Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 105

[p. 249]

J.A.A.M. Biemans
Over de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese

Drie bijdragen aan de geschiedenis van de medioneerlandistiek en de Middelnederlandse handschriftenkunde^*

I
De overdracht van de BNM aan de UB-Leiden

Tegen het einde van zijn leven stond Willem de Vreese (1869-1938) voor de vraag wat er na zijn overlijden moest gebeuren met zijn Bibliotheca Neerlandica Manuscripta. Hoewel hij kon bogen op een lange reeks van publikaties - zijn chronologische lijst van geschriften telt meer dan 275 nummers¹ -, beschouwde hij de BNM niet zonder reden als zijn levenswerk. De Middelnederlandse handschriften die bewaard zijn gebleven, liggen verspreid over een groot aantal bibliotheken in verschillende landen van de wereld. Voor zijn studie van de taal wilde De Vreese precies weten welke teksten in handschrift bewaard waren gebleven en waar die handschriften zich bevonden. Tientallen jaren werkte hij aan het bijeenbrengen van gegevens over Middelnederlandse handschriften, veelal door de handschriften zelf op te sporen en ze vervolgens nauwkeurig te beschrijven. Resultaat: een verzameling beschrijvingen van zo'n

* Dit artikel is gedeeltelijk een omwerking van enkele eerdere publikaties over hetzelfde onderwerp. Waar ik geen kans zag het thans beter te zeggen dan toen, heb ik niet geaarzeld van die passages, voor zover nodig, opnieuw gebruik te maken (vrij naar W. de Vreese, zie de in nt. 5 aangehaalde bundel, p. 34, nt. 1).
Voor hun kritische kanttekeningen bij een eerdere versie van dit artikel zeg ik mw. Prof. Dr. A. Deprez, Prof. Dr. A. van Elslander, Ir. F. Willeumier, mw. Dr. J.M. Willeumier-Schalij en Dr. G.C. Zieleman van harte dank!

1 ‘Chronologische Lijst van de Geschriften van Willem de Vreese’, in: R. Roemans, Het werk en de betekenis van Prof. Dr Willem de Vreese. Antwerpen 1950, p. 107-130.

[p. 250]

Prof. Dr. Willem de Vreese (1869-1938) in de studeerkamer van zijn huis ‘Castra Frisonum’ te Voorschoten; de opname dateert van 1936.

[p. 251]

11.000 handschriften, ontsloten door middel van enkele indices van in totaal meer dan 300.000 fiches.² De betekenis van De Vreeses schepping laat zich min of meer samenvatten in een drietal punten. In feite heeft hij de studie van de Middelnederlandse handschriftenkunde van een geheel nieuw, modern fundament voorzien. Evident is natuurlijk het immense belang van de verzameling handschriftenbeschrijvingen: een ware goudmijn voor wie op zoek is naar gegevens over Middelnederlandse handschriften, hun makers, bezitters en gebruikers. Van primaire betekenis is echter, dat De Vreese dank zij de omvangrijke index op auteurs en/of trefwoorden in de BNM voor verreweg de meeste Middelnederlandse teksten de handschriftelijke bronnen daarvan ontsloten heeft.

Het is begrijpelijk dat hij voor deze unieke materiaalverzameling - door hem zelf ooit genoemd, ‘het werk zoowel van mijn hart als van mijn geest en mijn handen’³ - een goede bestemming zocht. Oorspronkelijk had hij het plan opgevat de BNM naar het voorbeeld van de Bibliotheca Belgica van Ferdinand Vander Haeghen in kaartvorm te publiceren, later gaf hij de voorkeur aan een uitgave in boekvorm.⁴ Een goede indruk van wat hem voor ogen stond met betrekking tot een uitgave van de ‘Index op auteurs en trefwoorden’ biedt zijn verhandeling ‘Sint Augustinus in het Middelnederlandsch. Uit de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’ van 1930, waarin hij een zo volledig mogelijk overzicht gaf van de handschriftelijke overlevering van de Middelnederlandse vertalingen van de werken van kerkvader Augustinus.⁵ Tijdens de laatste jaren van zijn leven moest De Vreese enkele zware operaties ondergaan en liet zijn gezondheid sterk te wensen over. Op een of twee probeersels met de beschrijvingen na, is dan ook bij zijn leven uit de BNM niets meer in druk verschenen. Niettemin meende De Vreese dat enkele, min of meer zelfstandige onderdelen van zijn BNM binnen afzienbare tijd persklaar gemaakt en gedrukt konden worden. Vermoedelijk heeft hij zelf ook wel beseft dat een integrale uitgave van de BNM geen haalbare zaak was, alleen al wegens de enorme omvang van het materiaal.

Toen hij in 1935, vlak voor hij in het ziekenhuis een operatie moest ondergaan, een testament opmaakte, legde hij daarin als zijn

2 Zie over de BNM: P.J.H. Vermeeren, De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese. Utrecht 1953 [Diss. Univ. van Amsterdam 1953] en Jos A.A.M. Biemans, Vijftig jaar BNM in de Leidse UB. Uitgegeven in het kader van een tentoonstelling gehouden in de Universiteitsbibliotheek te Leiden van 1 tot 30 mei 1989. Leiden 1989. Kleine publikaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek nr. 3; een overzicht van belangrijke publikaties over de BNM vindt men daarin op pp. 55-58.

3 Roemans, op. cit., p. V: ‘Uit het eigenhandig Testament van Willem de Vreese (19 en 20 Augustus 1935)’.

4 Vermeeren, op. cit., p. 16-17 en p. 35-36.

5 W. de Vreese, ‘Sint Augustinus in het Middelnederlandsch. Uit de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’, in: Miscellanea Augustiniana. Uitgegeven door de PP. Augustijnen der Nederlandsche Provincie. [Rotterdam] 1930, p. 341-373. De bijdrage werd herdrukt in: W. de Vreese, Over handschriften en handschriftenkunde. Tien codicologische studiën. Bijeengebracht, ingeleid en toegelicht door P.J.H. Vermeeren. Zwolle 1962. Zwolse reeks van taal- en letterkundige studies, nr. 11, p. 85-114.

[p. 252]

uitdrukkelijke wens vast dat de BNM ten dienste van de wetenschap bewaard zou blijven. Als mogelijke ‘bewaarplaatsen’ noemde hij de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage of anders ‘een der Nederlandsche universiteitsbibliotheken, bv. te Leiden of liever nog te Nijmegen, waar de meeste zin voor de geestelijke geschriften der middeleeuwen bestaat, en daardoor de meeste kans op een nuttig gebruik’.⁶ Handschriften met een geestelijke inhoud overtreffen immers in aantal ruim het getal der bewaard gebleven codices met een wereldlijke inhoud en wegens het katholieke karakter van de geestelijke werken was een voorkeur voor de katholieke universiteit volstrekt begrijpelijk. Besprekingen met de Nijmeegse Universiteit - de eerste kontakten hieromtrent dateren al van 1934 - leidden echter niet tot het gewenste resultaat. Ook vanuit Vlaanderen was inmiddels belangstelling getoond. Het initiatief daartoe werd genomen door de Gentse hoogleraar E. Blancquaert, een oudstudent van De Vreese, die met zijn leermeester onderhandelde over de aankoop van de BNM door de Belgische Staat.⁷ Toen De Vreese op 10 januari 1938 overleed, was de toekomst van de BNM echter nog een open zaak.

Kort na zijn overlijden moet een vijftal Leidse hoogleraren met de weduwe van De Vreese gesproken hebben over een definitieve bestemming van de BNM. Zij steunden mevrouw De Vreese in haar pogen de BNM te doen aankopen door de Staat der Nederlanden, waarna de BNM zou kunnen worden ondergebracht in de Leidse Universiteitsbibliotheek. Het hooggeleerde gezelschap bestond uit de heren J.W. Muller, A.W. Bijvanck, J. de Vries, G.G. Kloeke en P.N. van Eyck, hoogleraren ‘wier wetenschappelijke belangstelling aanrakingspunten [vertoonde] met die van De Vreese’, zoals zij zelf meedeelden.⁸ Hun optreden ten gunste van de BNM moet beschouwd worden als een particulier initiatief. Toch heb ik de indruk dat het geen toeval is dat zij alle vijf prominente leden waren van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, waarvan ook Willem de Vreese lange tijd lid is geweest: van 1893 tot zijn overlijden. Muller was erelid van ‘Letterkunde’, De Vries was in '37-'38 en '38-'39 voorzitter van de MNL en boven-

6 Testament van Willem de Vreese, geciteerd naar Roemans, op. cit., p. V.

7 Vermeeren, op. cit., p. 29. In de UB-Gent bevinden zich negen brieven inzake een eventuele aankoop voor Gent: hs. 3631.

8 ‘Circulaire van Maart 1938’, ondertekend door de vijf Leidse hoogleraren; als bijlage II afgedrukt in Vermeeren, op. cit., p. 209-210.

