Cyrurgie

Cap. 27.
¶ Va(n) scorfheide(n) va(n) de(n) hoofde bi de(n) rade va(n) d(en) .4. meest(er)s¹⁾

Van scorftheiden op thooft. daer siin sulke manieren die men mach genesen. ende sulke niet. Ende dat siin die de huut vaste hebben ant been staende entie niet en mach riden. entie hart es. ende werpet vele sulferen²⁾ dewelke ⁺eten thaer. Ende of ghi u wilt onderwinden van scorfden hoofden te genesene. so en begrijpt niet die dus gedaen siin. Maer dese andre mach men genesen die dus gedaen siin. ende derre siin van 2. manieren. die ene werpen uut. goet haer ende dat vele. ende⁺ men heetet stincstox entie huut es goet. mer sine houdet niet an dbeen. ende si en es niet hart. ¶ Ende andre siin die de huut hebben goet ende droge³⁾ entie hebben vele joocten. ende werpt ute luttel haers. Ende welc van desen tween dat es. so moeti jerst dat hooft moruwen met smeerne. met botren. ende dan moeti die stincstox uut trecken. ende daerna genesen als u geleert wert hier na. Maer moruwet met deser zalven. ¶ Nemt wit elleborus. of tsop van docken die de bladere lanc [ende scerp G] hebben ende stamp voren. dat sulke heeten rode docken. In latine lapacium acutum. daerafnemt .1. Ʒ. ende scippec. 1. Ʒ. dats moru pec ende keernelen van nokernoten. 6. Ʒ. dit stampt al te gadere ende maecter af .1. zalve. Ende oft es in den winter. so maect van desen noten olie ende moruwet⁴⁾ thooft daermet .8. dage lanc of .9. of meer of min. also u dunct dats te doene es om thaer uut te treckene.⁺ ende alse u dunct dat moru gnouch es. dan trecket thaer ute metten wortelen. [met eener tanghen ghemaect aldus in deser manieren C] (Zie fig. XXVII; ook in G en L afbeeldingen) Ende daer ghijt hebt uut getrect. daer smeert die

stede weder metter selven⁵⁾ daer⁺

1) C: Van scorfden hoofden te ghenesen. G: Vander scorftheden. L: Vanden scorfden hoefden

2) Lees: scilferen; G: sculderen; C en L: scelphen

+ C 27a.

+ G 40d.

3) L: grof ende hert ende droghe

4) C en L: salvet

+ G 14a.

5) L: salven

+ B 120d.

[p. 61]

ment tevoren met moruwede¹⁾. ¶ Ende of thaer weder wast so dwaet thooft met ere starker²⁾ logen. Ende alst thooft droge es. so smeret met desen dingen dwelke heet cylotrum ende es gemaect aldus: Nemt ongebluscht calc .4. Ʒ. ende doet spelen in watere. ende daerna doeter in operment .2. Ʒ. ende doet al tegader zieden. Teken dat gnouch es gesoden. stecter in ⁺.1. ganse vedre. ende daer na ⁺trecse weder ute. ende gaen de plumen lichtelike af [van der vederen G] so eist gnouch gesoden hier met so smeret thooft so lange dat die huut bloot³⁾ es. Ende wet dat na dat thaer uut es. so smeert men thooft so lange dat die stede niet root en si. maer al wit. Entie wortelen van den hare naturlijc werden ende niet hart. dats teken van genesene. Ende wert dat hooft te droge dats te verstane dattie scorftheit wert te droge bi droger naturen. so doet int cylotrum .1. luttel oliën van oliven. dat tcylotrum niet te zere en vertere die verhertheide van den hoofde. Ende eist [.1. scerpe drope of L] ene versce scorfheit. so smeret coenlike metten cylotrum alsoet gemaect es sonder olie ¶ Die ⁺gelose vanden .4. meesters leert ende seit aldus. dat die scorftheit comt menechwerf bi scult van den meesters. datsi menechwerf plaestren op leggen die te heet siin ende ⁺te droge. Want si verteren die naturlike [hitte C] (ende) verscheit vander huut ende maecse droger dan si sculdech es te sine bi naturen. Ende dus wert si hart bi roekeloesheiden van den meester. ende om dat hi niet en weet wat hi doet. so vallet thaer ute dat nemmermeer weder en mach wassen want die droge plaestren entie heete hebben verteert die wacheit. Entie hitte van den plaestren heeft die huut so verhart datter geen haer uut en mach comen. want daer nes gene verscheit. Want so⁺ waer enech dinc wassen sal. daer moet siin getemperde hitte ende getemperde wacheit. want daert te heet es daer verbernet⁴⁾ ende verdroget te zere. ende daert te wac es. daer verdrinket te zere. want daer wacheit te vele es. Noch seit die glose als men plaestren leit. liggen si te⁺ lange op .1. zeer so comter af alsoet vorseit es. ¶ Dese scorftheit comt onderwilen van souter fleumen. ende dan heeft hi grote joecte daer in. ende daer af comen grote scorftheiden ende vele [sculferen G]. Noch esser ene die comt van melancoliën. entie en jooken⁺ niet so zere om die coutheit vander materiën entie droocheit.

