[Nummer 2]

Vergelijkende rythmische onderzoekingen in Nederlandsche poëzie1)

III. De zegetocht van het sonnet. (1880-1895)

4. Willem Kloos

HET is over het algemeen waarschijnlijk, dat bij de kunstuitingen van één auteur de volgorde van publicatie correspondeert met de volgorde van het ontstaan. Het eene werk moge wat korter, het andere wat langer in portefeuille zijn gehouden, en het moge soms voorkomen, dat in eenzelfde periode aan meer dan één gegeven afwisselend is gewerkt, al naar de inspiratie wilde - dit alles neemt niet weg, dat wij, indien er geen tegengestelde feiten aanwezig zijn, een later verschenen boek ook als later geschreven mogen en moeten beschouwen.

Bij de volgorde der verzen binnen één bundel is de toestand geheel anders. Hoewel sommige auteurs een min of meer chronologische reeks verkiezen, zijn er toch ook andere, die terwille van de eenheid van den geheelen bundel de tijdsorde opofferen; soms immers zal een vers gegroeid zijn uit een stemming die in wezen tot een voorbije periode behoort, soms ook zal een bepaalde ontroering de eerste glans zijn van een nieuwen psychischen dag, die pas later in volle helderheid aanwezig is. De groei, die een dichter-leven evenals elk menschenleven is, komt niet gelijkmatig en objectief in zijn werken tot uiting, doch af en toe, en steeds gekleurd met den gloed van herinnering of van verwachting. Bij de samenstelling van een bundel kan hij de voorkeur geven aan de

psychologische orde boven de chronologische volg-orde, en hij zal dit te eerder doen, naarmate hij alle kunst en dus ook zijn eigen méér beschouwt als ‘document humain’, dan als losse, op zichzelf staande stukjes schoonheid. Er kan ook een andere reden zijn. Het is bekend, dat Perk in den Mathilde-cyclus de verzen door ‘een strakken draad’ wilde verbinden; natuurlijk wijkt die rangschikking af van de volgorde waarin Perk de sonnetten schreef, al is in dit geval de tijds-afstand tusschen het ontstaan van het vroegste en het laatste vers zeer gering.

Wil men de chronologische orde van de verzen uit één bundel nog tennaastebij leeren kennen, dan zijn - alweer: bij afwezigheid van àndere gegevens - de verschijningsdata der in de tijdschriften eerder gepubliceerde gedichten althans eenig houvast. De bundel ‘Verzen’ nu van Willem Kloos1), bevat zijn poëzie in nagenoeg geheel dezelfde rangschikking, zooals hij ze in den Nieuwen Gids heeft doen verschijnen. Tot en met sonnet XLVII is er geen afwijking: de verzen I-VI vindt men in den eersten jaargang2); de verzen VII-XXXV in de eerste aflevering van den vierden jaargang; de verzen XXXVI-XLVII in de tweede aflevering daar van. De verzen XLVIII en LI-LV staan in de vierde aflevering van den vierden jaargang, met slechts één kleine afwijking in de opeenvolging (XLVIII staat namelijk achteraan). De sonnetten XLIX en L ontbreken echter in den Nieuwen Gids. In den achtsten jaargang treft men aan: sonnet LVI-LXVIII (derde aflevering, Febr. 1893); voorts sonnet LXIX (vijfde aflevering, Juni 1893); en in de zesde aflevering, Aug. 1893, de verzen LXX-XC, benevens Okeanos en Rhodopis! Tenslotte zijn in den beruchten negenden jaargang, de eerste, tweede en derde aflevering, de scheldsonnetten geplaatst, waarvan in den vierden druk gelukkig een groot aantal, maar mijns inziens nog steeds te weinig, is weggelaten. Slechts sonnet XCI en XCII ontbreken in den Nieuwen Gids; sonnet XCI is gelijk aan L. Dit kleine feit, van een op twee plaatsen ingevoegd gelijk sonnet, is voldoende om te zien, dat wij in den bundel géén chronologische volgorde kunnen hebben.