[p. 253]

dien na het eervol ontslag van bibliothecaris F.C. Wieder van 1 maart tot 1 oktober 1938 waarnemend-bibliothecaris van de Universiteit. Dat zij oog hadden voor de belangen van de ‘Maatschappij’ (en voor die van de Universiteitsbibliotheek) komt m.i. tot uitdrukking in hun pleidooi ten gunste van de Leidse UB als toekomstige bewaarplaats van de BNM: ‘Inderdaad: de Bibliotheca “hoort” te Leiden en wel op dezelfde plaats, waar ook de geheel unieke bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde met haar vele kostbare handschriften wordt bewaard’.⁹ Terecht constateerde men te Leiden dat de BNM en de MNL bij elkaar horen en dat De Vreeses levenswerk derhalve een plaats zou moeten krijgen in de Leidse UB. Van enige officiële bemoeienis van de zijde van de Maatschappij is echter geen sprake geweest, want in de verslagen van de jaarvergaderingen, in de notulen van bestuursvergaderingen, noch in die van de bijeenkomsten van de Commissie voor taal- en letterkunde uit de periode 1937-1939 wordt met een woord gerept van een voornemen de BNM aan te kopen.¹⁰

Het geld voor de aankoop van De Vreeses BNM door de Staat diende door particulieren bijeengebracht te worden. In maart 1938 wendden de vijf professoren zich daarom tot ‘een kleine groep van kapitaalkrachtige personen’ - aldus hun brief - met het verzoek een financiële bijdrage te leveren.¹¹ Hun bedelbrief bleef niet zonder resultaat: binnen de kortste keren beschikte men over ca. ƒ 10.000, - en enkele maanden later was het bedrag al vermeerderd tot ruim ƒ 12.000, -, voor die tijd een zeer aanzienlijk bedrag. Het geld was bijeengebracht door tweeëntwintig ‘kapitaalkrachtigen’ waaronder zich zeven personen bevonden die elk duizend gulden schonken, terwijl zes anderen goed waren voor elk vijfhonderd gulden. De meeste schenkers waren vooraanstaande personen in het Nederlandse bedrijfsleven. Opmerkelijk daarbij - maar in feite toch ook weer niet echt verbazingwekkend - is het grote aantal Rotterdamse zakenlieden. Op het lijstje prijken de namen van Mr. K.P. van der Mandele (bankier en Voorzitter van de Kamer van Koophandel), A.J.M. Goudriaan (reder), Jacob Mees (bankier),

9 ‘Circulaire van Maart 1938’ (zie nt. 8).

10 Ten onrechte vermelden de agenda en het verslag van de jaarvergadering van de MNL van 21 juni 1939 een voorstel van het bestuur om een subsidie van ƒ 100, - te verlenen ‘voor het verwerven’ (agenda) resp. ‘tot de aankoop van De Vreese's Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’ (verslag); cf. Jaarboek MNL 1938-1939, Leiden 1939, p. 130 en p. 154. Het ging in feite om een subsidie ten behoeve van de uitgave van de BNM; cf. de notulen van de bestuursvergadering van 26 november 1938 (Leiden, UB, Archief MNL, 78: notulen bestuur, 5/11/35-26/4/41). Uit de jaarverslagen valt op te maken dat de subsidie tweemaal is uitbetaald, in 1939 en 1940; daarna is vermoedelijk wegens de oorlogsomstandigheden een einde aan de financiële steun van de Maatschappij gekomen.

11 ‘Circulaire van Maart 1938’ (zie nt. 8).

[p. 254]

D.G. van Beuningen (industrieel en reder), F. en A. Zeilinga (bankiers), W. van der Vorm (reder) en B.E. Ruys (reder). Belangrijke giften werden ook ontvangen van de weduwe van de industrieel Abraham van Stolk Jzn., mevrouw L. van Stolk-Chabot, en van drie alom bekende verzamelaars van boeken, kaarten en atlassen: Mr. F.C. Koch (koopman en Consul van Zwitserland), Mr. H. Bos Kzn. (koopman) en Dr. W.A. Engelbrecht (reder).¹² Behoorden al deze inwoners van de Maasstad tot de uitgebreide kring van vrienden en relaties die De Vreese in zijn funktie van Bibliothecaris van de Gemeente Rotterdam (1919-1934) had leren kennen? Sommigen wel, anderen niet. Mr. Koch en de gebroeders Zeilinga kunnen als goede kennissen beschouwd worden. De eerstgenoemde was in die tijd vrijwel onafgebroken lid van de ‘Commissie voor de Bibliotheek en Leeszalen’ en moet De Vreese derhalve goed gekend hebben. Zeker is ook dat De Vreese van enkele van de genoemde personen meer dan eens financiële steun ontvangen had, bij voorbeeld wanneer hij een middeleeuws handschrift of een zeldzame druk van Erasmus voor de Bibliotheek kon verwerven. Onder degenen die in de jaarverslagen van de Gemeentebibliotheek voor hun geldelijke hulpverlening bedankt worden door de bibliothecaris treffen we o.m. de heren Goudriaan, Van Beuningen, Mees, Engelbrecht en opnieuw Koch aan. De overige Rotterdamse coryfeeën zal De Vreese misschien wel eens ontmoet hebben, maar voor zover bekend moet het daarbij gebleven zijn. Het initiatief om deze kopstukken uit de Rotterdamse zakenwereld te benaderen was overigens afkomstig van mevrouw De Vreese. Naar verluidt heeft zij de meesten van hen persoonlijk bezocht en bewerkt. Waarschijnlijk wist zij heel goed bij wie zij aanklopte. Al zo'n anderhalve eeuw immers dankte Rotterdam zijn culturele leven aan de wisselwerking tussen het bedrijfsleven en de kunsten, aldus A.J. Teychiné Stakenburg. ‘Heel ons bezit aan musea, bibliotheken, kunstacademies, concertgebouwen, schouwburgen is voor het overgrote deel opgebouwd door de ondernemers [...]. Er school steeds deze motivering achter: het kan een wereldstad alleen maar economisch goed gaan, als daarin ook sociaal-culturele voorwaarden worden geschapen, waaraan ieder-

12 Vrijwel ieder van de genoemde personen heeft verscheidene beroepen uitgeoefend en meer dan een funktie bekleed. Kortheidshalve is hier alleen het beroep of de funktie vermeld waarin zij het meest op de voorgrond traden.

[p. 255]

een deel kan hebben.’¹³ Die visie hield niet alleen de belangstelling van het bedrijfsleven voor de beoefening van de kunsten levend. Hetzelfde gold voor de wetenschap, waarbij ik gemakshalve volsta met een simpele verwijzing naar de oprichting van de Nederlandse Economische Hogeschool. Op tal van manieren hebben vooraanstaande zakenlieden het culturele leven en de wetenschapsbeoefening in de Maasstad daadwerkelijk bevorderd. En als het erop aankwam, zouden zij niet bekrompen blijken: ook voor de aankoop van de BNM, bestemd voor Leiden en niet voor het eigen Rotterdam, waren ze ruimschoots bereid om over de brug te komen. Het moet een postuum eerbetoon en blijk van dankbaarheid geweest zijn jegens de man die in de vijftien jaar van zijn bibliothecariaat de Rotterdamse gemeentebibliotheek enorm had weten uit te bouwen. Zowel het boekenbezit als het aantal ‘filialen’ waren aanzienlijk toegenomen, terwijl ook het wetenschappelijk karakter van de bibliotheek zeer was versterkt. Vooral de uitbreiding van de collectie Erasmiana - thans de grootste ter wereld - is het werk van deze bibliothecaris geweest.

Maar het waren, zoals gezegd, niet alleen Rotterdammers die de aankoop van de BNM mogelijk maakten. Ook andere zakenlieden met een grote culturele belangstelling droegen bij, zoals bijvoorbeeld Jhr. Ir. H. Loudon (Pres.-Comm. Kon. Petroleum My.), Arthur Hartog (industrieel), J.H. van Heek (industrieel) en Wouter Nijhoff (uitgever en bibliograaf). Ten slotte kan gewezen worden op werkelijk royale steun: van H.M. Koningin Wilhelmina, en van Prinses Juliana en Prins Bernhard.¹⁴

Inmiddels hadden de initiatiefnemers op 27 juli 1938 een ‘Stichting Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’ opgericht die tot taak had de verwerving van de BNM te realiseren.¹⁵ Het bestuur telde vier leden. Prof. Jan de Vries trad op als voorzitter, mevrouw Wantje de Vreese-van de Poll voerde het secretariaat, als penningmeester fungeerde de Rotterdamse bankier Jacob Mees (die overigens ook lid was van de MNL) en Prof. Kloeke was gewoon lid. Een paar maanden later, in november 1938, verzond het bestuur van de Stichting BNM een rondschrijven waarin nu om de ‘medewerking van velen’ werd gevraagd.¹⁶ Te oordelen naar de reakties was deze

13 A.J. Teychiné Stakenburg, ‘Jeugdportret van een Rotterdamse reder: Albert J.M. Goudriaan (1871-1945)’, in: Rotterdams jaarboekje 1980, p. 266.

14 De Vreese was een van degenen die op 1 juli 1914 een ere-doctoraat van de Rijksuniversiteit te Groningen in ontvangst mochten nemen. Tijdens dezelfde plechtigheid werd ook aan Koningin Wilhelmina een ere-doctoraat verleend; de andere ere-doctores - onder wie ook De Vreese - werden elk afzonderlijk door haar ontvangen. Voorts had De Vreese in 1934 meegewerkt aan de bundel Trouw aan Oranje. Nederland en Oranje één in Verleden, Heden en Toekomst. Zijn bijdrage, getiteld ‘Vlaanderen en Oranje’, had hij opgedragen aan Prinses Juliana.

15 Zie het opstel van mevr. Wantje de Vreese, ‘Willem de Vreese en de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’, in: Het Pennoen 9 (1958), nr. 3, p. 2 en nt. 16. Ik dank mevr. Drs. C. Lingier te Antwerpen voor de toezending van een fotokopie van dit artikel.

16 ‘Circulaire van November 1938’, als bijlage III afgedrukt in Vermeeren, op. cit., p. 211-212.

[p. 256]

circulaire vooral verspreid in kringen van geleerden, een - zoals bekend - doorgaans weinig kapitaalkrachtige groep. Zelfs van prominente neerlandici werd veelal niet meer dan vijf à tien gulden ontvangen, een bedrag waarvoor men in die tijd overigens heel goed een paar uitstekende boeken kon kopen. Alleen de bemiddelde bioloog en filosoof C.J. Wijnaendts Francken had driehonderd gulden afgestaan, maar hij behoorde dan ook tot de eerder genoemde groep van kapitaalkrachtigen. Te zamen brachten ‘de geleerden’, vermoedelijk zo'n tachtig in getal, achttienhonderd gulden bijeen, waarmee het totaalbedrag op ca. ƒ 13.800, - kwam.