Mer siin die humoren gorssem.⁺ so comen daer af grote puusten ende sonderlinge vele etende⁵⁾ ende niet pinende ende neit badende. entie van diversen manieren. ¶ Hier bi mogedi kennen den mensche van wat humoren dat hi es. Also ons bescrijft lancfranc. entie oude vroede meester ypocras ende galyeen. Avicenna. ende rasis. ende vele andre meesters. Dit siin tekene vanden sangwijn dat siin die gene die van bloede siin ende siin wel gevleescht ende vet

1) C: Ofte men sal dat haer hute trecken met eener tanghen aldus ghemaect (grove schets)

2) C: scerper

+ G 41b.

+ L 170b.

3) C: blec; G:raeu; L:bleec

+ C 28a.

+ G 41c.

+ L 170c.

4) C: versmoret

+ G 41d.

+ C 28b.

+ B 121a

5) C: etterende

[p. 62]

⁺ende wel gevarwt root. ende heeft den mont zoete. ende hi heeft puusten vol etters. Ende hi heeft die orine root ende dicke. ende van jongen jaren onder .30. Ende spise eet hi dewelke siin voetsel es bi gewoenten. alse goet vleesch goet broot. ende dies gelike ende drinct goeden dranc alse goeden wijn. dit siin alle tekene dat hi es van bloede, ¶ Ende die van coleren siin. die siin mager ende hebben grote handen ende gevarwt rootachtech [of geluachtech ende hare orine es root gheverwet G]. ende hebben luttel¹⁾ hongers ende luttel becomingen in hare spise. ende in die stede van den puusten die si hebben es gelu. entie puusten droge ende herde zeer. dits teken van den colerijn ¶ Ende sulke siin ⁺die hebben den lichame wit. ende witte puusten sonder varwe. mer witte cleine adren. ende die ⁺menscen siin swaer. ende hebben vele spekels ende dat taey. Ende die orine wit ende bleec ende rou ende dicke. [hebbende dorst G] ende spade²⁾ haer spise verterende. Entie zere steden siin wit. of moru. of sachte te tastene. ende vele verscheiden sonder hitte. dits teken vanden fleumaet ¶ Die melancolijn heeft den lichame mager ende bruunachtech. ende siin orine es bruun ende bleec ende dunne. of ⁺onder swerte varwe ende groenachtech ende dunne. Ende hi eet wel ∴ Ende siin bloet es bruunachtech ende dicachtech. Ende dits hem quaet geten. coyen³⁾ vleesch. geyten vleesch. warmoes van colen ende alle poteten van roden zade gemaect want dit doet wassen rode coleren dat es melancolie. Ende die zieke stede wert bruunachtech ende rootachtech ende hartachtech ende dits teken van melancoliën. ¶ Ende of die materie es van melancoliën. so es men sculdech meer te morwene die stede ende te verschene die huut met dwane van watere daerin gesoden⁺ siin violet bladre ende grisecom in latien fumus terre. Ende daerna met smeringen van oliën van violetten tote die materie⁴⁾ gemorwt si.

