Boerekermis

[p. t.o. 41]

[p. 41]

Boerekermis

Het tweede boek

⁺⁵¹⁷Nu eens een hooger toon gespannen op myn snaaren,
De helden van de buurt, die op dit feest vergaâren,
Door eere en prys genoopt, verheven aan de lucht:⁵¹⁹
Zoo wordt hun naam alom verheerlykt door 't gerucht.⁵²⁰

⁺Men steekt 'er de trompet. de trommel wordt geslagen.

Men rydt'er zy aan zy op eenen zegewagen,⁵²²
Daar Frerik Onversaagt wel zeven jaar op zat,⁵²³
En voerde tweemaal 's weeks de zwynen naar de stadt.
Zijn buurman hadt hem eerst gebruikt in vroeger tyden,
En was 'er meê gewoon de mestvaalt uit te ryden.
^*Dit is de stasikoets der helden, die zo fier
De wieken fnuiken van het edelmoedig dier,
Wiens overbestevaar wel eer voor d'oude wallen
Van Rome op schiltwacht stondt. hoe is uw roem vervallen,^529-30
Doorluchte vogel! nu heldt Krelis in dien staat⁵³¹

+ Belachelyke heldenzang,

517 (in de marge) Belachelyke heldenzang: lachwekkend, komisch heldendicht; Rotgans past op burleske wijze de stijl van het epos toe op zijn ‘boeren’-onderwerp, dit tot ± vs. 598.

519 Door eere en prys genoopt: gedreven door het verlangen naar eer en het winnen van de prijzen; aan de lucht: zo hoog mogelijk.

520 't gerucht: de faam, omroepster van roemrijke daden.

+ en beschryving van het trekken van de Gans,

522 (in de marge) het trekken van de Gans: ‘Volksvermaak, waarbij de spelers, hetzij te paard, in een wagen of wel op schaatsen rijdende, hetzij loopende of varende, den met vet besmeerden kop eener aan de pooten opgehangen gans zoeken af te trekken’ (WNT onder ganstrekken); vgl. Bredero's bekende Boerengeselschap; uit de voetnoot van Rotgans zelf blijkt dat dit vermaak in 1708 in onbruik was geraakt (of bezig was te geraken).

523 Onversaagt: durfal, ‘heldennaam’ voor een of andere boer.

* De boeren hebben voordezen op hunne kermissen de gans op wagens getrokken.

529-30 Herinnering aan het bekende verhaal hoe de ganzen door hun gekwaak Rome redden toen de vijanden de stad bij nacht wilden verrassen; overbestevaar: overgrootvader.

531 Doorluchte: roemrijke; Krelis: één boerennaam staat hier voor de deelnemers i.h.a.; in dien staat: vgl. de aant. bij vs. 3.

[p. 42]

 

Uw vlerken plukt, en strooit de pluimen langs de straat;

 

Uw kop rukt van den romp, en voert door gansche plassen;

 

Van bloet uw leden om aan zyn bestovene assen!⁵³⁴

535

⁺Een twede Don Quichot stygt hier vol vier te paardt:⁵³⁵

 

Zyn Dulcinea, hem zoo aangenaam en waardt,⁵³⁶

 

En door een minnepyl in 't diepst van 't hart geschreven,

 

Staat aan de teugels om haar ridder moedt te geeven.

 

⁺Zy reikt hem zelf de lans, beschildert en vergult,

540

Met hondert lonken toe, en spreekt hem aan: jy zult,

 

Beroemde kermisheldt, den prys en 't eereteken

 

Wechdraagen, en te paardt den maats de loef afsteeken,

 

Het steekspel winnen, en dan wacht ik 't waardig pandt,⁵⁴³

 

Den ring van zilver tot myn trouring van jou handt.

545

Ik zal hem, met papier bewonden, wel bewaaren,

 

En in myn poppekas veur onze kindren spaaren,⁵⁴⁶

 

En zeggen, als ik hun den zilvren prys vertoon,

 

Dat kreeg jou vader op een kermis tot zyn loon.

 

Zy hadt dit kompliment juist in een boek geleezen,⁵⁴⁹

550

En in haar herssenen geprent een jaar voor dezen.

 

Want Kaatje Snapal, die dit hoorde, zei terstont:

 

Dat komt niet uit heur hoofdt, al komt het uit heur mondt.

 

Wat zou die slechte sloof die wyze rede voeren.⁵⁵³

 

Zy gaat veur hallefmal, en simpel by de boeren.

555

Dat is niet van heur kar gedropen: neen, ô neen!⁵⁵⁵

 

Wie 't looft ik loof het niet. hier zweeg zy, en liep heen.⁵⁵⁶

 

⁺De ridder steekt zyn haar al zweetende achter d'ooren.

 

Hy trekt zyn hoedt in 't hoofdt, en prikt zyn paardt met spooren.

 

Maar 't beesje wou niet voort. en schoon heldt Jorden riep,

560

En dreigde met de lans, het scheen of Bruintje sliep.

534 bestoven: met stof bedekt, stoffig (wellicht met bijgedachte aan de dronkenschap der boeren, vgl. bestoven = dronken, vs. 155).

+ en steeken van den ring.

535 Don Quichot: hier met bijgedachte aan het illusoire van zijn ridderschap.

536 Dulcinea: in Cervantes' beroemde werk Don Quichots aanbedene.

+ Een boerin moedigt haaren vryer.

543 't waardig pandt: het waardevolle voorwerp (met bijgedachte aan onderpand van huwelijkstrouw?).

546 poppekas: kast voor snuisterijen.

549 juist: precies zo, geheel en al.

553 slechte: domme, onnozele; rede: taal.

555 Dat is niet van heur kar gedropen: dat is haar eigen werk niet.

556 looft: gelooft; loof: geloof.

+ Jorden bereidt zich tot het steekspel.

[p. 43]

 

⁺Hy was een oude ruin van viermaal zeven jaaren,

 

Loboorig, stekeblindt, bedekt met gryze haaren.⁵⁶²

 

De heupen staken uit. de beentjes stonden styf,

 

Door spat en gal verminkt, en knikten onder 't lyf.⁵⁶⁴

565

Hy hadt den kryg gedient, en in verscheide togten⁵⁶⁵

 

Met zoetelaars by 't heir gezwurven, die hem kochten⁵⁶⁶

 

Van Jochem met den bult te Boksmeer uit den ploeg.⁵⁶⁷

 

En hopman Blaaskaak, die twee groote knevels droeg,⁵⁶⁸

 

Dien hadt hy uit den strydt eens rustig wech gedragen,⁵⁶⁹

570

En veertien uuren lang gevlogen onder 't jaagen,

 

En, zonder om te zien, of rusten, 't lyf geredt.

 

Nu is die kracht vergaan. hy 's kreupel, en verzet

 

Geen voet, hoe hart men slaat. wat zal de ridder maaken!

 

Hy barst van ongedult. de schaamte verft zyn kaaken.⁵⁷⁴

575

Hy smyt zyn hoedt op d'aarde. en Kuintje Slechthoofdt staat⁵⁷⁵

 

Verslagen by 't gewoel, en stampvoet daarze gaat.

 

De jongens boerten vast, en spotten onder 't roepen.⁵⁷⁷

 

Al 't uitgelaten volk schiet toe by gansche troepen.

 

⁺Heldt Jorden stygt beneên, om dit geval gestoort:⁵⁷⁹

580

Hy beurt de bruidt op 't paardt, en leidt zyn Bruintje voort

 

⁺Toen quam een ander heldt het renperk in gereden

 

Op een verheven ros, spekvet en grof van leden.

 

Het scheen een Bucefaal, of eer een Olifant.⁵⁸³

 

De ridder ziet het perk, den steekring, en houdt stant.⁵⁸⁴

585

Hy was een brouwersknecht, geboren uit Westfalen,

+ Beschryving van zyn paardt,

562 Loboorig: met hangende oren.

564 spat en gal: ziekten in paardepoten, vaak kreupelheid veroorzakend.

565 togten: veldtochten.

566 zoetelaars: kooplui die een leger volgen om versnaperingen te verkopen, marketenters.

567 Boksmeer: Boxmeer, dorpje langs de Maas in Noord-Brabant; Rotgans wil zeggen dat het paard een echte boereknol is.

568 hopman Blaaskaak: lett. kapitein Snoever; Rotgans laat en passant weten dat er ook onder officieren ijdele grootsprekers te vinden zijn.

569 rustig: kloek, dapper.

574 barst van ongedult: raakt buiten zichzelf van woede.

575 Slechthoofdt: domoor, vgl. vss. 553-54.

577 boerten vast: schertsen zonder ophouden.

+ en aftogt.

579 beneên: van zijn paard af; gestoort: verstoord, boos.

+ Een ander komt in zyn plaats,

583 Bucefaal: kloek strijdros, naar Bucephalus, het paard van Alexander de Grote.

584 houdt stant: blijft staan (maar waarschijnlijk ook een burlesk grapje, want ‘standhouden’ werd indertijd juist in militaire zin gebruikt voor ‘pal staan, niet wijken voor de vijand’).

[p. 44]

 

En 't paardt voor lang gewoon den bierstel voort te haalen.⁵⁸⁶

 

Elk wenscht hem goeden dag, en roept: dit is de man.

 

⁺Maar Hans hadt al te veel gekeeken in de kan.⁵⁸⁸

 

Hy suizebolt alrede, en 't bier zal hem bedriegen.

590

Hy maakt zich vaardig; en het beest begint te vliegen.

 

Hy slingert heen en weer. de lans valt uit zyn handt.

 

⁺De ruiter stuift van 't paardt, en met de neus in 't zandt.

 

Hy kruipt gelyk een aal, en lost by gansche stoopen⁵⁹³

 

Geen bloet, maar kermisnat, zo gulzig ingezoopen,⁵⁹⁴

595

En vroet, gelyk een zwyn, op d'aarde met zyn bek

 

In 't vuilbebraakte stof, en wentelt in zyn drek.⁵⁹⁶

 

Zo vielen Jaap, en Heyn, gewoon door 't veldt te stroopen,

 

Verzwakt door 't zwelgen, van de meeren onder 't loopen.⁵⁹⁸

 

⁺⁵⁹⁹Op 't lest verscheen een jong, doch zedig, knaap in 't perk:

600

Hy scheen byzonder dat van leden, stout en sterk.⁶⁰⁰

 

Hy was in 't naaste dorp, gelyk met zei, geboren,

 

En vaardig afgerecht op dorssen van het koren,

 

De wan te schudden, en den harden rug van 't landt

 

Te snyden met den ploeg. ook hadt de knaap verstandt

605

Van paarden in 't gareel te dwingen voor den wagen,

 

Schoon wildt en ongetemt. hy schroomde voor geen vlaagen

 

Van storm of regen in den arbeidt, dien hy deê;

 

Maar sloeg naaukeurig acht op 't meesterlyke vee.⁶⁰⁸

 

Men zag hem nooit zyn geldt by lichte maats verteeren.⁶⁰⁹

610

Zyn lust was maar alleen met meisjes te verkeeren,

 

Te kouten by den haart, of somers in de lucht.

 

Hy bragt haar menigmaal een peer of andre vrucht,

 

Wanneer hy by haar quam, en kon de harten winnen.