Ondanks de haast volkomen congruente rangschikking in den Nieuwen Gids en in het boek, staan wij voor een reeks vragen betreffende de data van ontstaan, waarop ik geen definitief antwoord durf te geven, maar waarover ik toch enkele opmerkingen wil maken. Hoe òn-chronologisch de ordening is, blijkt, wanneer men de dateering van XCII en XCIII nagaat; beide staan natuurlijk ongedateerd in den bundel

en ze zijn door de nummering althans schijnbaar verbonden. Sonnet XCII draagt in den Nederlandschen Spectator, jrg. 1884, de aanduiding: 11 Februari 1884; sonnet XCIII in den Nieuwen Gids, negenden jaargang, de datum: 20 September 1893!

Deze zonderlinge opeenvolging is een gevolg van het feit, dat Kloos in den achtsten jaargang van den Nieuwen Gids bijna alle verzen heeft herdrukt, die reeds vóór de oprichting in andere bladen waren gepubliceerd, doch niet gezamenlijk als een aparte groep, maar vermengd met blijkbaar veel later ontstane verzen; verzen namelijk waarin de scheldsonnetten zich reeds aankondigen (LXXV, LXXX). Deze scheldsonnetten zelf zijn van October 1893 en in de Nieuwe-Gidsafleveringen ten deele gedateerd.

Er is nog een gegeven: in het jaar 1919 is voor de Zilverdistel een bibliophiel-uitgave gedrukt van Willem Kloos' Verzen uit de jaren 1880-1890. De rangschikking in dezen bundel verschilt aanmerkelijk met die van den definitief geworden tekst. De rubrieknamen ‘Lyrische Verzen I’ en ‘Lyrische Verzen II’, wekken sterk den indruk, dat er hier van tijdsorde sprake is. Terwijl er bij ‘Lyrische Verzen I’ negentien sonnetten staan in een, vergeleken met de bekende uitgave, verbijsterende volgorde,1) is ‘Lyrische Verzen II’ voornamelijk de reeks van de in den vierden jaargang van den Nieuwen Gids voor het eerst gepubliceerde verzen, met slechts eenige weglatingen en wijzigingen in de rangschikking, en: een vijftal uit den achtsten jaargang2). Deze luxe-uitgave heeft als eerste gedicht ‘Sappho’, terwijl tusschen de twee afdeelingen Lyrische Verzen ‘Okeanos’ is geplaatst. Nu dateeren Sappho en Okeanos uit ongeveer dezelfden tijd: omstreeks 18843). Sonnet LXXIX en sonnet LXXVII, die van de Lyrische Verzen I het 14e en 15e gedicht vormen, zijn echter reeds gepubliceerd resp. in den Nederlandschen Spectator van 1882 en in Astrea van 1882! Ik moet bekennen, dat ik geen uitweg meer zie.

In den definitieven tekst, vierden druk, hebben we een bundel van verzen, die door een doorgaande nummering verbonden zijn; hun volgorde is echter noch chronologisch noch psychologisch verantwoord, terwijl het weglaten van de titels verwarrend werkt. Dr. Donkersloot acht deze schrapping der titels, die ‘goeddeels overbodig en weinig karakteristiek waren’4) geen verlies. Deze meening lijkt mij onhoud-

baar: want behalve dat voor een sonnet als het vierde, het opschrift ‘Eva’ van méér belang is, dan de opdracht ‘Voor Jac. van Looy’, die gehandhaafd bleef, (terwijl die van: ‘De Zee, de Zee klotst voort’ aan Frederik van Eeden niet werd hersteld), is ook voor vele sonnetten de aparte zelfstandigheid een vereischte, terwijl nog weer andere samen behooren of met een drietal bijeen. Lang niet alle sonnetten van Kloos zijn trouwens lyrisch; in eenigen is een episch-dramatische trek, en zoo er in de voorkeur voor een bepaald klassiek gegeven een aanduiding ligt wat betreft de persoonlijke stemming van den auteur, niettemin moet men een onderscheid blijven maken tusschen het vers waarin de dichter zichzelf gehéél geeft en énkel zichzelf, èn dat, waarin hij verscholen gaat achter de verbeelding van een mythologische of historische gestalte.