De jarenlange onderhandelingen met de Radboudstichting, verbonden aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen, hadden nog altijd niet tot overeenstemming geleid toen De Vreese overleed. Pater Titus Brandsma O. Carm. die optrad namens de Radboudstichting, zette de onderhandelingen voort met De Vreeses erfgenamen. In een biografie van Titus Brandsma schrijft de karmeliet B. Meijer dat Brandsma zich als geen ander heeft ingespannen om de BNM aan te kopen voor de Nijmeegse Universiteitsbibliotheek. Meijer stelt onomwonden dat het waarlijk niet aan De Vreese en evenmin aan pater Brandsma heeft gelegen dat de BNM voor Nijmegen verloren ging, maar hij geeft niet aan wat daarvan dan wél de reden is geweest.¹⁷ De weduwe van De Vreese maakte later bezwaar tegen deze voorstelling van zaken door op te merken dat haar man zelf ten slotte voor Leiden heeft gekozen. Waarom en wanneer De Vreese in deze voor hem zo belangrijke kwestie van voorkeur is veranderd, daarover hulde zij zich echter in stilzwijgen.¹⁸

In de wetenschappelijke correspondentie van De Vreese bevinden zich twee brieven uit 1937, gericht aan de reeds eerder genoemde hoogleraar J.W. Muller, een intieme vriend van De Vreese.¹⁹ In die brieven snijdt de laatste de toekomst van de BNM aan en daarbij komt naar voren dat P.C. Molhuysen, de toenmalige bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, zich op verzoek van de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen met de zaak bezighield. Molhuysen

17 B. Meijer O. Carm., Titus Brandsma. Bussum 1951, p. 161; ik dank Drs. H. Kienhorst die mij aan een exemplaar van dit boek hielp.

18 Wantje de Vreese, art. cit. in noot 15, p. 1.

19 Leiden, UB, BPL 2999, W.L. de Vreese aan J.W. Muller, dd. 12 mei 1937 en 24 juni 1937.

[p. 257]

was van mening dat de BNM in elk geval niet thuishoorde in Den Haag.²⁰ De Vreese uit in een der brieven zijn ergernis over het feit dat Molhuysen alvorens met Muller en hem te gaan praten, kontakt met Nijmegen had gezocht. Waarschijnlijk had Muller in overleg met De Vreese de minister ook al benaderd en het lijkt erop dat Molhuysen met zijn actie bepaalde plannen van De Vreese en Muller enigszins doorkruiste. Hadden zij wellicht toen al het plan opgevat de BNM toch liever aan Leiden over te doen? Dat De Vreese uiteindelijk voor de sleutelstad heeft gekozen, moet - zoals gezegd - als vaststaand worden aangenomen. Zo'n besluit valt goed te begrijpen als we zien welke rol De Vreese zijn vrouw had toebedacht met betrekking tot de BNM. Jarenlang had mevrouw De Vreese haar man bijgestaan bij de totstandkoming van de BNM en het was de wens van haar echtgenoot dat zij het werk daaraan ook na de overdracht zou voortzetten. In zijn testament van 1935 had De Vreese zijn vrouw immers opgedragen de uitgave te verzorgen van het materiaal over de boekbanden en tevens sprak hij toen de hoop uit dat zij ook de gegevens over de bezitters, schenkers, kopiisten, miniaturisten etc. zou uitgeven.²¹ Inmiddels was De Vreese na zijn pensionering met zijn gezin verhuisd naar Voorschoten, waar hij een ruim en comfortabel huis had laten bouwen. Een eventuele overdracht aan Nijmegen zou het mevrouw De Vreese onmogelijk maken vandaaruit regelmatig aan de BNM te werken, opnieuw verhuizen was dan onvermijdelijk geworden. Vanuit Voorschoten was Leiden echter gemakkelijk bereikbaar. Tegen deze achtergrond gezien, is het niet verwonderlijk dat de vijf hoogleraren er samen met mevrouw De Vreese in slaagden de BNM naar Leiden te halen.²²

Voorwaarde was natuurlijk dat de Stichting BNM het benodigde geld bijeen zou kunnen brengen. Tegenover pater Titus Brandsma had De Vreese in 1937 een prijs genoemd van ten minste 20.000 gulden, eventueel te verhogen tot 25.000 gulden.²³ In een brief van mej. M.E. Kronenberg, kort na het overlijden van De Vreese geschreven, is eveneens sprake van ƒ 25.000, -.²⁴ Vermoedelijk was het groepje Leidse professoren met de weduwe van De Vreese overeengekomen dat voor de BNM ten minste 20.000 gulden

20 Brief van De Vreese aan J.W. Muller, dd. 12 mei 1937: ‘...nu ging dr. M[olhuysen] mij uiteenzetten, dat de B.N.M. niet op de K.B. thuis hoorde, dat alleen de afwrijfsels van boekbanden bibliotheeksmateriaal zijn’.

21 Cf. Roemans, op. cit., p. V-VI. In een later testament, gedateerd 1936 kende De Vreese echter een hogere prioriteit toe aan de uitgave door zijn vrouw van een overzicht van de onderwerpen van de miniaturen in de handschriften; cf. Roemans, op. cit., p. I-II.

22 Eenmaal te Leiden is de voortzetting van de BNM in feite vrijwel uitsluitend het werk geweest van de medewerkers van de Bibliotheek, onder leiding van de conservator der Westerse handschriften.

23 Brief van Willem de Vreese aan Prof. Dr. Titus Brandsma te Nijmegen, dd. 9 november 1937 (Leiden, UB, BPL 2999).

24 Brief van Dr. M.E. Kronenberg aan Dr. R. Apers, Hoofdbibliothecaris van de Rijksuniversiteit te Gent, dd. 19 januari 1938: ‘Op de begrafenis van De Vreese hoorde ik prof. v. Wijk zeggen, dat hij [= De Vreese] er ƒ 25.000 voor gevraagd had. Nijhoff, die er bij stond, sprak dit niet tegen’ (Gent, UB, hs. 3631). Bedoeld zijn Prof. Dr. N. van Wijk, hoogleraar in de Balto-Slavische talen te Leiden, en de reeds genoemde Wouter Nijhoff, die evenals de boekhistorica mej. Kronenberg tot de intieme vrienden van De Vreese had behoord.

[p. 258]

betaald zou worden. Een bedrag van 10.000 gulden was zoals gezegd snel beschikbaar, maar daarmee was men niettemin pas op de helft. De aanwezigheid van dit beginkapitaal stelde de Stichting BNM echter in staat om met een redelijke kans op een positieve reaktie de steun van de overheid in te roepen. Op 28 juli 1938, één dag na de oprichting van de Stichting BNM, schreef voorzitter J. de Vries een brief aan de minister van O.K. en W. waarin hij de zaak kort uiteenzette en om een subsidie van ƒ 7.500, - vroeg. De Stichting was ervan overtuigd - aldus de brief - na ontvangst van de gevraagde subsidie zelf het dan nog ontbrekende bedrag op tafel te kunnen leggen.²⁵ In oktober daaropvolgend antwoordde de minister dat hij om ‘comptabele en praktische redenen’ de Stichting niet kon subsidiëren. Om toch zijn medewerking te kunnen verlenen, besloot hij de Leidse Universiteit een extra-krediet van ƒ 7.500, - ter beschikking te stellen waarmee voor de Bibliotheek een deel van de BNM kon worden aangekocht. De Stichting diende het resterende deel van de BNM aan te kopen en via de Staat der Nederlanden aan de Bibliotheek te schenken, zodat de Leidse Universiteitsbibliotheek toch eigenaar van het geheel zou worden.²⁶ En zo geschiedde. De Stichting BNM slaagde er inderdaad in voldoende geld bijeen te brengen en kocht voor ƒ 13.500, - het volledig auteursrecht met betrekking tot de BNM en de helft van het materiaal, de UB verwierf voor ƒ 7.500, - de andere helft van het materiaal.²⁷ Op 8 december 1938 werden bij een Haags notaris de akten gepasseerd en op 3 februari van het daaropvolgende jaar - nu precies vijftig jaar geleden - vond de officiële overdracht aan de Universiteitsbibliotheek te Leiden plaats.²⁸

Een halve eeuw later kan worden vastgesteld dat het besluit om de BNM aan Leiden over te dragen een goed besluit geweest is. Daardoor bevindt de BNM zich nu in de onmiddellijke nabijheid van de indrukwekkende collecties handschriften en gedrukte werken van de Universiteit enerzijds en van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde anderzijds. Tussen deze drie verzamelingen bestaat thans een duidelijke samenhang en wisselwerking: is de BNM een onmisbaar instrument voor de bestudering van de Leidse handschriften, de aanwezigheid van de BNM op dezelfde plaats als

25 Brief van 28 juli 1938, in afschrift aanwezig in het Bibliotheekarchief (Leiden, UB, BA, H 12).

26 Brief van 8 oktober 1938, in afschrift aanwezig in het Bibliotheekarchief (Leiden, UB, BA, H 12).

27 Zie ook het Jaarverslag over de Bibliotheek in het studiejaar 1938-1939, p. 4 (Leiden, UB, BA, H 14, II).

28 De akte van overdracht door mevrouw W. de Vreese-van de Poll aan de Stichting BNM en de akte van schenking door de Stichting aan de Staat der Nederlanden bevinden zich eveneens in het Bibliotheekarchief (Leiden, UB, BA, H 12). In 1988 ontving de Bibliotheek van mevrouw W. Overdiep-de Vreese een verzameling materiaal met betrekking tot de overdracht van de BNM. Als ‘Archivalia van de Stichting BNM’ wordt een en ander bewaard onder de signatuur Leiden, UB, BPL 3160.