 

In 't kort, 't is Volkert, dien de boeremeisjes minnen.⁶¹⁴

586 bierstel: ‘onderstel waarop biervaten gelegd worden’ (WNT II, 2545); voort te haalen: te trekken (vgl. Mnl. Wdb. IX, 1190).

+ die, dronken,

588 Hans: naam die voor Rotgans en zijn tijdgenoten nog een duidelijke Duitse bijklank had.

+ van 't paardt valt.

593 stoopen: vaten (of: kruiken, drinkbekers, kroezen).

594 Geen bloet: zoals eigenlijk van een held in het strijdperk verwacht mag worden.

596 drek: vuil, uitbraaksel.

598 meeren: merries.

+ Hier verschynt een zedig borst;

599 zedig: beschaafd, fatsoenlijk, degelijk; borst (in de marge): jongmens.

600 stout: flink, moedig.

608 meesterlyke: van de meester, zijn baas.

609 lichte: lichtzinnige.

614 Volkert: in de naam zit ook een verwijzing naar het aanzien dat de drager bij velen geniet.

[p. 45]

615

Hy hadt van zelf geleert te speelen op het riet,

 

En neuride door 't woudt somtyts een aardig liet;

 

⁺Die Volkert stak den ring, en ging weêr vrolijk stryken

 

Met zyn gewonnen prys, ook zonder om te kyken,⁶¹⁸

 

Of toeven by den hoop. men zegt, hy schonk den buit⁶¹⁹

620

Aan Boumans jongste kindt, zijn nieuverloofde bruidt.⁶²⁰

 

⁺Help Juno, roept van ver een jonker, daar de schaaren,⁶²¹

 

^*By 't knupplen van de Paau, toeschieten en vergaaren.⁶²²

 

(Hy was een Dichter; want dat hoorde ik aan zyn taal)

 

Help, help, en zie beneên uit uw bewolkte zaal,

625

Saturnus dochter! hoe kunt gy dien hoon gedoogen,

 

En zien den vogel hier mishandlen voor uw oogen!

 

Den vogel, u gewydt, wiens grootvaâr, vroeg gewekt⁶²⁷

 

Van Thitons gemalin, door 't zwerk uw' wagen trekt;⁶²⁸

 

En spoedig heen voert, als 't u lust in 't nederdaalen

630

Den geilen Donderaar by 't snoepen t'achterhaalen:⁶³⁰

 

Het zy hy Io streelt, of schoone Europe onteert,

 

En met zyn Leda, of Alkmene omlaag boeleert.^631-32

 

Ontwaak, ô Argus, die voor dezen zonder slaapen⁶³³

+ die den ring steekt.

618 ook: zelfs.

619 den hoop: nl. der uitgelaten feestvierders.

620 Boumans: ‘bouwman’ is synoniem met boer; nieuverloofde bruidt: meisje met wie hij pas verloofd was (en de huwelijkssluiting volgde vroeger spoedig op de verloving).

+ Buitensporige klagte van een Dichter over 't knuppelen van de Paau.

621 Juno: koningin van de hemel, gemalin van Jupiter, dochter van Saturnus; aan haar was de pauw gewijd; jonker: (hier wel:) jongeman met (quasi-) deftig voorkomen.

* Het knuppelen van de Paau, plag voor eenige jaaren op de boerekermissen veel in gebruik te zyn.

622 't knupplen van de Paau: volksvermaak waarbij met een stuk hout een aan een paal gebonden pauw tracht te raken (dikwijls werd ook een kat gebruikt).

627 grootvaâr: voorvader (enkelvoud voor meervoud: Juno's wagen werd door pauwen getrokken).

628 Thitons gemalin: de gemalin van Tithonus, d.i. Eos, de godin van de dageraad (Aurora); vgl. vroeg gewekt in vs. 627.

630 geilen: wellustige; Donderaar: de ‘donderende’, Juno's gemaal Jupiter; snoepen: overspel.

631-32 Iö, Europa, Leda en Alkmene zijn meisjes met wie Jupiter overspel pleegde; omlaag: op aarde; boeleert: overspel pleegt.

633 Argus: de honderdogige, die in opdracht van Juno de door Jupiter beminde Iö (de dochter van Inachus, vgl. vs. 634), die door Jupiter in een koe was veranderd, moest bewaken; Mercurius doodde de Maagdewachter (vs. 638) Argus, waarop Juno de ogen plaatste op de staart van haar vogel, de pauw.

[p. 46]

 

De spruit van Inachus, door Jupiter herschapen,

635

En in den koei verkeert, na 't schenden hebt bewaakt;⁶³⁵

 

Maar, door Merkuur verschalkt, gewondt en afgemaakt,⁶³⁶

 

De ziel braakte op een bedt, gespreidt van groene zoden:⁶³⁷

 

Zie Maagdewachter, zie uw oogen, onder 't dooden

 

Van Junoos vogel, dien het bloet druipt uit de keel,

640

Weer dootsch en treurig staan. ô deerlyk schoutoneel!⁶⁴⁰

 

Ik zal de zusters, die Apolloos troon omringen,⁶⁴¹

 

Om bystant smeeken, en uw uitvaart droevig zingen.

 

Dan zal de koningin, die 't hemelhof gebiedt,

 

In 't zwarte treurgewaadt, vol jammer en verdriet,

645

Uw lykbus, door myn handt gesiert met bloemlievreien,⁶⁴⁵

 

Van Iris en Merkuur gevolgt, ten grave leien.⁶⁴⁶

 

⁺Hier zweeg de Dichter. en een huisman keek my aan,⁶⁴⁷

 

En vroeg: wat zeit die snaak? ik kan hem niet verstaan.

 

Dit is een vreemde taal: maar zoo de vent mogt smaalen

650

Op ons of op ons spel, de duivel zou hem haalen.

 

Ik zei, verstoor u niet, dat heerschap spreekt geen quaadt.

 

Maar 't is niet vreemt, dat gy zyn rede niet verstaat.

 

Hy voert Parnastaal, en zoo spreeken de Poeëten.⁶⁵³

 

Zyn geest wordt vaardig, en van Febus drift bezeten:⁶⁵⁴

655

Die wordt gehouden voor den leeraar van dien geest,⁶⁵⁵

 

En andre, hem gelyk: maar is 'er nooit geweest.

635 schenden: onteren (van Iö door Jupiter).

636 verschalkt: misleid; Mercurius wist Argus door muziek in slaap te wiegen om hem daarna te doden.

637 de geest gaf op het groene veld.

640 deerlyk: deerniswekkend.

641 de zusters: de Muzen, die met Apollo, de god van de kunsten, de Helicon of de Parnassus bewonen.

645 lykbus: urn; bloemlievreien: bloemslingers.

646 Iris: godin van de regenboog, bode der goden, bij jongere klassieke schrijvers dienares van Juno; dat Mercurius hier opnieuw door de ‘dichter’ genoemd wordt zal wel dienen om er een kompleet mythologisch ratjetoe van te maken (al zal hij hier ook wel bode der goden zijn).

+ een boer vraagt wat hy met die rede meent.

647 huisman: boer.

653 Parnastaal: naam voor de verheven dichterlijke taal bij navolgers van Vondel; Rotgans, toch ook beïnvloed door Vondels stijl, maakt blijkbaar onderscheid tussen een aanvaardbare toepassing van dichterlijke verhevenheid en een klakkeloze overdrijving ervan door lieden die om andere dan authentieke redenen dichter willen zijn.

654 van: door; Febus: Apollo's; drift: geestdrift, inspiratie.

655 dien geest: nl. de Parnasdichter.

[p. 47]

 

⁺Dat volk reist dagelyks naar Griekenlandt en Romen.

 

Zy bouwen in de lucht kasteelen, en zy droomen

 

Van liefde, van verstandt, van schoonheit, ('t is wat raars)⁶⁵⁹

660

Van rykdom, eere en staat, maar sterven bedelaars.⁶⁶⁰

 

Zy minnen boven al zich zelfs, en hunne boeken,

 

En vruchten, schoon mismaakt, wanschepsels, waardt te vloeken.⁶⁶²

 

Elk noemt zyn Uil een Valk, zyn Koekoek Nachtegaal.⁶⁶³

 

Een mager lichaam, smal van leden, dor en schraal,⁶⁶⁴

665

Raakt in een ogenblik alleen door windt aan 't zwellen,⁶⁶⁵

 

En steekt dien windtbuik uit ver boven zyn gezellen,⁶⁶⁶

 

En medekunstenaars. hy vlamt op eere en lof:

 

Maar 't kunstwerk hangt aan een als uitgedroogde stof.

 

⁺d'Een raaskalt van den kryg, en blaast uit volle kaaken.

670

Hy zwets geweldig, en belooft ons wondre zaaken.

 

Hy maakt een weits begin, met schaterent gedruis.⁶⁷¹

 

De bergen baaren. maar wat komt 'er voort? een muis.⁶⁷²

 

⁺Een ander heeft de min geprent in zyn gedachten,

 

En slyt in een gedicht wel meer dan hondert schachten:⁶⁷⁴

675

Die rooken in zyn vuist, gesmeult door 't minnevier,

 

En maalen vlam by vlam op 't zwartgebrandt papier.⁶⁷⁶

 

Hy zingt wel hondert maal van Venus en haar jongen;⁶⁷⁷

 

Tot hem de slaap bevangt, vermoeit en afgezongen.⁶⁷⁸

+ Afbeelding der Poeëten.

659 raars: zeldzaams, bijzonders.

660 bedelaars: als bedelaars; Rotgans heeft kennelijk niet veel op met dichters die maatschappelijk niets gepresteerd hebben.

662 vruchten: pennevruchten, boeken, dichtwerken; schoon: ofschoon.

663 De bewuste dichters schatten hun eigen produkten heel hoog.

664 Een mager lichaam enz.: een dor en schraal gedicht (de beeldspraak uit de vss. 662; wanschepsels - en 663 - die immers aan ‘kinderen’ doet denken - wordt voortgezet).

665 windt: hoogdravendheid, holle woorden.

666 windtbuik: opgeblazen snoever; gezellen: collega's.

+ Helden dichten.

671 schaterent: schetterend, donderend (schateren werd volgens WNT in voce gezegd van trompetten, van vogels en van de donder); gedruis: rumoer, lawaai.

672 naar de uitdrukking in Horatius' Ars Poëtica, vs. 139, waar Rotgans in deze passage op teruggaat: ook Horatius veroordeelt een dichter die een heldendicht hoogdravend inzet.

+ Bruiloftsdichten.

674 schachten: penneveren, schrijfpennen, maar tegelijk: pijlen, nl. van de boog van Cupido, m.a.w. hij weet over niets anders te schrijven dan steeds maar weer over de minnepijlen.

676 maalen: schilderen.

677 haar jongen: Cupido.

678 afgezongen: door zingen uitgeput.

[p. 48]

 

Een ander huilt en jankt en ziet geweldig naar.⁶⁷⁹

680

⁺Hy kust de dootkist, en bequylt de zwarte baar.

 

Hy pryst den doden met lang uitgerekte woorden,⁶⁸¹

 

En spreekt van deugden, daar geen menschen ooit van hoorden.

 

Op 't lest scheldt hy de doodt voor wreedt, verwoedt, en fel.