Het probleem van de tijdsorde zou ik met graagte vermeden hebben bij mijn rythmisch onderzoek; maar het feit dat Kloos in den Nieuwen Gids zijn verzen in drie zoo betrekkelijk ver uiteenliggende perioden heeft gepubliceerd - en herdrukt - (eerste jaargang, vierde jaargang, achtste en negende jaargang), maakte het mij onmogelijk. Ik meende reeds bij een aandachtige lezing een verandering in de structuur van Kloos' rythme te bemerken, en om het al-of-niet juist-zijn hiervan aan te toonen, moest ik weten, of later gedrukt ook later geschreven beteekent.

Ik ben tot deze conclusie gekomen, die ik als basis voor mijn analyse aanvaard:

tot de vroegste verzen van Kloos behooren in elk geval:

Rhodopis (‘Nederland’ 1880); en de sonnetten LXXXIV, ‘An Platen’ (niet herdrukt), LXXXV, LXXXVI, LXXXVII, LXXXVIII (‘Astrea’ Aug. 1881);

LXX, LXXI, LXXII, LXXIII (‘Astrea’ Dec. 1881);

LXXVI, LXXVII (‘Astrea’ 1882);

LXXVIII, LXXIX (‘De Nederlandsche Spectator’ 1882);

XCII (‘De Nederlandsche Spectator’ 1884);

I, II, III, IV, V, VI (‘De Nieuwe Gids’ eerste jaargang).

Gezamenlijk dus een aantal van eenentwintig sonnetten, waarvan twintig in den bundel ‘Verzen’ zijn opgenomen. Voorts Sappho en Okeanos.

Tot een latere periode behooren hoogstwaarschijnlijk:

VII tot en met LV, zoowel sonnetten als strofische verzen, welke met een enkele uitzondering zijn opgenomen in de afdeeling ‘Lyrische Verzen II’ van de Zilverdistel-editie.

Tot een derde periode kunnen we rekenen de scheldsonnetten, gepubliceerd in den negenden jaargang van den Nieuwen Gids.

Er blijven een aantal gedichten over, waarvan ik den tijd van ontstaan niet met voldoende zekerheid kan bepalen; deze vielen derhalve reeds dadelijk buiten mijn rythmisch onderzoek. Aangezien verder voor een vergelijking der drie perioden een gelijke omvang van elke groep der onderzochte verzen het gemakkelijkst zou zijn, heb ik mij tot drie maal twintig sonnetten bepaald, te weten:

a.	I-VI, LXX-LXXIII, LXXVI-LXXIX, LXXXIV-LXXXVIII en XCII;
b.	VII-XXVI;
c.	XCIII-XCVI en XCVIII-CXIII.1)

Voor ik er echter toe over ga, de resultaten van mijn analyse te behandelen, moet ik eerst nog een ander punt ter sprake brengen. Want Kloos is niet enkel dichter, hij is ook criticus, en verzorgde van den beginne af de litteraire kroniek van den Nieuwen Gids. Het is opmerkelijk, hoe gering het aantal bezonnen, wetenschappelijk waardevolle rythmische aanduidingen in die vele bladzijden van ontwijfelbaar hoogst belangwekkende beschouwingen is, en hoe Kloos nergens de scherpe intellectueele doordringingskracht bezit, die Verwey in zijn studie over het sonnet en de sonnetten van Shakespeare in zoo hooge mate vertoont.

