praat fan in oalydomme fint dy't gjin hânwetter hat by it safolle tûker folk mei in bûsfol troch prefessers of oare skoalmasters ondertekene diploma's en akten. As dit gejeuzel ea printe wurdt, sil in kompetint figuer it earst goed neisjen en ferbetterje moatte.

Foar in antwurd op de frage hoe't ien sonder beskave opfieding of drege oplieding it yn de kop krijt en skriuw in boek oer syn onberoaid en weismiten libben, moat men de folkswysheid rieplachtsje: - Dy't tinkt efkes mear as wiis te wêzen, is neat te mâl. En wer soe ik oars oer skriuwe kinne? In hampelman as ik kin dochs net it ferhaal bringe oer it libben fan in yngeve Fries en dy syn grutsk ferset en tragysk tekoartsjitten, wylst er fan it lot tegnjidde wurdt en tegriemd. Noch minder it ferslach fan de libbensrin fan noch Fryskere earme lijers, oerrinnende fol fan bitterens en mei illinde ombuorde earmoed.

Dy't fan echt-Fryske boeken hâldt, sil hjir syn gerak net heal krije. De inkelde ferhaaltsjes dy't der dan noch yn foarkomme - fiten út it betize libben fan de auteur - ontbrekt de pointe oan. Dêrtusken stiet it ferfeelsum gesanger fan in âld man. Elk dy't troch it lêzen fan Fryske romans it wiere libben kennen leard hat, sil der mei rjocht fan sizze: - Wat nukt it my!

Gekachtich praat fan in healwizeling dêr hat ommers net ien ferlet fan. Sa is it dochs! Wa soe belang ha kinne by it eameljen fan in amateur, dy't de iene lange sin nei de oare delkwattelet oer dingen, dêr't in echte skriuwer handich mei ôfweefd ha soe yn in koart bysintsje. Dy't soms sidenlang trochgiet mei it útkoarjen fan onnutte ynformaazje.

[p. 9]

Mar, om de folkswiisheid nochris oan te heljen: It kin soms nuver rinne. Dra. Welmoed Wiisma Saberius, dy't de koele doktershannen mear as fol hat oan de sanearing fan myn brike geast, lit my ienkear wyks wat út myn libben fertelle.

No koe ik my yn har sprekkeamer mar selden wat tebinnenbringe dat de muoite wurdich like. Want, en ek in normaal minske as de lêzer sil dat net oars fergean, de dingen dêr't wat ynsit komme my yn 't sin onder de douche, op it húske, onder itensieden of skûtel- waskjen. Dy ynfallen ha ik koart noteard. Fan dy notysjes wol ik in mannich stikjes opmeitsje, dy't mei mekoar miskien ta in boek útgroeie kinne.

Sa begjin ik dan te pielen mei myn skriuwerij, yn eigen eagen serieus, op dizze woansdeitejûn yn juny.

Der hinget in swiere tongerbui boppe de stêd. In stjalperige rein slacht tsjin de glêzen. Alles, ek de eleminten, sil wol tsjin my wêze. Dochs wol ik steech trochsette en hoopje dat de ein fan myn skreppen ek de ein wêze mei fan myn boek.

Dêrom freegje ik, binnemûls preuveljend oft de keine reuzinne Isjtar, dy is de grutte goadinne Aphrodite, dy is Mirjam, de mem fan alle libbenen en deaden, my oan dy ein ta stypje wol.