 

Hy grypt de wapens aan, en daagt haar in duél.

685

'k Beschryve u wonder volk: elk heeft byzondere kuuren.⁶⁸⁵

 

Maar, vriendt, de meesten gaan voor gekken by hun' buuren.

 

Toen lachte Frans, en zei: zwyg heerschap, 't is myn tydt:⁶⁸⁷

 

Ik moet den vogel eens aantasten in den strydt;

 

Al wierde ik hondertmaal gescholden van Poeëten.

690

Ik heb dat spel wel meer gewonnen, moet je weeten.

 

⁺De kerel grypt terstont een knuppel van de straat.

 

Hy zet zich in postuur, en staroogt daar hy staat.

 

Hy maakt grimmassen by dozynen onder 't mikken;

 

En gaapt zoo wyt of hy de vogel in wou slikken.

695

⁺Ten leste smyt hy toe, en werpt uit al zyn magt,

 

Maar mist wel zeven voet, daar al 't geboerte om lacht.

 

Wat verder stondt een tent, gesticht van oude deelen:

 

Daar hoorde ik voor de deur op 't kermisveeltje speelen;⁶⁹⁸

 

En vroeg: wat gaat hier om? toen sprak een aardig quant:⁶⁹⁹

700

⁺'t Zyn toneelisten, die meest reizen door het landt.

 

Zy speelen anders niet dan kluchten die vermaaken,

 

En handlen in 't moraal van velerhande zaaken.

 

Zy mengen jok en ernst heel kluchtig onder een,⁷⁰³

 

En raaken niemant in 't byzonder, maar 't gemeen.⁷⁰⁴

705

⁺Gy zult Cornutus straks op 't schoutoneel zien treeden,⁷⁰⁵

 

En ook een juffer, die, verdwaalt van 't spoor der reden,⁷⁰⁶

679 naar: treurig.

+ Lykdichten.

681 den doden: enkelvoud.

685 wonder: merkwaardig, vreemd; kuuren: grillen.

687 heerschap: mijnheer (vgl. de aant. bij vs. 160).

+ Frans bereidt zich om de Paau te knuppelen:

+ hy werpt, maar mist wel zeven voet.

698 't kermisveeltje: de viool van een muzikant op de kermis.

699 aardig: beleefde.

+ Een troep reizende toneelspeelders

703 jok: scherts.

704 't gemeen: de mensen in het algemeen.

+ vertoont een klucht van Cornutus.

705 Cornutus: de gehoornde, horendrager, door zijn vrouw met een ander bedrogene.

706 juffer: dame; der reden: van de rede, het gezond verstand (als tegenstelling van de driften = hartstochten in vs. 707).

[p. 49]

 

Alleen haar driften volgt op eene onkuische baan.

 

De goeden sluit men uit: die trekken 't zich niet aan.

 

Zy zoeken d'ondeugdt maar te schilderen naar 't leven,

710

Om door die verf de deugdt een schoner glans te geeven.^709-10

 

Ik tradt nieusgierig in de speeltent op zyn woordt.

 

't Was geestig dat ik daar gezien heb en gehoort.⁷¹²

 

⁺Daar komt een jonge vrou te voorschyn, net besneden

 

Van troni, maar galant, coquet, en wulps van zeden.^713-14714

715

Haar wangen glimmen van 't blanketsel, hier en daar

 

⁺Met gloejent vermiljoen besmeert, terwyl heur haar

 

Zich spiegelt in den glans van hondert diamanten.

 

Zy rekt haar oorlel door 't gewigt van haar pandanten.⁷¹⁸

 

De troni, dicht bezaait met moesjes, kleen en groot,⁷¹⁹

720

Gelykt een krentekoek. de boezem legt gansch bloot,⁷²⁰

 

⁺⁷²¹En ryst elk ogenblik door 't rekken en forceeren.

 

Een gansche winkel steekt haar naaulyks in de kleeren.⁷²²

 

Zy byt gedurig op haar lippen, en beziet⁷²³

 

Haar borsten, of 't gezwel zich wel vertoont of niet.⁷²⁴

725

Haar hoofdt, zelf onvermoeit in buigen, draajen, keeren,

 

Kan al d'etages van haar hulsel fatigeeren.⁷²⁶

 

Zy meet haar passen in 't marcheeren. ieder tret

 

Volgt stipt de regels van Koerant of Menuet.⁷²⁸

 

d'Essence, muskesbal, en reukzalf, om te smeeren,⁷²⁹

709-10 stereotiepe rechtvaardiging in het komisch toneel van de 17e en 18e eeuw: het kwade wordt uitgebeeld om der wille van het goede!; verf: kleur.

712 dat: wat.

+ Een jonge vrou komt op het toneel.

713-14 net besneden/Van troni: met beschaafde gelaatstrekken.

714 galant: het woord heeft door zijn toepassing op de zeden aan de vorstenhoven een bijklank van lichtzinnigheid, wuftheid; wulps: wellustig.

+ Haar opschik,

718 pandanten: oorhangers.

719 troni: gezicht (zonder de ongunstige gevoelswaarde van thans); moesjes: mouches, schoonheidspleistertjes.

720 legt: als zovele 17e-eeuwers gebruikt Rotgans leggen en liggen door elkaar.

+ en dertele gebaarden.

721 (in de marge) dertele gebaarden: wellustige gebaren, bewegingen.

722 Het juffertje heeft kennelijk heel wat strikjes en kwikjes: een hele winkel is nauwelijks genoeg om haar aan te kleden.

723 Zy byt gedurig op haar lippen: uiting van koketterie, gemaaktheid (vgl. WNT II, 2650).

724 of 't gezwel etc.: haar grootste zorg is blijkbaar of haar borsten wel voldoende zichtbaar zijn (geswel: zwelling).

726 d'etages van haar hulsel: de verdiepingen van haar kapsel (het zeer hoge kapsel, in die tijd in de mode in de hoge kringen); fatigeeren: vermoeien.

728 Koerant of Menuet: twee Franse dansen uit die tijd.

729 muskesbal: muskus, sterk geurende stof, als reukwerk gebezigd.

[p. 50]

730

Kan al de hoeken van de schouplaats parfumeeren.

 

Zy kocht den winkel leeg van maistre Jean Lafleur,

 

Grand perruquier rojal, en geurig parfumeur.⁷³²

 

Haar oogen draajen als de weêrhaan op den toren.

 

⁺Zy noemt haar kamenier de mans die haar bekooren.

735

En telt 'er twee dozyn of meer in een moment.

 

Maar Ritsert boven al staat in heur hart geprent.⁷³⁶

 

Hy weet te leeven, en verrukt elk door zyn reden.⁷³⁷

 

Die, zegtze, zal te nacht myn suffers plaats bekleeden.⁷³⁸

 

⁺Toen sprak een jonge boer my zachjes aan in 't spel:

740

Dat is een juffertje, Sinjeur! bezie dat wel,

 

Zoo blank als versche room. 'k zou Bregje Jans verlaaten,

 

Mogt ik in 't jongkspel slechts een uurtje met heur praaten.⁷⁴²

 

Ik zou myn leste duit verteeren met die meidt.

 

Wat dunkt jou, heerschap? spreek: of 't qualyk is gezeit.

745

Ik heb een pillegift van Teuntje meu gekreegen,⁷⁴⁵

 

Twee zilvre knoopen, die ruim zeven gulden weegen:

 

Noch heb ik in myn kist een fulpe kap gespaart,⁷⁴⁷

 

Deur moertje zaliger wel veertig jaar bewaart,

 

En drie paar hemden, dieze droeg, met weitsche boorden,

750

Een jak en kermisrok, bezet met groene koorden,

 

Een kroplap, daar ze meê getrout is, van katoen;⁷⁵¹

 

'k Wil al dat mooje goedt versnoepen aan een zoen.

 

Gans bloet! hoe zou Jan Piet dat smoddermuiltje kussen!⁷⁵³

 

Zoo kan de speelster hem behaagen. ondertussen

755

Speelt die madam haar rol zoo kunstig en zoo net;

 

Dat ik moet zeggen, 't was naturelyk coquet.⁷⁵⁶

 

Heur kameniertje, dat voor koppellaarster speelde,

 

En reis op reis haar 't zoet van 't minnespel verbeelde,⁷⁵⁸

732 perruquier rojal: koninklijke pruikenmaker.

+ Zy spreekt met haar kamenier.

736 Ritsert: vgl. ritsig = wellustig (zie Stoett, uitg. Moortje, Zutfen, 1931, blz. 117).

737 weet te leeven: heeft savoir-vivre; reden: taal.

738 suffer: saaie, dooie piet; bekleeden: innemen.

+ Een van de aanschouwers verlieft op haar.

742 't jongkspel: vgl. de aant. bij vs. 108.

745 pillegift: doopgeschenk; Teuntje meu: tante Teuntje.

747 Noch: daarenboven; fulpe: fluwelen.

751 kroplap. vgl. de aant. bij vs. 511.

753 Gans bloet: basterdvloek uit ‘Gods bloed’ (God = Christus); smoddermuiltje: aantrekkelijke gezichtje.

756 naturelyk coquet: koketterie op natuurlijke manier nagebootst.

758 reis op reis: keer op keer; verbeelde: voortoverde.

[p. 51]

 

Wist geestig naar den mondt te fleemen van mevrou.⁷⁵⁹

760

En toonde zich volop gedienstig en getrou.

 

Terwyl de juffer met heur kamermeidt ageerde,⁷⁶¹

 

En elk by beurten van den snoeplust redeneerde,⁷⁶²

 

⁺Ontstont 'er een alarm. een jeugdig boerewyf

 

Wierdt flaau, en scheen den geest te geeven, klam en styf

765

In d'armen van haar man, Geurt Huige, neêrgezegen.

 

De wyven schooten toe, om buurvrous quaal verlegen.

 

Myn lieve Luitje, zei de boer, myn zoete kindt,

 

Hoe wil je sterven, daar de kermis eerst begint?

 

Die doodt komt niet te pas. och arm! dit schynen droomen.

770

Wacht liever tot de vreugdt heur afscheit heeft genomen.

 

Terwyl hy klaagde, quam moer Jaspers met azyn,

 

En Jutje Jooste bragt een mutsje brandewyn.

 

⁺⁷⁷³Zodra de vrou bequam door 't helpen van de wyven,

 

Begonze datelyk te schelden en te kyven.

775

Zy sprak de speelster aan, als razende en verwoedt.

 

Karonje, 't is jou schuldt. die zalf, dat stinkent goedt,⁷⁷⁶

 

Die muskes, kan geen vrou, die zwanger is, verdraagen.

 

Ik zal jou aan den drost, dat zweer ik je, beklaagen.⁷⁷⁸

 

Die muskes! Geurtje lief, ik ben 'er qualyk an.

780

Zo tradtze al knorrende uit de speeltent met haar man.

 

⁺Toen quam Cornutus uit in allerhande kleeden.⁷⁸¹

 

Zyn gansche lichaam droeg van boven tot beneden

 

Het merk van elks beroep, hanteering, orde en staat:⁷⁸³

 

't Zy boer of edelman, doktoor en advokaat,

785

Wondtheler, prokureur, solliciteur, notaris,⁷⁸⁵

 

Of koopman, rentenier, kanonik en vikaris.⁷⁸⁶

 

Hy zag 'er deftig uit. ook was de snaak gekleedt

759 geestig: vernuftig, handig.