De weinige passages waar Kloos zich over versbouw en metriek uitlaat, zijn te vinden:

1.	in de beschouwing over Burgerdijks Prometheus-vertaling;
2.	in de Verwey-bespreking, Nieuwe Gids 1, I, pag. 320-321;
3.	Nieuwe Gids 1, II, pag. 139-142;
4.	Nieuwe Gids 2, I, pag. 156-159, en een opmerking op pag. 320;
5.	Nieuwe Gids 2, II, pag. 306-308;
6.	Nieuwe Gids 6, I, pag. 142-146;
7.	Nieuwe Gids 9, I, pag. 337: Aphorisme XXVII.

De nummers 1, 5 en 7 zijn van weinig belang; de andere zal ik kort citeeren, om een conclusie mogelijk te maken.

‘Verwey neemt in versbouw en rijm en woordvoeging tal van onschoolsche vrijheden, die even zoovele schoonheden ten gevolge hebben. Nieuw is ook de vermenging van iambische, trochaeische, daktylische

en anapaestische verzen in Rouw om 't jaar en In memoriam patris, die met hun beiden het allerhoogste en allerschoonste van den bundel zijn.’ (N.G. 1, I, 320.)

‘De opeenvolging der klanken in hunne eigenaardige, individueele combinatie vormt, tezamen met de plaatsing der accenten, den rhythmus van het vers.’ (N G. 1, II, 139).

‘- het innig voelen van het rijm is dan ook een bijzondere genade, aan den heer Winkler Prins verleend, die hem wel te stade komt. Want de heer P. schrijft zeer dikwijls kortregelige verzen, en zijn stemming heeft er soms zelfs plezier in, op anderhalven voet te trippelen, terwijl zij er zooveel kan krijgen als zij hebben wil. Nu houd ik niet van die korte regels. De vijfvoetige jambe is het eenige vers, dat alle hoogten en diepten der inwendige stemmingsmuziek kan weêrgeven met zijn duizendvoudig te moduleeren rhythmus, die naar willekeur zacht trillen of wild bewegen of statig rollen kan. Bij korte regels wordt telkenmale de groote strooming van het sentiment gebroken en het is ook duidelijk dat men in een combinatie van drie lettergrepen lang zooveel expressie niet leggen kan, als in eene van tien.’ (N.G. 2, I, 157.)

‘Bij dezen (nl. Da Costa) golven de iamben met langen en langzamen slag, lang door de eniambementen, langzaam door de veellettergrepige woorden.’ (N.G. 2, I, 320.)

‘Poëzie-in-wording zou een onjuiste benaming zijn, maar zij zou toch veel kunnen helpen ter verklaring van wat ons nu in Gorter's verzen vreemd is of schijnt. De onregelmatigheden van rhythmus, het onvolkomene der rijmen, het vluchtige en ieder oogenblik afwisselende der visie, dit alles wordt heel duidelijk zoodra men die verzen beschouwt, niet als menschelijk werk, door reflectie gefatsoeneerd en door abstractie bijééngehouden, maar als de essence der poëzie zelve, vastgegrepen in de diepere lagen van het lagenrijke leven der ziel, en, in haar tocht naar boven, naakt aan den dag gebracht, voordat de regelende functies van de geest de naïeve frischheid der emotie en der fantasie hadden kunnen nameten met hun duimstok en met hun nieuwsgierige menschen-wijsheid beslaan.’ (N.G. 6, I, 145.)