[p. 259]

de bibliotheken van de Universiteit en de Maatschappij vormt een noodzakelijke voorwaarde voor de voortzetting van De Vreeses levenswerk. Bovendien kon in 1981 de omvangrijke wetenschappelijke correspondentie van Willem de Vreese voor de Universiteitsbibliotheek worden verworven. De verzameling telt in totaal zo'n 20.000 in- en uitgaande brieven en bevat een schat aan gegevens over de Middelnederlandse handschriften. Door de onderlinge verwevenheid van een en ander kon de BNM uitgroeien tot een uniek documentatie-centrum voor ieder die zich bezighoudt met de Middelnederlandse letterkunde en met de handschriften in het bijzonder, waar die zich ook bevinden. Het materiaal in de BNM wordt nog steeds bijgehouden en aangevuld met de resultaten van het tegenwoordige onderzoek. Sedert de overdracht aan Leiden hebben dan ook vele onderzoekers in binnen- en buitenland de BNM met succes geraadpleegd, talloze publikaties zijn er de stille getuigen van.

II
De datering van het ontwerp van de BNM en van de eerste werkzaamheden

Over de komst van de BNM naar Leiden en over de ontwikkelingen in de jaren daarna kunnen we ons van meet af aan een goed beeld vormen. Maar over de vraag wanneer De Vreese zijn BNM concipieerde en de eerste werkzaamheden verrichtte, bestaat minder duidelijkheid, alleen al omdat De Vreese zelf daarover mededelingen gedaan heeft die met elkaar in tegenspraak zijn. Op 21 juli 1897 meldde hij in de vergadering van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde voor het eerst, dat hij ‘sedert een drietal jaren bezig [was] met het verzamelen van de noodige bouwstoffen voor eene Bibliotheca manuscripta neerlandica maedii aevi’ [sic!].²⁹ Op grond van die mededeling zou het werk dus in 1894 begonnen zijn, of in 1895, nl. wanneer men - zoals vroeger niet ongebruikelijk was - ook het lopende jaar meetelt. In een brief van 18 augustus 1901, gericht aan de minister van Binnenlandse Zaken en Openbaar Onderwijs, verzoekt De Vreese om subsidie voor het

29 ‘Verslag van de zitting van 21 juli 1897’, in: VMVA 1897, p. 563-564.

[p. 260]

maken van reizen ten behoeve van de BNM. Daarover merkt hij o.m. het volgende op: ‘Qu'il me soit permis de vous exposer, Monsieur le Ministre, que dépuis 1892 déjà j'ai dirigé mes recherches vers ce but, de sorte que j'ai recueilli jusqu'aujourd'hui tous les éléments qu'il est possible de réunir sans faire de trop longs voyages’.³⁰ In 1902, toen hij zijn plannen volledig ontvouwde in zijn beroemde voordracht ‘Over eene Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’, deelde hij terloops mee dat de eerste gedachten omtrent de BNM al van zo'n twaalf jaar eerder dateerden, dus van 1890 of 1891 (het lopende jaar meegeteld).³¹ Gaan we echter uit van het jaar waarin deze rede in druk verscheen, nl. 1903 (de overdruk ervan draagt dit jaartal!), dan komt opnieuw 1892 in aanmerking. Veel later, in 1921, noemde hij nogmaals het jaar 1892, maar nu als het jaar waarin hij de BNM had opgezet.³² Theoretisch zou men onderscheid kunnen maken tussen het concipiëren van de BNM (in 1890, 1891 of in 1892?) en het feitelijke begin van de werkzaamheden daaraan (in 1894 dan wel 1895, of toch al in 1892?).

Laten we de feiten - of liever: de beschikbare gegevens - eens op een rij zetten. Het staat vast dat De Vreese al als student een wetenschappelijke belangstelling aan de dag legde voor handschriften, dat wil dus zeggen vóór 12 juli 1891, want op die datum voltooide hij officieel zijn studies.³³ In de jaren 1888-'89 werkte hij aan een ‘monographie over de Doctrinale-handschriften’, die echter nooit verschenen is.³⁴ In 1892 gaf De Vreese in het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde enkele Middelnederlandse fragmenten uit die resp. berusten in de KB-Brussel en in de UB-Gent.³⁵ De Vreese werd terecht al snel beschouwd als een kenner van het Middelnederlands en als handschriftenkundige. Het is dan ook geen toeval geweest dat de bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek te Gent, Ferdinand Vander Haeghen, in 1893 juist aan De Vreese een collectie handschriften en fragmenten voorschotelde uit de nalatenschap van de Vlaamse dichter en letterkundige F.A. Snellaert (1809-1872). De Vreese trof er het materiaal in aan voor een nieuwe reeks van uitgaven van Middelnederlandse fragmenten die tussen 1894 en 1901 eveneens in het Leidse tijdschrift verscheen.³⁶

30 Geciteerd naar het door De Vreese eigenhandig gemaakte afschrift dat zich bevindt in het Archief van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde te Gent, Map BNM. De brief zelf - die ik uit tijdgebrek niet heb kunnen raadplegen - berust in het Archief van de Universiteit van Gent, aldus W. Rombauts, De Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (1886-1914). Haar geschiedenis en haar rol in het Vlaamse cultuurleven. 3 dln. in 2 bdn., Gent 1979-1981, p. 379, nt. 5.

31 W. de Vreese, ‘Over eene Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’, in: VMVA 1902, p. 205-250. De voordracht werd herdrukt in W. de Vreese, Over handschriften en handschriftenkunde (zie nt. 5), p. 33-60; in voorkomende gevallen wordt verwezen naar de paginering van de heruitgave. Over het concept van de BNM, zie p. 41 in de bundel.

32 Cf. het ‘interview’ met De Vreese onder de titel ‘Oude handschriften aan de Markt. Het levenswerk van prof. De Vreese’, in Het boek 10 (1921), p. 86.

33 Cf. Rombauts, op. cit., p. 258, nt. 67.

34 W. de Vreese, [In de rubriek ‘Wenken en vragen’], in: Het Belfort 8 (1893), Tweede halfjaar, p. 219. Bedoeld zijn de handschriften van de Dietse doctrinael. Onder de beschrijvingen van de handschriften van de Dietse doctrinael die zich bevinden in de BNM treft men er enkele aan die voorzien zijn van een doorlopende nummering. Bovendien geven het papier waarop de beschrijvingen gemaakt zijn, de verschillende afmetingen van de bladen en het feit dat sommige stukken papier aan elkaar geplakt zijn, sterk de indruk dat de bladen zijn losgemaakt uit een reeds bestaand groter geheel. Hoogstwaarschijnlijk hebben deze beschrijvingen deel uitgemaakt van de bedoelde monografie over de handschriften van de Dietse doctrinael.

35 W. de Vreese, ‘Middelnederlandsche fragmenten’ en ‘Een nieuw fragment van Valentijn en Nameloos’, in: TNTL 11 (1892), resp. p. 63-71 en p. 140-162; het Gentse fragment bevond zich overigens destijds nog in het Rijksarchief te Gent en werd pas in 1919 overgedragen aan de UB aldaar.

36 Zie ook Rombauts, op. cit., p. 258, nt. 67. Ten onrechte spreekt Rombauts echter van de nalatenschap van Serrure en eveneens ten onrechte verwijst hij naar De Vreeses artikelen in TNTL van 1892.

[p. 261]

Een verhaal apart vormt de prijsvraag die de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde uitschreef voor het jaar 1892. De opgave luidde een verhandeling te schrijven over de klank- en vormleer in de werken van Jan van Ruusbroec. Samen met Hippoliet Meert diende Willem de Vreese een antwoord op die prijsvraag in. Hun verhandeling werd echter niet onmiddellijk geaccepteerd. P. Willems, een der beoordelaars van de Academie, constateerde dat nauwelijks aandacht was geschonken aan de handschriften met Ruusbroecs werken. De opstellers waren - uit tijdgebrek? - uitgegaan van de in druk uitgegeven teksten en Willems vroeg zich af of die handelwijze bij een onderzoek naar de oorspronkelijke taal van Ruusbroec wel geoorloofd was. Kortom, men had naar zijn oordeel de handschriften als basis moeten nemen.³⁷ De prijsvraag werd opnieuw uitgeschreven voor het jaar daarop en het duo Meert-De Vreese diende een geheel herziene tekst in die met goud bekroond werd door de Academie. De nieuwe verhandeling bevatte als nieuw onderdeel o.m. een studie van 74 bladzijden over de Ruusbroec-handschriften. Daarin bracht De Vreese verslag uit over niet minder dan 39 handschriften, waaronder veel handschriften die tot dan toe onbekend of in elk geval ongebruikt waren gebleven.³⁸

Ten slotte zij hier gewezen op een andere aktiviteit van de Vlaamse Academie. In 1887 besloot de Academie een repertorium samen te stellen van onuitgegeven Middelnederlandse werken. De leden van de Commissie voor Middelnederlandsche Taal zouden bij bibliotheken en archieven in binnen- en buitenland navraag doen naar Middelnederlandse handschriften. Hoewel uiteindelijk een aantal werken werd uitgegeven door de Academie, kwam van het repertorium weinig terecht. W. Rombauts concludeert in zijn boeiende geschiedenis van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (1896-1914) dan ook dat men de moeilijkheden van een dergelijke onderneming zwaar had onderschat.³⁹ Wellicht was Willem de Vreese, die in die jaren in Gent studeerde, op de hoogte van dit mislukte projekt van de Academie en heeft het hem in meer of mindere mate geïnspireerd tot zijn BNM.

37 P. Willems, [Verslag over de] ‘Verhandeling over de klank- en vormleer in de werken van Jan van Ruusbroec’, in: VMVA 1892, p. 140-142.

38 P. Willems, [Verslag over de] ‘Verhandeling over de klank- en vormleer in de werken van Jan van Ruusbroec’, in: VMVA 1893, p. 100-103. Later heeft De Vreese het gedeelte met de beschrijvingen der handschriften aanzienlijk uitgebreid, maar hij is er niet in geslaagd deze onderneming geheel af te ronden. De uitgave, onder de titel De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken (Gent 1900-1902), bleef onvoltooid.