entie huut geverscht si. ¶ Den⁺ zieken voedet met verscen voetsele. alse goet wederiin vleesch. gesoden kiekenen. roems⁵⁾ warmoes, moruwe eyeren. gekerende melc metten gortte gewelt. Ende alle versce spise sonder die vorseit es die doet wassen melancolie. ¶ Dit siin die namen van diversen manieren van puusten wassende op thooft ende in andren steden vanden lichame van meneger manieren ende misselike geformeert. ende dese heet meester gilbeert waterbellen. also men op dwater mach sien bi wilen alst reynt⁶⁾. Maer siin si hart. so heet hi die ziecheit spidecie. ende siin⁺ recht onderwassen oft benetelt ware. ¶ Onderwilen so wassen puustkine op thooft hier ende gens. ende daer wast haer ute oft swinenborstelen waren. ende dese heten caries. Ende na die puustkine⁺ bliven cleine gaetkine onderwilen. uten welken comt lingene⁷⁾ also dicke oft ware zeem. ende dese heeten raten. ¶ Onder-

+ G. 42a.

1) C: vele

+ L 170d.

+ G 42b.

2) G: qualike

+ C 28c.

3) L: coeyen

+ G 42c

4) G: stede

+ B 121b

5) G: goet gans

6) C: regent

+ G 42d.

+ L 171a.

7) C: vullnisse

[p. 63]

wilen ⁺verschet die huut in meneger steden met scorftheiden. ende met groter joocten. vanden welken comen vele sculferen. ende daer ute comen .4 grote haren meer. of min [alse zwine. borstelen G]. ende dese heeten tines. ¶ Alse die huut root es. dats van bloede. Ende esser vele hitten entie huut gelu. dats van coleren. Ende essi bruunachtech ende die scorften¹⁾ siin gevarwt loodachtech dat siin van swerter coleren. Ende essi wit ende moru. entie versceit diere uut comtsi ⁺gelijc dat olie es. so eist fleumen ∴ ¶ Nu gaen wi ter rechter curen ende weten onthouden dat ons vorleert es. In scorftheiden van kindren. of diet niet geweest en hebben .1. jaer²⁾. siet die geneest ten iersten dat ghi moget met dat hier achterwert gescreven wert. In ouden lieden ende in diere in veroudert siin. so kent die ziecheit. als u vorleert es. ende purgeert ierst die humoren. ¶ Es die scorftheit van bloede dewelke u es geleert kennen. so digereert die materie met oxisacum nemende nuchtens .3. lepel vol met .5. lepel vol warms waters geminct tegadere. ende dit drinct nuchtens ende navens. ende doeten bloet laten ter middelster adren³⁾ vanden arme. ende daerna geeft hem desen dranc gemaect aldus ¶ Nemt violetten .1. Ʒ. prumen van damas ⁺sebesten .15. juiubas .20. dese doet zieden in .4. ℔ waters tote enen ponde.

⁺Ende dit ziedt ende doeter in van dat [march C] (dat) in cassia fistula es .1. Ʒ. tamarinden⁺ ende mannen elx .½. Ʒ. dit doet tegader zieden .2. walme⁴⁾ of .3. Ende daerna ziet int welke⁺ gezi(e)de gi doet navens .½. Ʒ. geluwer mirabolanen gepulvert ende also gelike .1. Ʒ. rebarben. Nuchtens tilike so ziedet⁵⁾ ende doeter in .½. Ʒ. sukers rosaet. ende dat geeft drinken heeter dan laeu. Dies ander dages navens so bade dat hi wel swete ende elx dages so drinke cyroop van grisecom Ende ware dattie fleume⁶⁾ ware van souter fleumen. so diger(er)et die materie met oximelle ende daerna purgeertene met .2. Ʒ. ende .½. Ʒ. yerasiin⁷⁾. of hi hart es in den⁺ lichame ende gaet hi wel ter cameren bi gewoenten. want dese medicine purgeert verbernde humoren. Dies derds dages so stove ende swete wel ende daerna so dwa siin hooft met gesoutenen borne want het suvert ende ontdoet ende droget. Ende dies ander dages doeten bloet laten in die middeladre dit es men sculdech te doene in verbernden humoren. ende daerna salmen moruwen thooft met desen dingen. ¶ Nemt papple entie wortel van hoemste ende dat ziedt in borne ende daer met wasscet thooft. ende legt vanden crude op thooft ende doedire in versche botere [soe vele C] hets te beter. Ende dit doet dicken den zieken wel gebaedt. Ende trect hem uut die quade haer⁺ met enen tanxkine⁸⁾ of suvert hem thooft met silotrum. Ende wert hem

+ C 28d.

1) G: sulferen (scilferen?)