 

Deze citaten spreken eigenlijk voor zichzelf. Ze bewijzen, dat Kloos volmaakt vóelde, maar zeker niet wíst, wat nu precies rythme in nederlandsche verzen is; de classicus Kloos gebruikt zonder nadere verklaring de klassieke namen voor de accentvormen van Verwey's verzen; de uitdrukking ‘vermenging’ van versmaten is ergerlijk is van ouderwetschheid: het schijnt wel, of naar Kloos' meening Verwey zijn verzen op

gelijke wijze construeerde als Vosmaer naar eigen getuigenis deed.1)

De omschrijving van rythme als een ‘opeenvolging der klanken in hunne eigenaardige individueele combinatie’, ‘tezamen met de plaatsing der accenten’ is alles-omvattend en dus niets-zeggend. Het Gorteroordeel, waar Kloos ‘onregelmatigheden’ in het rythme constateert, is, hoe goed-gevonden de verdere uiteenzetting ook mag wezen, toch een slecht verbloemde verlegenheid tegenover een soort van literaire kunst, die m.i. niet in het schema proza-poëzie kán worden gerubriceerd, daar ze inderdaad, naar Van Deyssels uitspraak, niet behoort ‘tot de orde der dingen die men mooi kan noemen’. Zoo blijft dan eigenlijk alleen Kloos' meening over de vijfvoetige jambe als een belangrijke verklaring over, echter zonder verdere uitwerking en fundeering. Maar het is voldoende om te weten, dat Kloos de ‘vijfvoetige iambe’ als den metrischen grondslag van zijn verzen duidelijk voelde. Het rijmwoord zal voor hem waarschijnlijk een vrij groote beteekenis hebben (Vgl. N.G. 2, I, 158), zoodat een veelvuldig enjambement, in deze eerste periode althans, wel niet geconstateerd zal kunnen worden.

Inderdaad is dit in volkomen overeenstemming met de rythmische structuur der vroegste sonnetten: ofschoon er vergeleken met Perk en Hélène Swarth een kleine vermeerdering is, blijft het aantal afwijkingen van de rythmische norm betrekkelijk gering, terwijl het aantal enjambementen ook nog matig genoemd kan worden. Eerst in de tweede en derde periode stijgen deze getallen sterk; het aantal niet-onderbroken versregels daalt, het aantal één- en meer-malen onderbrokenen loopt omhoog (resp. 108, 121, 145; en 76, 109, 108); het aantal omzettingen wordt grooter, zoowel op de eerste als op de andere plaatsen (resp. 33, 39, 52; en 5, 18, 33); dat het getal voor de onder- en over-betoningen niet zoo veel varieert, ligt natuurlijk aan het feit, dat het slechts betrekking heeft op de niet-omgezette, dus min of meer normale jamben, en het aantal hiervan is door de stijgende afwijkingen geringer geworden.

In de eerste periode vormen de onderbrekingen na de tweede, vierde en zesde syllabe, en hiervan vooral na de vierde, het grootste deel; in de tweede periode domineert de vierde lang niet in zoo sterke mate, terwijl de vijfde een relatief hooger aantal vertoont; de derde periode gaat in dit opzicht nog veel verder, en bezit getallen, die voor de vierde, vijfde, zesde en zevende vrijwel gelijk zijn. Het ligt voor de hand te denken, dat hieraan het groote aantal enjambementen niet vreemd is: terwijl immers in de eerste periode minstens vier vijfde der versregels na een pauze begon, en een nieuwe rythmische golving daar dus tegelijk

Overzicht van het aantal onderbrekingen en de plaats daarvan.