39 Rombauts, op. cit., p. 247; de verwijzing in nt. 12 aldaar betreft echter Verslagboek 4 (en niet 2 en 5).

[p. 262]

Roemans heeft - als ik me niet vergis - als eerste het verband gelegd tussen de prijsvraag van de Academie over de klank- en vormleer in Ruusbroecs werken en de wording van de BNM: ‘Het denkbeeld van de “Bibliotheca Neerlandica Manuscripta” is ontstaan en gegroeid bij het opsporen en beschrijven van Jan van Ruusbroec's handschriften’.⁴⁰ Die visie wordt gedeeld door verschillende geleerden die zich met de kwestie hebben beziggehouden.⁴¹ Zo heeft Rombauts opgemerkt, dat de aansporing van Willems om de handschriften te betrekken in het onderzoek naar de klank- en vormleer bij Ruusbroec van beslissende betekenis is geweest voor De Vreese waar het gaat om de wordingsgeschiedenis van de BNM. Verder beschouwt hij - op grond van De Vreeses mededeling aan de Academie in 1897 - na enig wikken en wegen het jaar 1894 als het meest waarschijnlijke startjaar voor de werkzaamheden aan de BNM.⁴²

Deze reconstructie van de ontstaansgeschiedenis van de BNM lijkt inderdaad de meest waarschijnlijke.⁴³ De belangstelling van De Vreese voor het Middelnederlands ging in die tijd vooral uit naar lexicografische en historisch-taalkundige aspecten; men denke aan de prijsvraag naar de klank- en vormleer bij Ruusbroec en men leze er zijn artikelen in TNTL van 1892 maar op na (zie ook het derde deel van dit artikel). Voor de studie van de taal had hij de handschriften nodig, Willems had hem er nadrukkelijk op gewezen! Maar welke handschriften waren bewaard gebleven en waar gingen die schuil? Bij zijn onderzoek naar de handschriften met de werken van Jan van Ruusbroec moet hij gemerkt hebben dat er een groot aantal handschriften met vele niet of nauwelijks bekende teksten te ontdekken viel. Het kan haast niet anders of uit die ervaring is in de jaren 1892-1893 het idee van de BNM geboren. Van meet af aan moet daarbij de inventarisatie van de handschriftelijke overlevering van de Middelnederlandse teksten vooropgestaan hebben. Gaandeweg zal het beeld van de BNM verder zijn ingevuld en vastere vormen hebben aangenomen. In dit verband herinner ik eraan dat na verloop van tijd ook de naam van het projekt werd gewijzigd: in 1897 gewaagt De Vreese van ‘eene Bibliotheca manuscripta neer-

40 Roemans, op. cit., p. 56. Bevreemdend is echter dat hij voorafgaand aan dit citaat niettemin stelt dat De Vreese al tien jaar eerder dan 1900, dus in 1890 met het werk aan de BNM begon. In een noot bij dit gegeven verwijst Roemans naar De Vreeses voordracht uit 1900: W. de Vreese, ‘Over Middelnederlandse handschriftkunde in verband met taal- en letterkunde’, in: Taal en letteren 10 (1900), p. 337-348, herdrukt in W. de Vreese, Over handschriften en handschriftenkunde (zie nt. 5), p. 14-32; in voorkomende gevallen wordt verwezen naar de paginering in de heruitgave. In deze voordracht noch in een bespreking daarvan (eveneens door Roemans vermeld), wordt een jaartal genoemd. Roemans' bron blijft daarmee onduidelijk.

41 Vermeeren, op. cit., p. 20. Zie ook A. van Elslander, ‘Willem de Vreese, hoogleraar te Gent (1895-1918). Enkele getuigenissen’, in: Studia Germanica Gandensia 16 (1988), Huldenummer Prof. Dr. Ada Deprez aangeboden bij haar zestigste verjaardag, p. 213-234 en A. van Elslander, ‘Willem de Vreese (1869-1938). Een bio-bibliografische schets’, in: Wetenschappelijke tijdingen 47 (1988), p. 619-183 en 219-227.

42 Rombauts, op. cit., p. 378, nt. 1.

43 Dit standpunt betekent dat ik terugkom op mijn eerdere visie dat De Vreese de BNM omstreeks 1890 heeft geconcipieerd; zie Jos A.A.M. Biemans, ‘De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta. Over Willem de Vreese en de Middelnederlandse filologie en codicologie’, in: Prof. Dr. Willem de Vreese (1869-1938). Een herdenking. [Gent] 1988, p. 64.
Ik dank Dr. G.C. Zieleman voor de diepgaande gedachtenwisseling die ik met hem mocht hebben over het ontstaan van de BNM; met de resultaten daarvan heb ik in belangrijke mate mijn voordeel kunnen doen.

[p. 263]

landica maedii aevi’, vanaf 1900 spreekt hij van de ‘Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’.⁴⁴

Het kost niet veel moeite te begrijpen waarom De Vreese vooral het jaar 1892 heeft aangeduid als het beginjaar van de BNM. De Utrechtse hoogleraar C.G.N. de Vooys herinnerde zich later dat De Vreese zijn beschrijving van de Ruusbroec-handschriften beschouwde als voorloper van de BNM.⁴⁵ Het lijkt er dan ook op dat De Vreese, toen hij terugblikte naar het begin van zijn onderneming, de periode waarin hij de Ruusbroec-handschriften opspoorde en beschreef, heeft geïntegreerd in de ontstaansgeschiedenis van de BNM.

44 De Vreese, art. cit. in nt: 40, p. 26.

45 C.G.N. de Vooys, ‘[Bespreking van] Rob. Roemans, Het werk en de betekenis van Prof. Dr Willem de Vreese. Antwerpen 1950’, in: Ntg 44 (1951), p. 57.

III
Achtergronden van het ontstaan van de BNM

Belangrijker dan de vraag naar het precieze moment waarop De Vreese de BNM ontwierp en aan het werk ging, is de vraag uit welke behoefte de BNM is voortgekomen. De kans is groot, dat wij De Vreese vooral zien als de paleograaf en codicoloog, als de handschriftenjager die heel Europa afstroopte op zoek naar Middelnederlandse handschriften. Kijken we nauwkeuriger, dan moeten we vaststellen dat de handschriften voor hem niet het einddoel waren. Uiteindelijk ging het hem om de studie van de (Middel-)Nederlandse taal en letteren. De handschriften waren voor hem de bronnen waarin het materiaal voor die studie te vinden is. Illustratief voor zijn standpunt is de voordracht die De Vreese in 1900 hield op het tweede Nederlandse filologencongres: ‘Over Middelnederlandsche handschriftkunde in verband met taal- en letterkunde’.⁴⁶ Daarin belichtte hij de betekenis van de handschriftenkunde als hulpwetenschap voor de filologie. Scherpe kritiek uitte hij aan het adres van zijn collegae-neerlandici omdat zij nauwelijks oog hadden voor de mogelijkheden van de handschriftenkunde. Het gevolg van die situatie was - zo meende hij -, dat er een stilstand dreigde te komen in de studie van het Middelnederlands. Slechts een klein deel van de handschriften was benut, hoofdzakelijk de handschriften met berijmde wereldlijke teksten. Voor het proza,

46 De Vreese, art. cit. in nt. 40.

[p. 264]

voor de talloze stichtelijke en devote teksten bestond veel minder aandacht. Een grote hoeveelheid materiaal lag nog steeds ongebruikt, materiaal onmisbaar voor de studie van de taal, voor het onderzoek van de grammatica van het Middelnederlands en van de Middelnederlandse woordenschat. Bovendien was veel van het materiaal waarop men tot dan toe het onderzoek had gebaseerd naar het oordeel van De Vreese onbetrouwbaar, met alle gevolgen voor de uitkomsten van dergelijk onderzoek. Er waren editeurs die de handschriften niet goed konden lezen, omdat zij niet of nauwelijks over paleografische en codicologische kennis beschikten. Soms schoot zelfs de kennis van de Middelnederlandse taal tekort. Ten aanzien van de strijdvraag of een uitgave diplomatisch dan wel kritisch moest zijn, stak De Vreese zijn mening ook niet onder stoelen of banken. ‘Zoogenaamde kritische uitgaven zijn niets anders dan aesthetische liefhebberijen, voor taalkundige studie ongeschikt. Historische taalstudie, dat is studie van vormen zooals ze zijn, niet zooals een of ander uitgever ze belieft te maken’, zo sprak De Vreese.⁴⁷ Tegen die achtergrond moeten we zijn streven plaatsen om zoveel mogelijk Middelnederlandse handschriften op het spoor te komen, hun plaats van vervaardiging en hun ouderdom vast te stellen, hun inhoud te bestuderen en hun uiterlijk te beschrijven. Zijn leven lang heeft De Vreese materiaal verzameld met de bedoeling zo nauwkeurig mogelijke kennis te verwerven van de (Middel-) nederlandse taal. Het zoeken naar handschriften en het beschrijven van die handschriften hebben dit doel op den duur overschaduwd.

De grote belangstelling voor zijn moedertaal dateerde al van zeer vroeg. Voor een goed begrip van een en ander moeten we terug naar de schooljaren van De Vreese.⁴⁸ Al op de lagere school, de ‘Koornmarktschool’ te Gent, werd zijn belangstelling gewekt voor Nederlandstalige litteratuur. Van het schoolhoofd ontving hij zijn eerste lessen in het lezen van ‘oude handschriften’.⁴⁹ Het is best mogelijk, dat toen de eerste vonk op hem is overgesprongen. Het vuur, de intense belangstelling voor de eigen taal en litteratuur, werd echter pas goed aangewakkerd door Jan Micheels, een van zijn leraren op het - overigens Franstalige - Athenaeum te Gent.

47 De Vreese, art. cit. in nt. 40, p. 21; over het negeren van de handschriftenkunde door neerlandici, zie p. 18.

48 Voor biografische gegevens zij verwezen naar Roemans, op. cit., met name p. 85-106, de in nt. 41 genoemde publikaties van A. van Elslander en naar An de Moor, ‘Biografische schets van Willem de Vreese’, in: Prof. Dr. Willem de Vreese (1869-1938). Een herdenking. [Gent] 1988, p. 31-49.