761 ageerde: bezig was.

762 den snoeplust: seksueel genot (buiten het huwelijk).

+ Een boerin, voor het toneel zittende, valt in flaaute. Klagte van haar man.

+ Zy bekomt, en geeft de schult van haar overval aan de toneelspeelster.

773 (in de marge) overval: bezwijming.

776 Karonje: vuile slet (scheldwoord, tot vrouwen gericht, in de 17e-eeuwse kluchtentaal heel gebruikelijk).

778 beklaagen: aanklagen.

+ Cornutus, met allerhande soort van klederen uit gedost,

781 Cornutus: horendrager; kleeden: kleren.

783 merk: merkteken; hanteering: bedrijf; staat: maatschappelijke stand.

785 Wondtheler: geneesheer; solliciteur: pleitbezorger voor kleine rechtzaken.

786 kanonik: geestelijke tot een kapittel behorend, ‘Na de Hervorming ook in toepassing op de Protestanten die de praebenden der leden van de voormalige Utrechtsche kapittelen genoten’ (WNT VII, 1406-07); hier wel in ‘protestantse’ zin gebezigd.

[p. 52]

 

Als burger, of soldaat, of schilder, en poeët.

 

⁺'t Gekreukte voorhoofdt stondt met horens zwaar beladen.⁷⁸⁹

790

Zyt gy Akteon, die Diaan verraste in 't baden?⁷⁹⁰

 

Vraagt hem de juffer. maar hy antwoort spytig: neen.

 

Gy vraagt, en kent me wel. ik ben uw vriendt,^* Elkeen.

 

En gaa voor overman van 't gildt der horendragers.⁷⁹³

 

Madam stoffeert ons huis met vrienden en met zwagers.⁷⁹⁴

795

Ik barst van ongedult, wanneer my Groothans groet,⁷⁹⁵

 

En knap twee vingers toont by 't lichten van zyn hoedt.⁷⁹⁶

 

Myn wyf, als gy, gewydt aan Venus minnestander,⁷⁹⁷

 

Verlicht myn arbeidt door 't gebruiken van een ander.

 

⁺Dat 's heusch, en komplezant, de rechte zwier van 't hof.⁷⁹⁹

800

Een steiloor, een pedant of kerkuil mag haar lof⁸⁰⁰

 

Betwisten, en haar doen, als ongerymt verwyzen,⁸⁰¹

 

De groote wereldt zal in tegendeel haar pryzen.⁸⁰²

 

't Is slaafsch zich al te naau te binden aan de trou.⁸⁰³

 

De mannen gaan ons voor: wy volgen. zegt mevrou.

805

Hoe, vraagt Cornutus, durft gy, snode, uw handel roemen⁸⁰⁵

 

De vroome wereldt zal dat eerloos leven doemen.⁸⁰⁶

+ en gehorent, verschynende, raakt in gesprek met de jonge vrou:

789 Gekreukte: gerimpelde.

790 Akteon: de jager Actaeon bespiedde Diana bij het baden en werd daarop door de godin in een hert veranderd en door zijn eigen honden verscheurd.

* Hier moeten by Elkeen niet alle menschen in 't gemeen verstaan worden, maar eenige uit allerlei staaten beroep of hanteering.

793 overman: hoofd van een gilde: horendragers: bedrogen echtgenoten.

794 met vrienden en met zwagers: met allerlei ‘familieleden’.

795 barst van ongedult: raak buiten mezelf van woede; Groothans: man van aanzien en vermogen, hier echter wellicht in minder gunstige zin: rijke snoever.

796 knap: nauwelijks (of: handig!); twee vingers: om daarmee de twee horens op het voorhoofd na te bootsen?

797 Venus minnestander: het vaandel der liefde van Venus (vgl. de standaard als symbool van een legeronderdeel).

+ die met hem boert,

799 (in de marge) boert: schertst; heusch: hoofs, bon ton; komplezant: hoffelijk; zwier: stijl, mode.

800 steiloor: persoon met steile, stijve, bekrompen begrippen (vgl. WNT in voce); pedant: schoolmeester, schoolvos; kerkuil: spotnaam voor iemand die veel in de kerk zit, overdreven vrome (met bijgedachte aan huichelarij).

801 ongerymt: strijdig met het gezond verstand; verwyzen: veroordelen.

802 De groote wereldt: de toonaangevende hoge kringen.

803 de trou: het huwelijk.

805 snode: slechte vrouw; handel: handelwijze, gedrag.

806 eerloos: schandelijk; doemen: veroordelen, afkeuren.

[p. 53]

 

Gy, die den luister van uw man stoot met den voet,⁸⁰⁷

 

En vreemde kinders maakt bezitters van zyn goedt.⁸⁰⁸

 

Voor my, 'k zal van myn wyf dien hoon niet meer verdraagen,⁸⁰⁹

810

Maar aan een dokter van de rechten raadt gaan vraagen.⁸¹⁰

 

Leef zoo 't u lust, en geef uw doen een andren naam.

 

Noem vry onkuisch galant. 't zyn woorden, die 'k my schaam.⁸¹²

 

Loop, zegt de juffer, naar een raadtsman, om te klaagen.

 

Bezoek eens, of die quant uw horens af kan zaagen.⁸¹⁴

815

Maar neen, zy zyn te hardt van stof. verschoon uw hoofdt.⁸¹⁵

 

't Is geldt en tydt verquist, indien gy my gelooft.

 

Voor my, 'k heb op myn man, Cornutus, meer vermogen:⁸¹⁷

 

Hy ziet myn doen, maar houdt de vingers voor zyn oogen.

 

⁺Vaarwel, myn vriendt, en trek veel voordeel uit den raadt

820

En konsultatie van myn heer den advokaat.

 

Maar volg myn les: bewaar uw beursje voor uw schulden,

 

Of koop 'er gout voor om uw horens te vergulden.

 

Bewaarze vlytig, want zy staan u wonder schoon.

 

Uw voorhoofdt, koekoek, schynt geschapen tot die kroon.⁸²⁴

825

De horendrager, dus bespot en uitgestreeken,⁸²⁵

 

Mengt meer dan drie doezyn van duvels onder 't spreeken.⁸²⁶

 

⁺Hy vloekt zyn eerloos wyf, maar pryst zijn buurmans vrou,

 

Die zedig en oprecht en zuiver en getrou⁸²⁸

 

Haar echtgenoot bemint en eert en houdt in waarde,

830

En steets voor 't echtebed haar kuische lusjes spaarde,⁸³⁰

 

En, in haar huisberoep en kerkpligt onvermoeit,

 

Het kindt een voorbeeldt strekt dat aan haar borsten groeit.⁸³²

807 luister: reputatie; stoot met den voet: vertrapt.

808 goedt: bezit.

809 wyf: vrouw (zonder de ongunstige gevoelswaarde van thans).

810 dokter: doctor.

812 vry: gerust, als u wilt; galant: vgl. de aant. bij vs. 714.

814 Bezoek: beproef, probeer.

815 stof: materiaal; verschoon: ontzie.

817 vermogen: invloed, overwicht.

+ En al schimpende van hem afscheit neemt.

824 koekoek: scheldnaam voor horendrager.

825 dus: aldus, zo; uitgestreeken: voor gek gezet, belachelijk gemaakt.

826 duvels: scheldwoorden.

+ Afbeelding van een eerbare huisvrou.

828 zedig: ingetogen.

830 echtebedt: huwelijksbed.

832 strekt: dient, is.

[p. 54]

 

Aldus bezwangert van zwaarmoedige gepeinzen,

 

Zoekt hy den advokaat, om klaar en zonder veinzen⁸³⁴

835

De juffer uit den mondt te speelen, en rechtuit⁸³⁵

 

t'Ontdekken aan myn heer waar uit zyn quelling spruit.

 

⁺De pleiter, uitgerust met bullen en plakkaaten,⁸³⁷

 

En ordonantien en zegels, bovenmaaten

 

Verwondert om 't postuur en opschik van den man,

840

Komt lachende uit, en vraagt; of hy hem dienen kan.

 

'k Zal, zegt Cornutus, u in 't kort myn bootschap zeggen.

 

Myn wyf verhuurt de plaats, daar ik behoor te leggen,⁸⁴²

 

Aan vreemde snoepers. denk, of dit te dulden staat;⁸⁴³

 

En daarom kom ik by uw wysheit, heer, om raadt.

845

Toen zei de praktizyn: ô roem der horendragers!⁸⁴⁵

 

Myn klopper wordt vermoeit door zulk een slag van vragers.

 

Maar middel tegens 't quaadt, uw smertent huisverdriet,⁸⁴⁷

 

Vinde ik in al de blaân van 't Corpus Juris niet.⁸⁴⁸

 

⁺Ik ben een eerlyk man, en zoek u niet te raaden

850

Tot kosten. neem gedult. processen kunnen schaaden.⁸⁵⁰

 

De pleitworm knaagt de beurs gelyk de kanker 't vleesch,⁸⁵¹

 

En vroet in 't ingewant van weduw en van wees.⁸⁵²

 

Dies zyt gy aan myn huis ter goeder uur gekomen.⁸⁵³

 

Indien gy in myn plaats een ander hadt genomen;

855

Hy zou u villen. want die 't pleitersampt bekleên,

834 klaar: duidelijk.

835 De juffer uit den mondt te speelen: vgl. WNT IX, 1061: ‘Diezelfde beteekenis: nl. “ronduit, openhartig spreken” - vindt men bij de nog niet verklaarde zegsw.: de juffer uit der mond spelen’; waarbij deze wending uit de Boerekermis als enige bewijsplaats geciteerd wordt; de vraag is evenwel of niet met de juffer eenvoudig de dame bedoeld is die Cornutus zojuist voor schut gezet en hem voorgehouden heeft dat er aan zijn horens niet veel te doen is: de wending zou dan kunnen betekenen ‘de bewering van het dametje te trachten te weerleggen’.

+ Cornutus komt bij een Advokaat,

837 bullen: oorkonden (vanwege de overheid).

842 leggen: liggen.

843 snoepers: in erotische zin, vgl. de aant. bij 762.

845 praktizyn: advocaat.

847 huisverdriet: huiselijk leed.

848 't Corpus Juris: de wetboeken (van het Romeinse recht).

+ die, onbesmet van baatzucht hem het pleiten ontraadt,

850 Tot kosten: om aldus hoge kosten in rekening te kunnen brengen; neem gedult: berust in de zaak.

851 De pleitworm: ‘het geldverslindend procedeeren’ (WNT XII, 2547, met dit citaat als enige bewijsplaats).

852 ingewant: binnenste.

853 Dies: daarom.

[p. 55]

 

(De goeden buiten) zijn geldtwolven in 't gemeen.⁸⁵⁶

 

⁺⁸⁵⁷Ook zal 't u raadtzaam zijn die stinkpot toe te dekken,

 

Om door die smet uw huis noch kinders te bevlekken.