	Geen	Eén onderbreking na syllabe
		1	2	3	4	5	6	7	8	9
Totaal 1e periode	136	6	16	7	37	15	17	6	1	3
Totaal 2e periode	106	14	7	5	29	20	29	12	5
Totaal 3e periode	86	9	14	7	26	27	21	22	17	2
Totaal 60 sonnet- ten	328	29	37	19	92	62	67	40	23	5
Daarvan bijv. uit de 1e per.:
a. Wenn ich mich still	10		1	1	1	1
b. Ich höre leise	8	1		1	1	1
c. De jong- ling staart	8				3	1		1
d. Er stroomt	9		2		3
e. O Liefde	6				2	2	2	1
f. De sterf- ling	3	1	2	2	5	1
g. Ik denk altoos	5		1		2	1	3	1
h. Zooals daar ginds	6	2	1		4
i. Ik droom- de	9				2		1		1
j. Zij hoorde 't twisten	5						1			1
k. Ik ben een God	8			1			3
l. Nauw zicht- baar	4				1	3	1			1
Uit de 2e periode:
m. Ik wijd aan U	6	1	1	1	1		1	1
n. Moisa	4	2			1	1	3		1
o. Diep uit de nooit	4	2		1	2	1	3	1
p. O, dat ik haten moet	5	4		1	1		1
q. Ik heb U dit	3		1		1	1	2	1
r. Laat mij nog een- maal	3			2	2	1	2
s. De boomen dorren	7	1			1	1	2	1
t. Men- schen zijn wijs	1				3	1	1	1
Uit de 3e periode:
u. Geslacht, dat was	2	1	1		2	2		1	1
v. Dit gansch geslacht	6	1	1		1	1		1
w. God vraagt niet	5	1	1		2	1	1		1
x. O men- schen	3			1	3	1	2
y. Sterk kind					1		3	2
z. Het bloed stroomt	4		2		2	2		2
aa. O Dron- kenen	4	2			1		3	1	2
bb. On- schuldig op	4		1	1	1	1	1		3

Overzicht van het aantal onderbrekingen en de plaats daarvan.

	Meer dan één onderbreking na syllabe
	1	2	3	4	5	6	7	8	9
Totaal 1e periode	8	11	11	12	10	7	7	9	1
Totaal 2e periode	4	17	9	23	10	21	9	13	3
Totaal 3e periode	6	12	13	13	11	15	14	15	8
Totaal 60 sonnetten	18	40	33	48	31	43	30	38	12
Daarvan bijv. uit de 1e per.:
a. Wenn ich mich still
b. Ich höre leise			2		2
c. De jongling staart			1	1
d. Er stroomt
e. O Liefde			1				1	1
f. De sterf- ling
g. Ik denk altoos		1				1
h. Zooals daar ginds			1				1
i. Ik droom- de	1						1
j. Zij hoorde 't twisten		1	4	1	3	3	2	2
k. Ik ben een God		1		1				2
l. Nauw zicht- baar		2	1	4			1	1
Uit de 2e periode:
m. Ik wijd aan U			1				1	1	1
n. Moisa				1	1		1	1
o. Diep uit de nooit
p. O, dat ik haten moet	1	1	1	1
q. Ik heb U dit		1		3	2			4
r. Laat mij nog een- maal		1	1	2	1	1	2		1
s. De boomen dorren						1		1
t. Men- schen zijn wijs	1	2	2	2	1	4	1	1
Uit de 3e periode:
u. Geslacht, dat was	2			1	3		2		1
v. Dit gansch geslacht	1		2		1	1	1		1
w. God vraagt niet				1		1	1	1
x. O men- schen	1	2		3	2			1
y. Sterk kind	1	4	2			3	3	3	1
z. Het bloed stroomt		1		1		1	1
aa. O Dron- kenen					1				1
bb. On- schuldig op				1		1	1	1	1

met den regel aanving, is er in de derde periode door het hooge getal der enjambementen zeer vaak een regel, die inzet met het kleinere of grootere slotstuk van een rythmische eenheid, terwijl de vorige regel het begin daarvan in zich draagt.

Interessant is het na te gaan, hoe zich de omvang van de rythmische

Overzicht van het aantal afwijkingen en de plaats daarvan.