49 Roemans, op. cit., p. 85 spreekt van ‘oude geschriften’. In het dankwoord bij zijn afscheid als bibliothecaris van Rotterdam op 31 januari 1934 verhaalde De Vreese eveneens van zijn schooljaren. De verslaggever van de NRC noteerde in dit verband dat De Vreese toen al ‘oude handschriften’ las (NRC van 1 februari 1934; de cursivering is van mij, JB). In de Maasbode van diezelfde dag lezen we het volgende: ‘Op school trof ik een directeur, die ons op ons tiende jaar al handschriften leerde lezen, nog wel van de zoo moeilijke 16e eeuw. Het spreekt vanzelf, dat ik daarmede maar ben doorgegaan. Dat was onvermijdelijk.’

[p. 265]

Micheels leerde hem het verschil tussen het Zuidnederlands en het Noordnederlands en maakte hem duidelijk wat zuiver Nederlands was. Vanaf die tijd begon De Vreese voorbeelden van gallicismen te noteren.⁵⁰ Zo verzamelde hij langzaam maar zeker de bouwstoffen voor de omvangrijke studie die uiteindelijk in 1899 zou verschijnen onder de titel Gallicismen in het Zuidnederlandsch. Proeve van Taalzuivering.⁵¹

De jaren op de Franstalige school hebben ook de flamingant in De Vreese doen opstaan. Tegen de verdrukking in hield hij zich bezig met Nederlandse taal- en letterkunde en hij besloot daarin verder te gaan studeren, omdat het hem toescheen dat hij zijn capaciteiten op die wijze het best aan de belangen van zijn volk dienstbaar kon maken.⁵² In 1887 schreef hij zich in als student aan de Gentse Universiteit en daar werd zijn onmiskenbaar talent gesmeed tot een uitmuntend instrument waarmee hij de wetenschap in het algemeen en het Vlaamse volk in het bijzonder zou kunnen dienen. Een van zijn leermeesters, prof. J. Vercoullie, wees hem de weg die eerder al door Jan Frans Willems en diens vrienden was ingeslagen. De Vreese had begrepen dat de Vlaamse Beweging ook een wetenschappelijke beweging moest worden, ‘in dezen zin namelijk,’ - ik laat De Vreese zelf aan het woord - ‘dat ieder Vlaamschgezinde, vooral de letterkundige [...], van zich zelf moet vergen: kennis zijner taal en kennis zijner letterkunde. Ik durf beweren, dat, op luttel uitzonderingen na, geen dezer beide dingen in Zuid-Nederland bestaat’. Het ging om ‘praktische kennis der geprezene moedertaal door allen, wetenschappelijke kennis en beoefening derzelve door de besten onder ons volk’.⁵³ En daaraan ontbrak het naar zijn mening maar al te zeer. Zelfs de publikaties van de kort tevoren, op 8 juli 1886, na een enerverende voorgeschiedenis opgerichte Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde stelden hem ernstig teleur. In de artikelenreeks ‘Zuidnederlandsche Taal- en Letterkundige Wetenschap’, die de 21-jarige student De Vreese liet afdrukken in Nederlandsch Museum van 1890 en 1891, richtte hij zijn kritiek aanvankelijk op een werk, dat weliswaar niet vanwege de Vlaamse Academie was uitgebracht, maar toch geschreven was door een briefwisselend lid van de Aca-

50 Roemans, op. cit., p. 8-9.

51 W. de Vreese, Gallicismen in het Zuidnederlandsch. Proeve van taalzuivering. Gent 1899. Uitgaven van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, Reeks VI: Bekroonde Werken, Nr. 19.

52 Dit gegeven is ontleend aan een korte autobiografische schets van De Vreese, p. 1 (kopie aanwezig bij de BNM). Dit verhaal, zes bladzijden tekst in machineschrift, is door De Vreese samengesteld in het begin van de jaren dertig (mededeling van mevrouw W. Overdiep-De Vreese).

53 W. de Vreese, ‘Zuidnederlandsche taal- en letterkundige Wetenschap’, in: Nederlandsch Museum, Vierde Reeks, 1 (1891), Deel I, p. 331 en p. 329; zie ook De Vreese, op. cit., in nt. 51, p. xxxvii e.v.

[p. 266]

demie: een studie - als men het boekje tenminste zo noemen mag - van Hippoliet Haerynck over Jan van Boendale.⁵⁴ In zijn slotbeschouwing nam De Vreese echter ook de uitgaven van de Academie zelf op de korrel.⁵⁵ Op krachtige wijze zette hij zich daartegen af: die uitgaven waren het werk van goedwillende amateurs. De Vreese pleitte hartstochtelijk voor het aanleggen van werkelijk wetenschappelijke maatstaven. Zijn kritische houding ten opzichte van de beoefening van de taalstudie in het Zuiden betekent overigens geenszins dat De Vreese geen waardering gehad zou hebben voor al het goede dat in Vlaanderen op dit terrein reeds tot stand was gebracht. De grote verdiensten van mannen als Jan Frans Willems, van Ph.M. Blommaert, C.A. Serrure en van F.A. Snellaert werden natuurlijk ook door hem grif erkend. Hetzelfde gold voor de betekenis van de Vlaamse Beweging en van tijdschriften als het Belgisch Museum (1837-'47) van J. Fr. Willems en het Vaderlandsch Museum (1855-'63) van Serrure. Maar vanuit wetenschappelijk standpunt gezien waren de tekstuitgaven en taalkundige studies van deze verdienstelijke pioniers toch onder de maat die De Vreese voor zichzelf en zijn tijdgenoten aanlegde. Anderzijds mag hier wellicht nog eens in herinnering gebracht worden dat het juist die publikaties met al hun gebreken geweest zijn die Noordnederlandse geleerden als Matthias de Vries en Willem Jonckbloet geïnspireerd hebben tot grote werkzaamheid. Zij streefden ernaar de editietechniek te verbeteren en te komen tot een echt wetenschappelijke bestudering van het (Middel-)nederlands. En op hun beurt waren het deze Hollanders en hun leerlingen, die later weer een bijdrage leverden aan de wetenschappelijke vorming van Vlamingen zoals Willem De Vreese. In feite sloot De Vreese zich met zijn scherpe aanval aan bij de kritiek die vanuit Noord-Nederland geuit werd, met name door F.A. Stoett en J. Verdam, twee filologen uit de school van Matthias de Vries.⁵⁶

Maar niet alleen in wetenschappelijk opzicht schoot men zijns inziens in Vlaanderen tekort. Ook op het Nederlands dat hij in Zuidnederlandse publikaties aantrof, had hij - zoals gezegd - veel kritiek. Voor het taalgebruik van Haerynck had hij geen goed woord over. Het was zijn vaste overtuiging dat de culturele weder-

54 H. Haerynck, Jan Boendale, ook geheten Jan de Clerc; zijn leven, zijne werken en zijn tijd. Gent 1888. Het exemplaar van De Vreese, door hem in 1888 aangeschaft, bevindt zich thans bij de BNM; zelden heb ik een boek gezien dat door de bezitter zo van aantekeningen en verbeteringen is voorzien als dit.
Hippoliet Haerynck was in 1887 wel tot briefwisselend lid van de Academie gekozen, maar een gewoon lidmaatschap is hem nooit ten deel gevallen; cf. Rombauts, op. cit., p. 48, nt. 204.

55 De Vreese, art. cit. in nt. 53, p. 339-342. In de inleiding op zijn Gallicismen in het Zuidnederlandsch heeft De Vreese zijn critici van repliek gediend; cf. De Vreese, op. cit. in nt. 51, p. xxxiv-liv.

56 Rombauts, op. cit., p. 254-257.

[p. 267]

opleving van zijn volk afhankelijk was van de kennis van de eigen taal. Echter, een algemeen beschaafde omgangstaal die boven de dialecten stond, ontbrak in het Zuiden. Daarom richtte De Vreese zich onomwonden op het zogenaamde ‘algemeen beschaafd Nederlands’, zoals dat door beschaafde lieden in Noord-Nederland gesproken werd. Het was de richting die leraar J. Micheels hem al op het Athenaeum gewezen had, een koers waarvan hij nimmermeer is afgeweken. Zowel wat de stand van de wetenschapsbeoefening betreft als de beheersing van het Nederlands erkende De Vreese de voorsprong van het Noorden.

Uiteraard zijn deze opvattingen hem niet door iedere Vlaming in dank afgenomen. Men verweet hem ‘blinde ingenomenheid met alles wat Hollandsch’ is en men maakte hem uit voor ‘hollandomaan’.⁵⁷ Maar De Vreese wist heel goed wat hij wilde en aan zijn standpunten lag een diepgaande studie ten grondslag. Om de invloed van het Frans op het Zuidnederlands ongedaan te maken, om te komen tot een algemeen beschaafde omgangstaal voor het Zuiden diende men het Noordnederlands als richtsnoer te nemen. Dat betekende overigens niet, dat De Vreese alleen de ontvangende partij wilde zijn. Integendeel, het Zuiden had het Noorden ook iets aan te bieden. Als de eerste redacteur die uit Vlaanderen afkomstig was, is De Vreese van 1891 tot 1895 te Leiden werkzaam geweest aan het Woordenboek der Nederlandsche Taal. In die hoedanigheid heeft hij een belangrijke bijdrage geleverd aan de integratie van het Zuidnederlands in het WNT. Het woordenboek moest immers - aldus Matthias de Vries - getuigen van ‘de eenheid der taal, die in beide deelen van het Dietsche vaderland een zelfde afkomst bewijst’. Het WNT moest ‘Vlaamsch en Hollandsch eens voor al verbinden tot ééne gemeenschappelijke Nederlandsche taal’.⁵⁸

Nog een andere kwestie moet hier worden aangestipt. Wellicht wekt het bevreemding dat De Vreese zich zowel bezighield met wat wij thans zouden noemen ‘moderne taalkunde’ als met ‘historische taalkunde’. Van een dergelijke verdeling was in zijn tijd echter nog geen sprake. Taalkunde was historische taalkunde en derhalve studie van het Middelnederlands en het Zeventiende-eeuws. Dat Zuidnederlanders daarbij over het algemeen een voorkeur hadden

57 Roemans, op. cit., p. 14.

58 Verslag der Redactie van het Nederlandsch Woordenboek, omtrent den staat harer Werkzaamheden, van 1 Julij 1860 tot 1 Julij 1862, in de vergadering van het zevende Nederlandsch letterkundig congres, te Brugge, den 10den September 1862, voorgedragen door Dr. M. de Vries, Hoogleraar te Leiden, Haarlem 1862, p. 12-13; geciteerd naar Roemans, op. cit., p. 87.