 

Hij schendt zyn aanzigt die zyn neus afsnydt, kompeer.⁸⁵⁹

860

Een drek, te veel geroert, Cornutus, stinkt wat veer.⁸⁶⁰

 

⁺'k Verzoek exkuus, en kan niet langer hier tardeeren.⁸⁶¹

 

'k Moet over zaaken met partyen bezonjeeren,⁸⁶²

 

Ten fine van akkoort. vaar wel. ik protesteer,⁸⁶³

 

Dat ik kordaat, en nooit uit intrest advizeer.^861-64864

865

Hier stondt kompeer bekaait, tot wanhoop schier gedreeven.

 

Hy keek, gelyk een boer, die 't kaartspel heeft vergeeven.⁸⁶⁶

 

⁺⁸⁶⁷En ik zag by geval driepaar geliefjes staan

 

Ter zyde 't schoutoneel. men keek de vryster aan,⁸⁶⁸

 

En scheen niet eens belust den tonelist t'aanschouwen.

870

d'Een sprak van Kryntjes kap en jak met weitsche mouwen,

 

En van heur kermisschort of onderrok; en vroeg,

 

Hoe veel heur sleutelreeks en gouwe haarnaaldt woeg.⁸⁷²

 

Een ander hoorde ik van het jongkspel wat verhaalen.

 

Hy zei: hoe Machtelt in den dans begon te dwaalen:⁸⁷⁴

875

Maar dat ze weêr te recht geweezen wierdt van Floor:⁸⁷⁵

 

Hoe Lysbet in een draai heur eene muil verloor:

 

Maar dat 'er niemant was by Zwaantje te gelyken,

 

Die tweepaar uuren danste, en zonder te bezwyken:

856 in 't gemeen: in het algemeen.

+ en redenen bybrengt.

857 (in de marge) redenen bybrengt: argumenten aanvoert.

859 kompeer: vriend, kameraad (oorspr. Frans ‘compère’ = doopvader, hier familiaire aanspreekvorm, zoals nu ‘vader’ wel gebezigd wordt).

860 Een drek: uitwerpselen; wat: nogal (of: zeer?).

+ en vertrekt.

861 tardeeren: blijven, dralen.

862 partyen: tegenover elkaar staande personen of groepen; bezonjeeren: handelen, spreken.

863 Ten fine van akkoort: om tot overeenstemming te geraken; protesteer: betuig, verklaar.

861-64 De jurist wordt (alsnog!) een voor zijn ambt karakteristiek verfranst jargon in de mond gelegd.

864 kordaat: ‘oprecht, onbaatzuchtig, met toewijding; ronduit, onbewimpeld, zonder omwegen’ (WNT VII, 5595, met deze plaats uit Boerekermis o.a. geciteerd); intrest: eigenbelang.

866 vergeeven: bedorven (door verkeerd te spelen, vgl. WNT VII, 704).

+ Gesnap van jonge boeren en boerinnen onder het speelen;

867 (in de marge) Gesnap: gepraat, gebabbel.

868 men: de drie jongens in kwestie nl.

872 woeg: woog.

874 te dwaalen: zich te vergissen, fouten te maken tegen de regels.

875 van: door.

[p. 56]

 

Hoe al 't gezelschap schier van lachen nederviel,

880

Toen Leerdert in een sprong de broek zakte op zyn hiel.

 

Een derde hadt het drok van minnekozeryen.⁸⁸¹

 

Hy sprak, hoe flaau en koel de boereknaapen vryen:

 

Hoe droge Joris by de meisjes speelt voor stom;⁸⁸³

 

Maar dat hy geldig is, en daarom wellekom:⁸⁸⁴

885

Hoe kunstig blaauwe Koert kan met de troefkaart speelen,⁸⁸⁵

 

En dat men nimmer hem hoort kyven of krakkeelen:

 

Hoe Seli doorgaans wint en veel door 't spel vergaart,⁸⁸⁷

 

Maar dat zy altijdt morst en moffelt met de kaart.⁸⁸⁸

 

⁺Zwyg, riep 'er een, en vul jou bek met ouwe lappen:

890

Men kan van 't spul niet zien noch hooren deur jou snappen.⁸⁹⁰

 

Loop, wilje praaten, met de meiden op 't tooneel,⁸⁹¹

 

Of ergens in een hoek; of anders sluit jou keel.

 

⁺Toen quam de warmte my in 't naau begrip verveelen.⁸⁹³

 

De tent was opgepropt met menschen, die, door 't speelen

895

Verlustigt, zich met my vergaapten aan de klucht.

 

Ik hygde naar myn aâm, ging uit, en koos de lucht.

 

⁺Daar zag ik een toneel besloten met gordynen,

 

En vroeg een ouden man: vriendt, wat zal hier verschynen?

 

Zal Hans van Bacherach, met ongemeen geluit,⁸⁹⁹

900

Van Keesje broer verzelt, hier zwetsen van zyn kruidt,⁹⁰⁰

 

En olifles of zalf opveilen aan de kykers?⁹⁰¹

 

Neen heerschap, zei de boer, hier staan de rederykers.

881 drok van minnekozeryen: druk over vrijages.

883 droge: saaie, sullige (vgl. WNT III, 3439).

884 geldig: vermogend, rijk.

885 blaauwe: ‘blauw’ kan in toepassing op de huidskleur zwart of donkerkleurig betekenen; vgl. WNT II, 2797: ‘Als epitheton van allerlei personen uit het mindere volk, soms met toespeling op andere beteekenissen’ - met citaten o.a. uit Coster, Bredero, Van der Venne en ook deze plaats uit Rotgans.

887 doorgaans: voortdurend.

888 morst: knoeit; moffelt: vals speelt (door kaarten te verstoppen).

+ dat de aanschouwers vergramt maakt.

890 spul: toneelspel; niet: niets.

891 Ga zelf op het toneel staan als je wilt praten!

+ De dichter gaat uit de speeltent,

893 't naau begrip: de enge ruimte; verveelen: tegenstaan.

+ en ziet een toneel op straat.

899 Bacherach: Bacharach, plaats aan de Rijn in Duitsland, ‘in de 17e eeuw meermalen genoemd onder de plaatsen die wijn opleveren’ (WNT II, 853); kwakzalvers kwamen kennelijk veel uit het oosten.

900 Keesje broer: waarschijnlijk synoniem van ‘Keesje-maat’ (WNT, VII, 2010), benaming voor een aap; Kees was een oudtijds veel gebezigde naam voor ‘aap’.

901 olifles: olie in een fles (als geneesmiddel).

[p. 57]

 

⁺(Verstaje wel?) zy zyn heel geestig vroedt en wys.⁹⁰³

 

Die kamer trok altijdt (verstaje wel?) den prys.⁹⁰⁴

905

Blyf hier een weinig staan (verstaje?) en scherp jou zinnen.⁹⁰⁵

 

Zy zullen datelyk (verstaje wel?) beginnen.

 

Ik was ook van die kunst en broederschap wel eer;

 

Maar kom nou op 't toneel (verstaje wel?) niet meer.

 

Toen dacht ik, 't is ook best: want wie zou 't spel niet laaken,

910

Dat al 't verstaje wel moet onverstaanbaar maaken?

 

Ik zei dien orateur, Verstajewel, vaar wel;⁹¹¹

 

En vroeg een ander, die wat verder stondt, wat spel

 

Zal 't kunstgenootschap op dit schoutoneel vertoonen?

 

'k Heb achting voor die kunst, en kan 't gebrek verschoonen.⁹¹⁴

915

Zal 't klucht of treurstof zyn? wel, vrientschap geef gehoor:

 

⁺Je zult (let wel) hier zie van Titus en den Moor.⁹¹⁶

 

Een heerlyk stuk. kreeg ik tot antwoordt op myn vraagen.

 

Verstaje 't werk (let wel) het zal jou niet mishaagen.

 

Geurt Puistebaart (let wel) gelykt een dronken zwyn,

920

Maar speult heel mooi (let wel) veur jufrou Rozelyn.

 

En Lubbertbuur, (let wel) schoon deur de kinderpokken

 

Geschonden, toont heel schoon (let wel) in vrouwerokken.

 

Men zag, dat zweer ik, nooit (let wel) zyn wedergâ,

 

Als hy de rol opsnydt (let wel) van Thamera.⁹²⁴

925

Wiens gramschap, dacht ik, zou dit onderhoudt niet wetten?⁹²⁵

 

Uw letten, kinkel, mogt myn aandacht hier beletten:

 

Dies drong ik door den hoop, en koos een andre plaats,⁹²⁷

 

Om zonder hindernis het speelen van de maats

 

t'Aanschouwen, het toneel, wierdt naar hun' kamerwetten,

930

Ontslooten op 't geluit en steeken der trompetten.

+ Een boer onderrecht hem dat het voor de Rederykers is, maar verveelt hem door gedurig verstaje wel in zyn rede te voegen,

903 (Verstaje wel?): het grapje met de stopwoorden heeft Rotgans aan Bredero ontleend, vgl. de boer (ook rederijker!) in de Klucht van de Koe met zijn ‘versin gij wel?’, vss. 109-17.

904 kamer: Rederijkerskamer.

905 scherp jou zinnen: kijk en luister met grote aandacht.

911 Verstajewel: als eigennaam aan de rederijker gegeven.

914 't gebrek: het gebrekkige; verschoonen: verontschuldigen.

+ gelyk een ander door gedurig let wel te gebruiken.

916 Titus en de Moor: nl. Aran en Titus van Jan Vos, vgl. de Inleiding.

924 opsnydt: met verheven stem voordraagt.

925 dit onderhoudt: deze manier van praten; wetten: scherpen, aanzetten.

927 hoop: menigte.

[p. 58]

 

⁺Daar zat vorst Saturnyn, met papiere kroon,⁹³¹

 

En houten septer, op een manken stoel ten toon.

 

Zyn overbestemoêr, gelyk men my vertelde,⁹³³

 

Gebruikte dezen stoel, als haar de buikloop quelde,⁹³⁴

935

En loste, al steenende, haar afgang door een gat,⁹³⁵

 

Tot haar kommoditeit, gesneden in de mat.⁹³⁶

 

Dit was de zetel van den Roomschen Septerdrager.⁹³⁷

 

⁺Toen quam 'er Titus aan. dit is een boereplager,⁹³⁸

 

Sprak iemant uit den hoop, een diender van den drost.

940

Hy heeft me menigmaal een romer wyn gekost.⁹⁴⁰

 

Maar heerlyk weet die vent zyn veerzen op te snyen.⁹⁴¹

 

Let, als Andronikus vervalt in razernyen,

 

Dan zal hy dondren met zyn stem, dat elk verbaast⁹⁴³

 

Zal denken dat hy 't meent, en dat hy waarlyk raast.

945

Zyn kunst is overal van dorp tot dorp gebleeken.

 

Ik heb van hem geleert op maat in rym te spreeken.

 

Hy is ook prezes van de kamer, en met recht.

 

Maar Aran, dien gy ziet, is hier een villers knecht.

 

Zyn vader was gewoon de varkens om te dryven,

950

En liet hem na zyn doodt een moojen buîl met schyven.⁹⁵⁰

 

Maar 't geldt is al verteert in bier of brandewyn,

 

Of by de dochter van Joost Windtbuil, lichte Tryn.

 

⁺Hy heeft zyn troni dik met schoorsteenroet bestreeken.