		Omzetting
		1e j.	2e j.	3e j.	4e j.
1e per.		33	3	2
2e per.		39	2	6	10
3e per.		52	11	13	9
60 sonn.		124	16	21	19
	Pag.
	4e dr.
a.	85	3
b.	86	1
c.	71	1
d.	72	3
e.	77	1
f.	79	1
g.	1	1
h.	2	3
i.	3	3	1	1
j.	4	1	1
k.	5	4
l.	6	2
m.	7	2
n.	8	1			1
o.	11	4		1
p.	13
q.	17	5		1	1
r.	20	3
s.	22		1		1
t.	24	3			1
u.	94	3
v.	95	1		1
w.	99	4	1	2
x.	102	4	1
y.	104	1		1
z.	106	1	1		1
aa.	109	2		1	1
bb.	112	3	1

Overzicht van het aantal afwijkingen en de plaats daarvan.

		A.1)	P.2)	X.3)	Overbetoning op syllabe
					1	3	5	7	9
1e per.		23	7	2	47	16	9	11	8
2e per.		29	14	7	36	34	10	14	17
3e per.		50	16	21	44	34	16	22	26
60 sonn.		102	37	30	127	84	35	47	51
	Pag.
	4e dr.
a.	85				2			1	1
b.	86	1			3
c.	71	2	1		2	2
d.	72	1			1
e.	77	1			2	1	2
f.	79	3	1		2
g.	1	1			2	1		1	1
h.	2	4	1	1	1				1
i.	3	1	1		1		1		2
j.	4				4	4	3	2
k.	5	1			1	2
l.	6	2		1	3	2	1	2	2
m.	7	2	1		1	3
n.	8	1	2		2	1			1
o.	11	1	1		2	2
p.	13		3		4		2	1
q.	17	3		2	1	3			1
r.	20	2			1	1	1	1	1
s.	22		1			1	1	1	1
t.	24	2		1	2	1			2
u.	94	3	2		2	1		1	2
v.	95	2	1	1	1	1	1	2	1
w.	99	4	1	3	2	2	1	1	2
x.	102			1	5	4	3	1
y.	104	3	1		3		1	4	2
z.	106	2	1	1	2	2		1	2
aa.	109	3	1	1	5	1			1
bb.	112	3			2		1	2	3

Overzicht van het aantal afwijkingen en de plaats daarvan.

		Onderbetoning op syllabe					Enjambement
		2	4	6	8	10	niet	?	wel
1e per.		6	16	42	32	4	224	14	42
2e per.		19	34	69	29	2	219	12	49
3e per.		12	36	45	44	2	162	3	115
60 sonn.		39	86	156	105	8	605	29	206
	Pag.
	4e dr.
a.	85		2	1			13	1
b.	86		1	1			12		2
c.	71		1		2		14
d.	72			6	2		10	1	3
e.	77			1	1	1	12		2
f.	79			1	1		12		2
g.	1			2	3		9	2	3
h.	2		1	2	2		13		1
i.	3	2	2	1	2		11	2	1
j.	4		1	3		3	11		3
k.	5	1	1	3	3		6	2	6
l.	6		1	3	1		9	3	2
m.	7	1	1	4	1		11	1	2
n.	8		2	1	3		12	1	1
o.	11		2	2	3		11	1	2
p.	13	1	1	6			12	2
q.	17	2	2	5			8		6
r.	20	2	2	3	3		10	1	3
s.	22	1	1	3	2		10		4
t.	24		3	3	1		9		5
u.	94		1	1	3		9		5
v.	95	2	3	5	1	2	8		6
w.	99	1	3	2	2		9	1	4
x.	102	1		1	4		7		7
y.	104	1	2		2		1		13
z.	106		2	1	3		7		7
aa.	109		4	2	1		11		3
bb.	112		1	3	1		7		7

golving gewijzigd heeft. Elke periode is vertegenwoordigd met twintig sonnetten, dus telkens 280 versregels; het aantal onderbrekingen daarin is uit de totaaltelling der pauzecijfers, vermeerderd met het aantal van de niet-geënjambeerde regels gemakkelijk te berekenen. Deze getallen zijn resp. 408, 449 en 415; ze hebben betrekking op resp. 2969, 2899 en 3030 syllaben (de syllaben voor de vrouwelijke rijmen zijn meegeteld).