[p. 268]

voor het Nederlands der Middeleeuwen valt tegen de achtergrond van de cultuurgeschiedenis natuurlijk licht te begrijpen. Voor De Vreese gold - ik parafraseer zijn woorden -, dat de taal der vijftiende eeuw, Middelnederlands naar de klankleer, Nieuwnederlands naar de syntaxis en blijkbaar een in menig opzicht zuivere afbeelding van de gesproken taal (‘immers de eenige die werkelijk bestaat’), verrassend dicht bij de beschaafde spreektaal van zijn tijd stond, terwijl de woordenschat voor een Zuidnederlands oor bijna modern klonk.⁵⁹ Kort en bondig stelde De Vreese: ‘Het Middelnederlandsch is de taal der Zuidelijke gewesten’.⁶⁰ En daarmee is enigszins de achtergrond geschetst en zijn de uitgangspunten en beweegredenen van De Vreese aangegeven die bepalend zijn geweest voor zijn ontwikkeling en die hem deden uitgroeien tot een groot taal- en letterkundige, een kenner bij uitnemendheid van het Middelnederlands.

Zijn kwaliteiten heeft hij natuurlijk niet kunnen ontwikkelen zonder de hulp, medewerking en inspiratie van anderen. Roemans somt in zijn geschreven portret van De Vreese als wetenschapper de namen op van diens leermeesters: de al genoemde J. Micheels, professor J. Vercoullie en de hoogleraren P. Fredericq en A. Bley. Met name Vercoullie stond bij De Vreese hoog in aanzien, niet alleen als taalkundige maar ook wegens zijn nooit aflatende steun aan de Vlaamse Beweging.⁶¹ Veel dank was hij naar eigen zeggen ook verschuldigd aan Albert Kluyver en aan anderen die hij tijdens zijn Leidse jaren bij ‘Het Woordenboek’ had leren kennen: Jacob Verdam, J.W. Muller en voorts Cosijn, Kern, Fruin en Acquoy.⁶² Ook de rol van Jacob Grimm heeft Roemans even aangestipt; overigens had hij m.i. in het kielzog van Grimm nog twee andere germanisten kunnen noemen: Heinrich Hoffmann von Fallersleben en Franz Joseph Mone, die elk in verschillende van hun publikaties de aandacht gevestigd hadden op de handschriftelijke (en gedrukte) bronnen van de oude Nederlandse letterkunde en die vooral daardoor op De Vreese invloed hebben uitgeoefend. Het lijkt erop dat Roemans' aandacht vooral is uitgegaan naar de mensen bij wie De Vreese werkelijk in de leer geweest is of met wie hij

59 W. de Vreese, art. cit. in nt. 31, p. 40.

60 Brief van De Vreese aan Theofiel Coopman dd. 10 juni 1894 (Antwerpen, AMVC, C 3492/25).

61 W. de Vreese, ‘Jozef Vercoullie’, in: Gentsche Studentenalmanak, uitgegeven door het Taalminnend Studentengenootschap ‘'t Zal wel Gaan’ 31 (1891), vooral p. 107-108.

62 Roemans, op. cit., p. 86.

[p. 269]

anderszins een intensief contact heeft onderhouden. Anders valt moeilijk te begrijpen dat hij vrijwel voorbij gaat aan geleerden van eerdere generaties. Ik denk met name aan mannen als Matthias de Vries en Willem Jonckbloet, die zich elk op hun eigen wijze verdienstelijk hebben gemaakt voor de medio-neerlandistiek. Willem de Vreese vatte hun beider aandeel ooit samen door op te merken: ‘Wat M. de Vries voor onze taalkunde gedaan heeft, deed Jonckbloet voor onze lettergeschiedenis’.⁶³ Omdat hij zich de inhoud van hun publikaties eigen had gemaakt, kan men stellen dat De Vreese ook bij hen in de leer geweest is.

Tegelijkertijd moet hier ook gewezen worden op de stimulerende activiteiten van de ‘Vereeniging ter bevordering der oude Nederlandsche letterkunde’. De initiatiefnemers daarvan, onder wie De Vries en Jonckbloet, hadden zich ten doel gesteld de beoefening der vaderlandse letterkunde aan te kweken. Zij hadden zich verenigd om ‘de achtbare overblijfsels dier vroegere Eeuwen aan de vergetelheid te ontrukken, door de gezamenlijke uitgave van Handschriften uit den vroegsten tijd onzer Letterkunde tot het midden der XVIe Eeuw’.⁶⁴ Hun belangstelling voor middeleeuwse handschriften sprak in die tijd van zelf. De oude letterkunde immers is het die ‘ons onze taal in haren oudsten en zuiversten toestand leert kennen’.⁶⁵ Overeenkomstig de romantische overtuiging dat de oudste taal de beste was, ging men geestdriftig op zoek naar oude, liefst zéér oude handschriften. Een en ander zou bijdragen aan de verwerkelijking van de diepere bedoeling van de Vereeniging, nl. de studie van de taal te bevorderen. Daarvan getuigen ook de woorden die J. Tideman schreef in de eerste aflevering van de Verslagen en berigten, het tijdschrift dat door de Vereeniging werd uitgegeven: ‘Een volk, dat zijne taal acht en bemint, geeft stilzwijgend zijnen eerbied voor zijne eigene volkswaarde te kennen, en waar de achting voor de taal verviel, daar hield men vrijwillig op een afzonderlijk volk te zijn; zooverre is het wel nooit met den Nederlander gekomen, dat hij zijn eigen volksbestaan niet meer hoogschatte, of zijne moedertaal kon vergeten’. Taal is immers ‘de uitdrukking der aan een bijzonder volk eigene denkbeelden, en voor zoo verre die denkbeelden meer of min van die van andere volken afwijken,

63 W. de Vreese, ‘W.J.A. Jonckbloet (1817-1885)’, in: Het Volksbelang van 16 april 1887.

64 J. Tideman, ‘Inleiding’ [op de eerste jaargang van de] Verslagen en berigten uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering der oude Nederlandsche letterkunde (1844), p. 12-13.

65 Tideman, art. cit. in nt. 64, p. 12.

[p. 270]

wijkt ook de taal in evenredige mate meer of minder af’, aldus Tideman.⁶⁶ Dergelijke woorden zullen leden van de Vlaamse Beweging en later ongetwijfeld ook De Vreese als muziek in de oren geklonken hebben.

Slechts vijf jaargangen zijn er verschenen van de Verslagen en berigten (1844-'48), maar er werden heel wat handschriften en fragmenten van handschriften in uitgegeven of in elk geval gesignaleerd. Behalve Jonckbloct, die een mooie tweede plaats inneemt, is het vooral Matthias de Vries die aflevering na aflevering met zijn bijdragen heeft gevuld. En het is ook De Vries die in de jaren 1844-1850 als eerste in de reeks van Werken van de Vereeniging een Middelnederlandse tekstuitgave het licht deed zien, namelijk de Lekenspiegel van Jan van Boendale.⁶⁷ Getrouw aan de principes van de Vereeniging was het geen kritische maar een diplomatische editie geworden, een keuze die De Vries in zijn inleiding op de uitgave omstandig verantwoord heeft.

Bestudering van deze verantwoording in de editie van de Lekenspiegel door De Vries en de kennisname van de uitgangspunten en doelstellingen van de Vereeniging ter bevordering der oude Nederlandsche letterkunde werken m.i. verhelderend, wanneer men een goed begrip wil krijgen van het streven en het werk van Willem de Vreese. Als ik me niet vergis, heeft hij met name aan het begin van zijn wetenschappelijke loopbaan sterk onder de invloed gestaan van de uitgangspunten van de genoemde Vereeniging. Hoewel de Vereeniging zelf had opgehouden te bestaan en er inmiddels zo'n veertig jaren waren verstreken, werden de standpunten van de Vereeniging door een aantal geleerden nog steeds uitgedragen en in praktijk gebracht, met name door De Vries en Jonckbloet en hun beider leerlingen. Ook De Vreese benadrukte het belang van de studie van de eigen taal voor en door zijn landgenoten. Ook hij zou in zijn loopbaan verscheidene Middelnederlandse teksten en fragmenten daarvan uitgeven en niemand was in zijn tijd meer doordrongen van de noodzaak de handschriftelijke bronnen van de middeleeuwse teksten te kennen dan hij. In 1900 deed De Vreese een dringend beroep op zijn tijdgenoten toen hij

66 Tideman, art. cit. in nt. 64, p. 24-25.

67 Der Leken Spieghel, leerdicht van den jare 1330, door Jan Boendale, gezegd Jan de Clerc, schepenklerk te Antwerpen. Uitgegeven door M. de Vries. Leiden 1844-1848 (hoewel de ‘Inleiding’ wordt afgesloten met de datering ‘november 1850’).