 

Hy draagt een sluier, die verbeelt zyn veldtheers teken.⁹⁵⁴

955

De keten, die hem als gevangen slaaf bewaart,

 

Gebruikt zyn besje voor de vleeschpot aan den haardt.⁹⁵⁶

 

Zy was 'er gisteren noch zes geslagene uuren⁹⁵⁷

+ De Rederykers vertoonen het treurspel van Aran en Titus.

931 vorst Saturnyn: Saturninus, de keizer van Rome in Vos' tragedie.

933 overbestemoêr: overgrootmoeder.

934 buikloop: diarree.

935 steenende: steunende, kreunende.

936 kommoditeit: gerief; mat: matten zitting.

937 Roomschen: Romeinse.

+ Een van de aanschouwers, mede een Rederyker, beschryft de vertooners,

938 Titus: Titus Andronicus, in Vos' spel de veldheer van de keizer; hij heeft de Goten verslagen en komt als overwinnaar in Rome terug in het begin van het spel; als gevangenen voert hij mee: Thamera, koningin der Goten, haar veldheer en minnaar, nl. de neger Aran, haar beide zoons Demetrius en Quiro.

940 romer: nevenvorm van ‘roemer’, groot wijnglas.

941 veerzen: verzen; op te snyen: voor te dragen (op hoogdravende toon).

943 verbaast: ontsteld.

950 buîl: buidel, zak; schyven: geldstukken.

+ en hun opschik.

954 sluier: sjerp; verbeeldt: stelt voor.

956 besje: grootmoeder.

957 geslagene: volle.

[p. 59]

 

Meê bezig om ze glat en helder blank te schuuren.⁹⁵⁸

 

Een juffer van het dorp schonk hem een schorteldoek⁹⁵⁹

960

Van rode zy, maar lang verwurpen in een hoek;

 

Daar is zyn tulbant af gemaakt, aan alle kanten⁹⁶¹

 

Bezet, gelyk men ziet, met bellen en pandanten⁹⁶²

 

En gouwe ringen, door de meisjes van de buurt

 

Hem tot dit spel geleent, of licht in steê gehuurt.⁹⁶⁴

965

Hy draagt een langen rok, uit purper sits gesneden,⁹⁶⁵

 

Dien plag de Drost by 't vier te hangen om zyn leden.⁹⁶⁶

 

Maar hoor eens hoe hy kyft. hy ziet gelyk een stier,

 

En scheldt op Titus huis, en vloekt den tempelier.⁹⁶⁸

 

Ik heb die zelve rol gespeeld voor zeven jaaren,

970

En wierdt 'er voor bedankt van al de kermisschaaren.

 

Hier zweeg hy: en de Moor, aan 't krygsaltaar belooft,⁹⁷¹

 

Verdreef den paap, en wurp hem 't offerhout naar 't hoofdt.⁹⁷²

 

⁺Daar zal ik Lucius voor Saturnyn verschynen;⁹⁷³

 

Hy klaagde van een zwyn, zo groot als tweepaar zwynen,

975

Dat zich vertoonde in 't west dicht aan de Tiberboordt.^974-75

 

Straks klept de brandtklok van gansch Rome alarm en moordt.⁹⁷⁶

 

De keizer wapent zich met duizent edellieden,

 

Om op de zwynejagt zyn vyandt slag te bieden.⁹⁷⁸

 

⁺Maar Quiro, sterk belust op minnesnoepery,⁹⁷⁹

980

Vecht met zyn broeder om de meidt uit jaloezy.⁹⁸⁰

958 blank: glanzend.

959 schorteldoek: schort, voorschoot.

961 tulbant: teken van hoge waardigheid; af: van.

962 bellen: oorbellen; pandanten: oorhangers.

964 licht: misschien; steê: stad.

965 rok: jas (als manskledingstuk); sits: ‘met bonte, meestal kleine figuren op lichten grond bedrukt katoen’ (WNT in voce).

966 't vier: de haard.

968 huis: geslacht, familie; vloekt: vervloekt; tempelier: priester.

971 aan 't krygsaltaar belooft: bestemd om geofferd te worden als wraak voor de gesneuvelde Romeinen.

972 paap: priester; wurp: nevenvorm van wierp.

+ Lucius komt uit.

973 Lucius: een der zoons van Titus Andronicus.

974-75 De cursieve woorden hier en hierna zijn (vrije) citaten uit Aran en Titus.

976 brandtklok: alarmklok.

978 zyn vyandt: het enorme zwijn nl., dat Rome bedreigt.

+ Aran stuit het gevecht van twee broeders,

979 minnesnoepery: vgl. de aant. bij vs. 762.

980 zyn broeder: Demetrius; de meidt: d.i. Titus' dochter Rozelyna, die pas getrouwd is met Bassianus, de broeder van de keizer.

[p. 60]

 

Doch Aran stoorde 't woên van die verliefde gasten,⁹⁸¹

 

En gaf hun lessen die geen brave borsten pasten.

 

⁺De tuchtheer, steets gewoon met ondeugdt om te gaan,⁹⁸³

 

Zat lang op d'eerste bank in 't helsche school vooraan.⁹⁸⁴

985

Die rekel was te bits. men hoort dien helhondt blaffen,⁹⁸⁵

 

Van 't recht te schenden, en den kerkdienst af te schaffen,

 

Of booswicht, schelm en beul te wyden in de kerk.⁹⁸⁷

 

Hy merkt de bloetschande aan als een geheiligt werk.⁹⁸⁸

 

Hy leert den zoon den strop te draajen voor zyn vader.

990

Schop, zegt hy, schop de deugdt. bemin den landtverrader.⁹⁹⁰

 

Die zwarte bullebak, mismaakt van top tot teen,⁹⁹¹

 

Onwaardig immermeer op 't hoog toneel te treên:⁹⁹²

 

Zyn vloek- en lastertaal, vol buitenspoorigheden,⁹⁹³

 

Wierdt eertyds noch geroemt zelf in de grootste steden.⁹⁹⁴

995

Is Sofokles aldus den dichter voorgegaan?

 

Heeft dit Euripides of Seneka gedaan?^995-96

 

Wordt zoo de jeugdt gesticht door lessen der toneelen,

 

En 't graau gemuilbant en getuchtigt onder 't speelen?⁹⁹⁸

 

Men geef dien ongodist zyn welverdiende straf,⁹⁹⁹

1000

En stoot hem voor altijdt van Neêrlandts Schouburg af.

981 't woên: het vechten.

+ en geeft hun eerloze en onbetamelyke lessen.

983 tuchtheer: opvoeder, pedagoog.

984 't helsche school: de school van de duivel.

985 rekel: schelm, booswicht (met ongunstiger gevoelswaarde dan thans); bits: vijandig, boosaardig.

987 te wyden: nl. tot priester; kerk: tempel (als zo vaak in die tijd wordt het woord kerk ook gebezigd voor niet-christelijke heiligdommen).

988 merkt ... aan: noemt.

990 Schop: verstoot, verloochen; deugdt: in ruimere zin dan thans, hier ook vaderlandsliefde omvattende.

991 bullebak: iemand met een afgrijselijk uiterlijk, Aran nl., hier ook in figuurlijke zin voor het toneelstuk zelf waarin hij optreedt.

992 hoog: verheven, ernstig (nl. in de tragedie).

993 lastertaal: schandelijke taal, t.a.v. religie en moraal.

994 eertyds: nl. toen Aran en Titus uitkwam; mensen als Barlaeus en Vondel koesterden grote bewondering voor het treurspel van Vos; zelf: zelfs.

995-96 Sofokles, Euripides: twee van de beroemdste Griekse tragici; Seneka: Romeins treurspelschrijver met grote invloed op het Nederlandse treurspel in de 17e eeuw.

998 't graau: het gepeupel, het lagere volk; Rotgans verwacht van het ernstige toneel dat het door een strenge moraal de mensen leert hun boze neigingen te bedwingen.

999 ongodist: atheïst, godloochenaar, d.i. Aran en in hem het spel waarin hij zijn goddeloze moraal uitspreekt.

[p. 61]

 

⁺Men dient de stoffen wel te scheiden en te ziften.¹⁰⁰¹

 

Zoo wordt de kunst bevrydt voor bitse lasterschriften.

 

Men kieze een voorwerp op 't gebou der deugdt gegrondt,¹⁰⁰³

 

En wring den prediker een' breidel in den mondt.¹⁰⁰⁴

1005

Geef hem geen oorzaak om den Schouburg zwart te maalen.¹⁰⁰⁵

 

Maar zangster 't gaat te hoog: uw toonen moeten daalen.

 

Ik merk dat gy u zelf en 't boerekermiskleedt

 

By 't blinkent klatergout van 't Schoutoneel vergeet.¹⁰⁰⁸

 

⁺Toen zag ik Rozelyn met Baziaan spansseeren,¹⁰⁰⁹

1010

Met pluimen op de muts, maar 't waren haaneveeren.

 

De juffer hadt de pruik gepoejert en gekroest,¹⁰¹¹

 

De troni geblanket, bestreeken en bemoest:¹⁰¹²

 

Maar 't was Geurt Puistebaart, dien my Letwel verbeeldde.¹⁰¹³

 

⁺De trotse Thamera, daar Lubbert buur voor speelde,¹⁰¹⁴

1015

Quam met een zwynspriet in de grove vuist gelaân,¹⁰¹⁵

 

En keef met Rozelyn en jonker Baziaan.

 

De woorden liepen hoog. men sprak van geile snollen,

 

Van horendragers, van bevruchten, en van pollen,¹⁰¹⁸

 

⁺Van 't bedt t'ontwyen door een boertje van Toskaan.

1020

Maar dit krakkeelen quam de liefjes dier te staan.¹⁰²⁰

 

De jonge kyver most, om al zyn lebbig praaten,¹⁰²¹

 

Zyn leven voor altydt, en zy haar maagdom laaten.^1021-22

 

Toen quam de sterke moor, gesloopen uit een hut,

 

En wurp twee fluksche maats behendig in een put.¹⁰²⁴

+ Aanmerkinge over de toneel-stoffen.

1001 scheiden: schiften; ziften: zorgvuldig uitkiezen.

1003 voorwerp: onderwerp (voor de tragedies); gebou: (hier:) fundament.

1004 En make het (door het toneel een strenge moraal mee te geven) de predikanten onmogelijk tegen de schouwburg te keer te gaan.

1005 maalen: schilderen.

1008 klatergout: ijdele pronk.

+ Baziaan, Rozelyn,

1009 Rozelyn: Titus' dochter Rozelyna, gehuwd met 's keizers broeder Bassianus (= Baziaan); spansseeren: wandelen.

1011 gekroest: dicht ineengekruld.

1012 bemoest: van moesjes, schoonheidspleistertjes voorzien.

1013 verbeeldde: voorstelde, afschilderde (vgl. vss. 919-20).

+ en Thamera verschynen.

1014 Thamera: de koningin der Goten, gevangene van Titus; de kiezer raakt in het spel van Vos op haar verliefd.

1015 zwynspriet: jachtspeer.

1018 pollen: vrouwenjagers, ontuchtige lieden.

+ Baziaan gedoodt. Rozelyn verkragt. Aran werpt 'er twee in den put.

1020 de liefjes: nl. ‘Rozelyn’ en ‘Baziaan’.

1021 lebbig: bits, onvriendelijk.