De gemiddelde rythmische golf is dus:

voor de eerste periode 2969: 408 = 7,28;

voor de tweede periode 2899: 449 = 6,45;

voor de derde periode 3030: 415 = 7,30.

Het merkwaardige feit doet zich voor, dat de veel wilder en heftiger laatste periode niettemin vrijwel gelijk is, wat gemiddelde betreft, aan de kalme eerste. Slechts de tweede periode toont een verkorting, die echter syntactisch niet een verkorting van den totalen zinsomvang, maar een onderbreking door tusschenzinnen, bijzinnen en interjecties beteekent; ofschoon ditzelfde syntactische proces in de derde periode in nog veel hooger mate aanwezig is, heeft Kloos hier toch weer in langer en omvangrijker golvingen zijn rythme uitgevierd. De cijfers voor dubbele onderbreking bewijzen echter, dat in de eerste periode het gemiddelde zich tusschen minder verre uitersten bevindt, dan in de tweede en derde.

Dat de strikte eischen van het sonnet door Kloos in zijn later werk minder streng zijn opgevolgd, blijkt ook uit enkele andere feiten. Zoo komen regels van twaalf lettergrepen in de laatste periode eenige malen voor; enjambement van den vierden en den vijfden regel treft men in de drie perioden resp. 2, 4 en 9 maal, terwijl de laatste groep nog wordt vermeerderd met een zestal enjambementen tusschen regel 8 en 9; zoo bezitten de vroegste twintig sonnetten 17 maal een rijm van den vijfden op den vierden regel, terwijl dit later beide malen 11 is; en het allerbelangrijkst is wel het dubbel voorkomen van een afwijking binnen één regel: eerst 2, dan 7, tenslotte 21 keer. Het is onmogelijk om al deze dertig gevallen apart te behandelen, en het heeft ook geen zin; maar een enkele vereischt bespreking. In het sonnet ‘Zooals daar ginds’ (II) heeft de laatste regel twee verplaatsingen van het accent naar achteren:

Het sonnet ‘Nauw zichtbaar wiegen’ heeft, eveneens in den laatsten versregel een omzetting van de eerste jambe en een verplaatsing:

Doch belangrijker zijn de paar gevallen waar de regel nadert tot het vierheffingsvers, bijv. uit ‘Menschen zijn wijs’ (XXIV) de 8ste regel:

Vergelijk ook sonnet CV regel 4, sonnet CVI regel 10 en CX regel 10. In al deze gevallen volgt op een sterke onderbetoning een omzetting, zoodat van de vier jamben (de eerste en vierde zijn normaal) het schema niet: , doch: d.i.: is.

De wijziging betreft hierbij niet slechts het accent; want de accentenreeks die hier (in XXIV) aanwezig is, de dactylus, heeft in germaansche verzen tijdmetrisch gezien den trioolvorm; in den tienden regel van sonnet CX is het de anapaest, die echter eveneens als triool moet worden geduid; het eenige verschil ligt in de syntactische of zelfs woordvormende binding der syllaben, en de daarmee samenhangende secundaire verdeeling van den geheelen zin. Zoo is dan m.i. de tijdmetrische vorm van den negenden en tienden regel van sonnet CX:

deze:

Het aantal verzen van dezen verkorten vorm, waarvan we bij Perk reeds één enkel exemplaar aantroffen, is ook bij Kloos gering. Hij heeft, zéker in zijn beste werk: de onvergetelijke vroege sonnetten, ook zonder de hevige doorbreking van den streng jambischen maat wonderen getooverd, bijvoorbeeld in het sonnet waarmee zijn bundels beginnen, en waarmee hij ook zijn medewerking aan den Nieuwen Gids begon:

Van Kloos' latere verzen staan slechts die op deze zelfde hoogte, waarin hij de stemming en de sferische pracht van zijn jeugdwerk hervindt.

G. STUIVELING