[p. 271]

sprak over de Middelnederlandse handschriftenkunde in verband met taal- en letterkunde. Zijn verzoek luidde: ‘Wie iets weet [over Middelnederlandse handschriften], springe mij bij, geve er mij kennis van; alle mededeelingen, hoe gering ook, zullen welkom zijn, dankbaar aanvaard en aangewend worden tot meerder eer en glorie onzer moedertaal, de taal des vaderlands’.⁶⁸ Ook daarmee trad hij in het voetspoor van de leden van de Vereeniging ter bevordering der oude Nederlandsche letterkunde. In 1844 hadden zij immers bezitters van handschriften (en oude drukken) met Middelnederlandse werken uitgenodigd hun bezit aan dergelijke boeken bekend te maken en desgewenst voor studie en uitgave beschikbaar te stellen.⁶⁹ Eerder al hadden germanisten als Hoffmann von Fallersleben en Mone een groot aantal handschriften en fragmenten ontdekt en aangewezen. Men zou kunnen zeggen dat De Vreese het zoeken naar handschriften op een systematische wijze voortzette in het kader van zijn BNM. Want hoeveel handschriften en fragmenten inmiddels waren opgespoord, veel Middelnederlandse handschriften gingen nog schuil in particuliere collecties en in openbare bibliotheekverzamelingen waarvan het bezit niet of onvoldoende bekendgemaakt was.

De meeste invloed moet echter op hem zijn uitgeoefend door Matthias de Vries (1820-1892). Nu zou men kunnen tegenwerpen, dat hele generaties taal- en letterkundigen beïnvloed zijn geweest door diens persoon en werk. Vooral zijn tekstkritische studies en ‘zijn’ Woordenboek der Nederlandsche Taal hebben hem immers grote faam bezorgd. Op het eerste gezicht is de belangstelling van De Vreese voor De Vries dan ook niet uitzonderlijk te noemen (wellicht is diens betekenis voor De Vreese daarom aan Roemans niet duidelijk geweest). Toch is het opmerkelijk dat De Vreese al in 1890, hij is pas eenentwintig jaar oud en heeft de collegebanken nog niet verlaten, bij het veertigjarig jubileum van De Vries als hoogleraar een artikel van meer dan veertig bladzijden aan hem wijdt.⁷⁰ Tot driemaal toe zien we hem in Het Volksbelang nieuwe afleveringen van het WNT bespreken.⁷¹ Voorts kunnen we vaststellen dat de aankomende vakgenoot, eveneens in 1890, ten minste tweemaal gecorrespondeerd heeft met de reeds bejaarde professor. Is het toe-

68 De Vreese, art. cit. in nt. 40, p. 26.

69 Tideman, art. cit. in nt. 64, p. 13-14.

70 W. de Vreese, ‘Matthijs de Vries. Naar aanleiding zijner veertigjarige ambtsvervulling’, in Gentsche Studentenalmanak, uitgegeven door het Taalminnend Studentengenootschap ‘'t Zal wel Gaan’ 30 (1890), p. 119-160.

71 Zie Roemans, op. cit., p. 107, nr. 4 en nr. 10.

[p. 272]

Prof. Dr. Matthias de Vries (1820-1892); naar een tekening met zwart krijt, in 1891 gemaakt door Jan Pieter Veth als voorstudie voor een litho (Leiden, Prentenkabinet der Rijksuniversiteit, Inv. nr. P.K. 3664).

Willem de Vreese, student te Gent; naar een opname gemaakt op 22 april 1888, aldus een aantekening van De Vreese aan de keerzijde van de foto.

[p. 273]

val dat juist de twee antwoordbrieven van De Vries, overigens zonder enige toelichting of opgaaf van redenen, staan afgedrukt voorin Roemans' boek over De Vreese?⁷² Een jaar later, in 1891, promoveert De Vreese op Boendale. Ongetwijfeld is zijn belangstelling voor deze middeleeuwse auteur krachtig gestimuleerd, zo niet gewekt, door Matthias de Vries' diplomatische uitgave van Boendales Lekenspiegel. Ook De Vreese was geen voorstander van de ‘zoogenaamde kritische uitgaven’ (zie hierboven, p. 270), ook hij koos in principe voor de diplomatische editie. De uitgave van de Lekenspiegel door De Vries was in zijn ogen voorbeeldig en hij heeft zich daarover dan ook zeer positief uitgelaten.⁷³ Grote waardering had hij eveneens voor de monumentale diplomatische uitgave van Jacob van Maerlants Spiegel historiael die De Vries samen met Eelco Verwijs had bezorgd en waarvan de magistrale inleiding van ruim honderd bladzijden in feite geheel het werk is geweest van De Vries. De eveneens diplomatische uitgave door De Vreese van Lodewijk van Velthems voortzetting van de Spiegel historiael lijkt me dan toch ook bedoeld als een vervolg op de Spiegel historiael-editie van De Vries en Verwijs.⁷⁴

Toen hij in 1891 benoemd werd tot redacteur van het Woordenboek en naar Leiden verhuisde, kreeg De Vreese de kans De Vries en diens levenswerk nog beter te leren kennen. Was De Vreese zeer onder de indruk van de wetenschappelijke prestaties van De Vries, ook om een andere reden was hij vol lof over hem. ‘Want’, zo schreef hij in 1892 na het overlijden van de bewonderde geleerde, ‘De Vries is voor ons, Zuidnederlanders, niet alleen de Nederlandsche geleerde, op wien ook wij fier mogen zijn, omdat hij tot onzen stam behoort, maar ook en bovenal de Hollander, die het meer dan eenig ander zijner landgenooten met de Vlaamsche Beweging wel meende en er groote sympathie voor koesterde, al kon hij vaak niet instemmen met de wijze waarop onze strijd gevoerd werd en wordt’.⁷⁵ De Vreese beschouwde De Vries als de ‘stichter van onze vaderlandsche taalstudie’⁷⁶ en zal in hem ook de taalzuiveraar herkend hebben die hij zelf was: bestreed de Vlaming de talloze gallicismen waaraan zijn landgenoten zich schuldig maakten, de Hollander van zijn kant moest niets hebben van insluipende ger-

72 Roemans, op. cit., p. vii-x. Beide brieven worden thans bewaard in de verzameling inkomende brieven van de Correspondentie-De Vreese: Leiden, UB, BPL 2998.

73 De Vreese, art. cit. in nt. 70, p. 122-123.

74 Jacob van Maerlant's Spiegel historiael, met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten, bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem. Van wege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden uitgegeven door M. de Vries en E. Verwijs. Leiden 1863, 3 dln., en Jacob van Maerlant's Spiegel historiael. Tweede Partie, bewerkt door Philip Utenbroeke. Vanwege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden uitgegeven door F. von Hellwald, M. de Vries en E. Verwijs. Leiden, 1879. Aan het einde van hun inleiding constateerden de editeurs dat het hoog tijd werd dat ook Velthems Vijfde Partie werd uitgegeven. Die taak lieten zij echter ‘met vertrouwen over aan een onzer jongere vakgenooten, die den moed en de kracht in zich gevoelen zal, om aan onze letterkunde dezen onwaardeerbaren dienst te bewijzen’ (p. xxx).
Lodewijk van Velthem's voortzetting van den Spiegel historiael (1248-1316). Opnieuw uitgegeven door H. Vander Linden en W. de Vreese. Eerste deel, Brussel 1906. Vander Linden was verantwoordelijk voor de geschied- en aardrijkskundige aantekeningen bij de tekst, De Vreese tekende voor het vaststellen en drukken van de tekst en voor de taal- en letterkundige annotaties.

75 W. de Vreese, ‘Matthias de Vries’, in: Nederlandsch Museum, Vierde reeks, 2 (1892), p. 261. Vergelijk ook De Vreese, art. cit. in nt. 70, p. 158-159, brief van M. de Vries aan Julius Vuylsteke dd. 2 oktober 1856.

76 W. de Vreese, ‘De studie der Nederlandsche philologie in Nederland en België’, in: Handelingen van het 30e Taal- en Letterkundig Congres, gehouden te Leiden van den 20en tot den 28en Augustus 1908, Leiden 1909, p. 385.

[p. 274]

manismen.⁷⁷ Evenals De Vries stelde De Vreese zich ten doel Middelnederlandse teksten uit te geven en materiaal bijeen te brengen voor taalkundig onderzoek. Daarvoor baseerde De Vreese zich op de handschriften en om de overlevering daarvan in kaart te brengen had hij een begin gemaakt met zijn BNM. In het voetspoor van zijn Vlaamse leermeesters Micheels en Vercoullie richtte De Vreese de blik op de Noordelijke Nederlanden. Hij zette zich aan het werk in de traditie van het Noorden, in navolging van Verdam, Jonckbloet en anderen, maar vooral geïnspireerd door Matthias de Vries. De kortste samenvatting van De Vreeses houding ten opzichte van Matthias de Vries vindt men neergelegd in een brief van De Vreese aan zijn vriend Theofiel Coopman, gedateerd 10 juni 1894: ‘Voor Zuidnederland te zijn wat De Vries voor Noordnederland geweest [is], ziedaar het doel van mijn leven!’.⁷⁸

Adres van de auteur:

Bibliotheek der Rijksuniversiteit,

Bibliotheca Neerlandica Manuscripta

Postbus 9501

2300 RA Leiden

Leiden

najaar 1988

77 Zie G. Karsten, 100 Jaar Nederlandse philologie. M. de Vries en zijn school. Leiden 1949, p. 81-82.

78 Antwerpen AMVC, C 3492/25. Mevrouw Prof. Dr. Ada Deprez maakte mij op deze brief en de uitspraak van De Vreese daarin attent. Daarvoor en voor haar stimulerende gesprekken over Willem de Vreese zeg ik haar bij deze hartelijk dank.
Van De Vreeses grote bewondering voor De Vries getuigen ook de drie dozen - in de vorm van drie boekbanden, elk met de rugtitel ‘M. DE VRIES. OPERA OMNIA’ - waarin De Vreese een groot aantal overdrukken van werken van en over De Vries heeft bijeengebracht (Leiden, UB, 1407 D12-14).