+ G 43a.

2) C: ofte dat niet vuljaert en is

3) L: mediana

+ G 43b.

+ B 121c.

+ C 29a.

4) C, L: walle.

+ L 171b.

5) C: hierof soe maect warme eenen toghe smorges

6) C, L: materie

7) C: yera ruffini

+ G 43c.

+ C 29b.

8) In G een afbeelding.

[p. 64]

thooft te heet¹⁾ of dat hem te zere sweert. so smeertene met deser zalven ⁺¶ Nemt olie van violetten ende van rosen. ende .2. doders van eyeren. ende versch swinen smout ⁺ende minget te gadere. ende smertene hier met. dit benemt die sweringe entie hitte ende gesmiedt. Ende daerna so comt die drogende zalve. ¶ Nemt mostert saet. ende stafisagria saet. dit maelt wel cleine ende maecter af cleine pulver dan minget met zeme ende smeert daer op. Mer en latet daer niet lange op. het mochte den zieken doen cortsen. ¶ Noch ene ander: Nemt duven mes ende tempert met wine of met aysine ende met zeme even slecht dit doet tselve. Ende es oec goet geleit op geswollen voeten dengenen die dwater in hebben. ¶ Noch ene ander. Nemt zepe. levende sulfer. peper. piretrum. stafisagria quicselver gebluscht met nuchteren mans spekelen. elx even vele vanden cruden. Mer vanden quiczilvere die helft minst. dit minget wel met verscen swinen smoute ⁺ende smeert daermede tscorfde ⁺hooft dit es goet mede te suverne

¶ Noch .1. ander die goet es jegen dat moermael. want het droget sere. Nemt levende calc ende operment elx even vele. ende dit pulvert wel cleine ende tempert met zepen ende olie van oliven ende smert daer met. ¶ Noch .1. ander die geneest scorftheit ent moermael ende alle coude drope. Nemt litargirum .2. ℥. ende pulvert wel cleine ende minget met oliën van oliven. ende met aysine temper(e)nde in enen motalinen mortier wrivende onderwilen daerin doende⁺ die olie onderwilen den aysiin. ende wrivet alse .1. sause. dat si also cleine alst mach siin. ende also dunne alse zeem. ende also slecht. dese zalve es goet alsoet vorseit es. ¶ Noch .1. ander Nemt levende calc ende operment. dese pulvert ende tempert met oliën ende met aysine. alsoet vorseit es vander andren zalven. dese geneest scorfde hoofde sonder⁺ thaer uut te doen vallen ¶ Wildi maken .1. ruggene huve thaer met uut te treckene. Nemt sceppec ende smeltet. ende dan mincter in cleine pulver van witten wieroke ende van mastic ende .1. luttel rous zeems. ende dit minget al te gadere ende dan smeret op .1. leder of op .1. campen cleet ende dat maect met sterken litsen die niet breken en mogen. ende dat legt laeu op siin hooft.⁺ Ende alster op heeft gelegen .3. dage of .4. so doeten staen op enen stoel. ende maect .1. sterke corde vast an enen balken ende die maect vaste metten litsen. ende dan trect den stoel van onder sinen voeten [dan sal hi blivende²⁾ hanghende ende C] Aldus sal die zieke quite wesen van sinen stincstox. ende dit heet ene ruggene huve. ¶ Nu verstaet int genesen van scorfden hoofden. dits die gerechte⁺ cure. Int ierste die stede te moruwene als u vorleert es. dat ghi niet en legt op thooft silotrum. Want die wortelen vanden quaden haren en soudenre niet met uut gaen die stede en ware tierst gemoruwet. Maer alst gemoruwet es ende gi werken wilt metter ruggenre

1) C: hart

+ G 43d.

+ L 171c.

+ B 121d.

+ G 44a.

+ C 29c.

+ G 44b.

+ L 71d.

2) l: bliven

+ G 44c.

[p. 65]

huven. so werct met diere vorseit es. Of met deser gemaect van desen dingen ende gespreit op .1. leder of op .1. linen cleet alsoet vorseit es. ¶ Nemt swert pec. ende ⁺herst. terbentine. [tarwin blomme C] ende dit smelt op 1.. cleine vier so dat wel geminct si. ende dan legget opt leder of opt cleet ende doet alsoet vorleert es.

+ C 29d.