1021-22 Thamera's zoons Demetrius en Quiro verschijnen, doden Bassianus en verkrachten Rozelyna, zoals ze aan Aran beloofd hadden.

1024 Aran doodt nl. twee zoons van Titus: fluksche: flinke, stevige.

[p. 62]

1025

Straks klonk een moortgeschreeu zoo gruuwzaam in myne ooren,¹⁰²⁵

 

⁺Dat ik, van schrik beklemt, en beevende onder 't hooren,

 

Dacht, is dit volk zo wreedt, en gaat dit woeden voort,¹⁰²⁷

 

Zo worden zelfs op 't lest de kykers ook vermoort.

 

Dies ging ik daar van daan naar 't jonkspel. Onderwegen,¹⁰²⁹

1030

Quam my by 't wafelhuis een liedtjeszanger tegen.¹⁰³⁰

 

Hy zag 'er pynlyk uit. de neus was vry gezakt,¹⁰³¹

 

En 't aanzigt hier en daar bepleistert en beplakt.

 

De druipende etterbuil, besmeert van alle zyen,

 

Rook geurig naar 't perfuum van Venus artsenyen.¹⁰³⁴

1035

Ik zei dien muzikant eerbiedig goeden dag,¹⁰³⁵

 

En vroeg; wat hebt gy nieuws? van allerhande slag,¹⁰³⁶

 

Kreeg ik tot antwoordt, en gestelt op nieuwe wyzen.

 

Wel koop 'er een, Sinjeur, gy zult den dichter pryzen.

 

Daar is een nieuwe vois, die op een juffer steekt,¹⁰³⁹

1040

Die, schoon van koopmans volk, niet dan van adel spreekt.

 

's Nachts droomtze datze klaar dien adel kan bewyzen,¹⁰⁴¹

 

En 's ochtens kaktze niet dan haazen en patryzen.

 

Hier is een ander van een jonker, die twee jaar

 

In Vrankryk was geweest, en wederkeerde: maar

1045

Toen hadt hy 't Nederduitsch, zyn moedertaal, vergeeten.

 

Hy vroeg in 't Fransch den naam der mondtkost onder 't eeten,

 

En hoe men die in Duitsch zou noemen. maar die spys¹⁰⁴⁷

1025 Straks: dadelijk daarop.

+ De dichter verschrikt van dit moorden, vertrekt en ontmoet een lietjes zanger.

1027 woeden: plegen van gewelddaden.

1029 Dies: daarom; 't jongkspel: vgl. de aant. bij vs. 108.

1030 liedtjeszanger: vaste verschijning op de kermis; i.h.a. tot leeglopers en zwervers gerekend, vgl. de beschrijving van zijn uiterlijk (vgl. ook Dr. F.K.H. Kossmann, De Nederlandsche Straatzanger, Amsterdam, 1941.

1031 vry: nogal erg (?); gezakt: ingedeukt; de zgn. zadelneus, kenmerk van syphilis.

1034 Venus artsenyen: geneesmiddelen tegen geslachtsziekten, hier wel de toen gebruikelijke sterk geurende kwikhoudende zalven, die o.a. littekens en misvormingen in het gelaat veroorzaakten; vgl. Dr. H.C. Voorhoeve, De jacht op de bleke microbe (Amsterdam, 1951), blz. 41-46.

1035 eerbiedig: ironie!

1036 nieuws: nieuwe liederen, maar ook: nieuwtjes (zoals die in en door de liedjes verspreid werden).

1039 vois: lied (tekst + melodie); juffer: dame; steekt: slaat, betrekking heeft (deze gebruikswijze van steken niet in WNT).

1041 klaar: duidelijk, overtuigend.

1047 Duitsch: Nederduits, d.i. Nederlands.

[p. 63]

 

Was vaats, en rook niet naar de keuken van Parys.¹⁰⁴⁸

 

Hy vroeg, of 't Duitsch niet was verboden in saletten:¹⁰⁴⁹

1050

Zoo niet, 't waar schande van zyn voeten daar te zetten.

 

't Was al: kan niet verstaan. j'enrage. quel malheur!¹⁰⁵¹

 

Zyn vader, (want die was eenvoudig,) streek hem deur,¹⁰⁵²

 

En greep een stok om hem weêr Nederduitsch te leeren,

 

En ging hem in die taal gevoelig promoveeren.¹⁰⁵⁴

1055

Toen dacht ik: zulk een slag van gekken vindt men veel.

 

De moedertaal is plat, het Fransch galant en eêl.

 

Hier heb ik, voer hy voort, een Liedtje, 't is heel aardig,

 

Van jonker Onvernoegt: de kerel is hovaardig,¹⁰⁵⁸

 

Maar gierig als de droes. de hondt zit op zyn tas.¹⁰⁵⁹

1060

Hy heeft de handeling van bestevaders kas.¹⁰⁶⁰

 

Die kan hem jarelyks een moje stuiver geeven.¹⁰⁶¹

 

Maar dat belet hem niet gelyk een vrek te leeven.

 

Wanneer hy gasten noodt, ('t beurt zelden dat je 't weet)¹⁰⁶³

 

Dan draagt hy zorg voor elks gezontheit en dieet.

1065

Hy schaft maar montjes maat. men mogt zich aârs verbrassen.¹⁰⁶⁵

 

Hier zwemt de visch niet door de maag in ruime plassen.¹⁰⁶⁶

 

Zyn knecht schenkt weinig wyn in kleine glaasjes; want

 

De berkemeier viel in 't spoelen uit zyn handt.¹⁰⁶⁸

 

Den maaltydt, dien hy gaf aan zes of zeven vrinden,

1070

En wat men at en dronk, zult gy in 't lietje vinden.

 

De gasten stonden op misnoegt en onvoldaan,

1048 vaats: flauw, smakeloos.

1049 saletten: salons, en de deftige gezelschappen die er bijeenkomen.

1051 al: niets dan; j'enrage: ik word dol.

1052 eenvoudig: niet ontwikkeld; streek hem deur: nam hem onderhanden.

1054 promoveeren: ‘bevorderen’.

1058 Onvernoegt: Ontevreden.

1059 droes: duivel; de hondt zit op zyn tas: gezegd van een gierigaard: de waakhond zit op zijn geldtas (WNT XVI, 1007).

1060 de handeling: het beheer; bestevaders: grootvaders.

1061 kan: betekent hier niet dat het ook niet werkelijk gebeurt; dus: dat beheer levert hem jaarlijks een aardige duit op.

1063 beurt: gebeurt; dat je 't weet: om eerlijk te zijn.

1065 aârs: anders; verbrassen: overeten.

1066 Bij het eten van vis werd altijd veel gedronken.

1068 berkemeier: ‘een beker of kelk, vervaardigd uit een dikken tak van een berk (soms ook van een beuk), waarbij men de ruwe schors om het hout liet blijven’ (WNT II, 1901); ‘in later tijd bleef het bij dichters in gebruik als een woord waarvan de eigenlijke beteekenis meer en meer verloren ging’ (id., 1902); hier moet in ieder geval aan een grote drinkbeker worden gedacht.

[p. 64]

 

En mosten weêr naar huis met graage maagen gaan.¹⁰⁷²

 

Hier is Hans Poespas, met zyn toestel en vojagie.¹⁰⁷³

 

Hy speelde waar hy quam den snorker sans courage.¹⁰⁷⁴

1075

Hy was te Zwynsdorp van Hans Vlegel voortgebragt;¹⁰⁷⁵

 

Maar buiten 's landts baron, een heer van groot geslacht.

 

Dit 's van een Juffer die de bellen uit haar ooren

 

Aan valsche speelders in de trekschuit heeft verloren;

 

Na dat de monni was gegochelt uit de tas,

1080

De trouring van den duim. en hoe bedroeft zy was,

 

En schromende om haar man te komen onder d'oogen,

 

Staat levendt afgebeelt. de zaak is niet geloogen,

 

Maar my van passagiers, die 't zagen, zelfs vertelt.¹⁰⁸³

 

Een koddig rymer heeft die klucht in rym gestelt.¹⁰⁸⁴

1085

'k Heb ook historien van ouwe en nieuwe tyen,

 

Vol avonturen en gevallen, vryeryen,¹⁰⁸⁶

 

En kampgevechten, 't zy te voet, of op de meer,¹⁰⁸⁷

 

Om schoone vrouwen, of om pryzen en om eer.

 

Wel koopt'er niemant iets van al die mooje dingen?

1090

Ontlast myn kermismars. of moet ik eerst eens zingen?

 

Dat gaat 'er dan op los; en daar op smaakt een dronk.

 

Wel vrienden luistert toe. hier zong hy dat het klonk.

 

⁺Voort zag ik op de markt een vier afgryslyk rooken.¹⁰⁹³

 

Ik dacht, heeft Plutoos kok, met al zyn tafelspooken,¹⁰⁹⁴

1095

En helsche kraauwers, dien de zorg is aanbetrout,¹⁰⁹⁵

1072 graage: hongerige, begerige.

1073 Hans Poespas: WNT XII, 2994 citeert deze plaats uit Rotgans en verklaart: ‘geringschattende benaming voor een man doch zonder dat op bepaalde eigenschappen wordt gedoeld’; iets van ‘drukte, opgeblazenheid’ zou evenwel blijkens het verband in de naam uitgedrukt kunnen zijn; toestel: i.h.a. benodigheden, uitrusting, hier wel alles wat hij bezigt om zich als baron voor te doen, vgl. vs. 1076.

1074 snorker: snoever, grootspreker; sans courage: wsch. schertsende variant van ‘sans peur’ o.i.d.

1075 Zwynsdorp: fantasienaam voor dorp zonder beschaving: Hans Vlegel: karakteriserende naam voor een onbeschaafde brute boer.

1083 zelfs: zelf.

1084 klucht: vermakelijke gebeurtenis.

1086 gevallen: voorvallen.

1087 op de meer: te paard.

+ daar wordt een groot vier gestookt,

1093 Voort: voorts, verder.

1094 Plutoos: Pluto is de god van de onderwereld; tafelspooken: schimmen die als tafeldienaars dienst doen (niet in WNT).

1095 kraauwers: koksjongens (hier volgens WNT VIII, 126 verkeerdelijk gebezigd i.p.v. ‘krauwels’: krauwel = koksjongen); de zorg: nl. voor de maaltijd.

[p. 65]

 

Wanneer hun meester, met zyn Hofraadt, hoogtydt houdt,¹⁰⁹⁶

 

Dit keukenvier gesticht? gy hongerige gasten,

 

Mestvarken, Keukenzwyn, en Brasser, schuw van vasten,¹⁰⁹⁸

 

Die Erizichtons disch zoudt ledigen, treedt aan;¹⁰⁹⁹

1100

⁺Hier wordt een os voor 't vier met al zyn leên gebraân.

 

Tys Smuller heeft alreê den grootsten harst besproken.¹¹⁰¹

 

En Slokop, die een ham, gansch raau, en zonder kooken,

 

Kan steeken in zyn kies, nooit zat, maar altydt graag,

 

Verlangt om 't paterstuk te slingren in zyn maag.¹¹⁰⁴

1105

En Tewis Kluyfdenbout, te Lekkerkerk geboren,

 

Die vratig spekstruif schranst, en zeven mudden koren¹¹⁰⁶

 

In tweepaar maanden tydts kan jaagen door zyn keel,

 

Dingt van den voorvoet voor zyn buik het grootste deel.¹¹⁰⁸

 

Sta vast. hoe zal de kraan in Joris kelder loopen,¹¹⁰⁹

1110

Als hy de spys begiet met vaanen en met stoopen!¹¹¹⁰

 

Schik, zinnelyke Neel, eer 't varken, vol en zat,¹¹¹¹

 

Jou kermisjak bevuilt door 't uitgebraakte nat.¹¹¹²

 

En jy, ô Klaartje, die zo puntig in de kleeren,¹¹¹³

 

En altydt even net gaat langs de buurt spansseeren,¹¹¹⁴

1115

Die zelf jou kermishuif, en kante neerstik styft,¹¹¹⁵

 

Ruim plaats, verschoon jou goedt, eer moertje t'avondt kyft.

 

Ook is 't gevarelyk, met volgelade boeren,

 

Als d'uil of vledermuis de vaale wieken roeren,

 

Te rinkelroojen. neen, gaa liever vroeg te kooi;¹¹¹⁹

1096 hoogtydt houdt: feestviert.

1098 Metsvarken, Keukenzwyn, en Brasser: ‘sprechende Namen’ voor gulzigaards.

1099 Erizichtons disch: Erysichthon was door de godin Ceres, omdat hij in een aan haar gewijd bos bomen geveld had, gestraft met onverzadelijke honger, zodat de overvloedigste tafel hem niet kon verzadigen (Ovidius, Metam. VIII).

+ waar voor een gansche os te braaden legt.

1101 Tys Smuller: weer, evenals in vs. 1102 en 1105, karakteriserende naam; harst: stuk gebraden rundvlees.

1104 paterstuk: vgl. de aant. bij vs. 81.

1106 spekstruif: eierpannekoek met spek.

1108 Dingt: eist, maakt aanspraak op.

1109 Sta vast: zet je schrap.

1110 vaanen: vgl. de aant. bij vs. 158; stoopen: vgl. de aant. bij vs. 21; wsch. moeten we bij vaanen aan bier, bij stoopen aan wijn denken.

1111 Schik: schik wat ter zijde; zinnelyke: zindelijke, keurige.

1112 kermisjak: nauwsluitend ‘lijfje’, speciaal voor de kermis bewaard.

1113 puntig: netjes.

1114 langs de buurt: in de omgeving van het dorp; spansseeren: wandelen.

1115 zelf: zelfs; kermishuif: op de kermis gedragen hoofddeksel, kap; neerstik: soort ‘bef’, van de hals en benedenwaarts de borst bedekkende.

1119 Te rinkelroojen: aan de zwier te gaan.

[p. 66]

1120

Of 't neerstik raakt gekreukt, en 't veurschoot uit zyn plooi.¹¹²⁰

 

⁺Terwyl ik stondt en keek naar 't braaden en naar 't droopen¹¹²¹

 

Hoorde ik een vreemt postuur wat luizezalf verkoopen,¹¹²²

 

En veilen uit zyn bus, gesteegen op een ton.

 

Hy zwetste voor den hoop zoo veel hy zwetsen kon.

1125

Mesjeurs, ik sny niet op. 'k ben uit de rechte loten¹¹²⁵

 

Van dokter Eskulaap, die wondren deê, gesproten.¹¹²⁶

 

En Podalier, beroemt voor zoo veel hondert jaar,¹¹²⁷

 

Was, als myn moeder zeit, myn overbestevaar.

 

'k Heb meest gepraktizeert in vorstelyke hoven.

1130

Dat blykt uit brieven, die myn medicynen looven;

 

En testimoniën, gezegelt en gemerkt,

 

Getuigen wat myn kunst by 't volk heeft uitgewerkt.

 

'k Heb eertydts den Mogol van 't podagra geneezen,¹¹³³

 

En Sultan Amurat, (hoc juro) die voordezen¹¹³⁴

1135

Was van een dollen hondt gebeeten in de scheen,¹¹³⁵

 

Die snee ik 't been van 't lyf, en aanstonts liep hy heen.

 

Ik kon den grand Vizier, gekraakt door 't stranguleeren,¹¹³⁷

 

Door kracht van myn tinktuur post obitum kureeren.¹¹³⁸

 

Sic latet ars, mesjeurs, in meo capité¹¹³⁹

1140

Daar is een fles, mesjeurs, met sal volatilé:¹¹⁴⁰

 

Dat maakt zwaarmoedig bloet weêr vluchtig by 't gebruiken.¹¹⁴¹

 

Een slaapent krygsman wordt gewekt alleen door 't ruiken.

1120 Toespeling op de mogelijkheid van seksuele omgang.

+ Buitensporig gezwets van eenen quakzalver.

1121 droopen: ‘Vet of vocht doen druipen op, t.w. op iets dat gebraden wordt; bedruipen’ (WNT, in voce).

1122 postuur: persoon, in min of meer geringschattende zin; luizezalf: WNT VIII, 3264 citeert Tuinman, I, 346: ‘Van iets dat niet baat, of van geene waarde is, zegt men: 't Is maar luizenzalf’.

1125 de rechte loten: de rechte lijn.

1126 dokter Eskulaap: Aesculapius, god der geneeskunde.

1127 Podalier: Podalirius, zoon van Aesculapius.

1133 Mogol: koning van Dehli, type van een machtig vorst; podagra jicht in de voet, het ‘pootje’.

1134 Sultan Amurat: Moerad is de naam van een aantal Turkse sultans; hoc juro: dit zweer ik.

1135 van: door.

1137 den grand Vizier: grootvizier, titel van de hoogste functionaris onder de sultan; gekraakt: machteloos gemaakt, hier: gedood; stranguleeren: wurgen.

1138 post obitum: na zijn dood; kureeren: genezen.

1139 Zo is de kunst verborgen, heren, in mijn hoofd.

1140 sal volatilé: ‘potjeslatijn’ voor: vlugzout.

1141 zwaarmoedig: traag stromend (en vermoeidheid veroorzakend); vluchtig: snel, vlug stromend.

[p. 67]

 

Of neem twee druppels, en niet meer, van myn tinktuur;

 

Besmeer zyn harnas maar: de kerel raakt vol vuur.

1145

Toen dacht ik: geef den Haan, die met zyn stompe spooren

 

Ruim vier maal in de mat den kampstrydt heeft verlooren,¹¹⁴⁶

 

En zoo veel veeren liet, een druppel vyf of zes;

 

Bestryk zyn bleeken kam en gorgel met die fles:

 

Licht zal hy in de mat weêr fier zyn oogen draajen,

1150

En lustig uit de borst op Fransche toonen kraajen.^1145-50

 

De windtverkoper wierdt in zyn gezwets gestoort,

 

Door 't breeken van zyn ton. elk lachte; en ik ging voort

 

⁺Langs 't marktveldt naar de plaats daar 't jongkspel wierdt gehouwen,¹¹⁵³

 

En tradt naar binnen, om al 't woelen eens t'aanschouwen.

1155

Wat zag ik daar gezwier en hupplen op den vloer!

 

Ik vly my op de bank naast een stokoude moêr,

 

Want besje ruimtme plaats. zy scheen in slaap te vallen,

 

⁺En zag 'er dromig uit. ik raak met haar aan 't kallen,¹¹⁵⁸

 

En vraag: wel, oude zorg, wat doet gy by de jeugt?

1160

Zy antwoordt my: ô neen, ik kom niet om de vreugdt:

 

Maar wacht myn man, die zit daar binnen wat beschonken,

 

En brogt hem geren t'huis. hy heeft te veul gedronken.

 

Wel zeide ik: moeder, dat gaat met de kermis deur.¹¹⁶³

 

En zy daarop: dat's waar, maar 't beurt wel meer, sinjeur.

1165

De man is oudt, en kan den drank niet meer verdraagen.

 

Het dient hem langer niet; en morgen zal hy klaagen.¹¹⁶⁶

 

Hy plagt wel eer een man te wezen in zyn tydt.

 

Hy heeftme zeven jaar, neen negen jaar, gevryt:

 

En 't is voorlede maandt al vyftig jaar geleden,

1170

Dat wy te zamen hier in 't heilik zyn getreeden.

 

Ik heb hem noch zoo lief, als toen ik hem eerst kreeg.

 

Toen vroeg ik: kan hy noch? ja, zeize, wel ter deeg.¹¹⁷²

 

Al is hy oudt, hy moet zyn lusten somtydts koelen.

1146 Ruim vier maal: ziet op het aantal nederlagen door Lodewijk XIV geleden; de mat: vgl. de aant. bij vs. 220.

1145-50 zie de passage vss. 217-24 en de aant. daarbij; de dichter drijft de spot met de Franse koning (den Haan, vs. 1145), die misschien met het kwakzalversmiddel zijn zware verliezen te boven kan komen.

+ De dichter komt in het jongkspel,

1153 't jongkspel: vgl. de aant. bij vs. 108.

+ daar hy aan het praaten raakt met een oudt besje.

1158 dromig: slaperig.

1163 dat gaat met de kermis deur: dat kan ermee door, is vergeeflijk in de kermistijd.

1166 Het dient hem langer niet: het is niet goed meer voor hem.

1172 kan hij noch: in pregnante zin: is hij nog potent.

[p. 68]

 

Maar my verveelt het al. ik hou niet meer van 't woelen.¹¹⁷⁴

1175

Ik zei noch dezen nacht: slaap, Melis, slaap, myn vaâr.

 

Staa morgen vroegjes op, en maak de schoenen klaar

 

Van Geertruid in de bel, of anders zalze pruilen.¹¹⁷⁷

 

Zie, 't is een reeprateur van schoenen en van muilen.

 

Hy lapt noch zonder bril, en ziet gelyk een kat.

1180

Zyn werk is hecht en sterk, en altijdt even glat.¹¹⁸⁰

 

Wy hebben 't ook heel drok, en krygen al de klanten

 

Van Stoffel in de leers, en andre lanterfanten,¹¹⁸²

 

Al luie lappers, maar hun beurs weegt ook geen pondt.¹¹⁸³

 

Ik heb geen klaagen, als myn man maar blyft gezondt.

1185

Tot noch toe gaat het wel: hy kan heel hartig schranssen.

 

Maar, heerschap, zieje wel wat meisjes dat daar danssen

 

In 't zesje by de deur? kyk eens ter degen toe.¹¹⁸⁷

 

Je ziet een jonge meidt, zy springt en wordt niet moe.

 

Dat is de dochter van den drost in boerekleeren.

1190

Je plagt wel met heur vaâr te drinken en te smeeren.¹¹⁹⁰

 

Toen zeide ik: bestemoêr vaarwel, en 'k ging daar heen.

 

De vryster kon me wel, zo ras ik daar verscheen,¹¹⁹²

 

⁺Maar veinsde en danste voort op 't klinken van de snaaren.

 

Een jonge boer, noch glat van kin, en zonder haaren,

1195

Bekleedt haar slinke zy, en leidt haar met de handt.

 

De hoedt rust op een oor. 't bequylde pypje brandt

 

Al smookende in zyn mondt. zy hupplen op en neder,

 

En draajen als een tol, en glippen heen en weder.

1174 woelen: in de zin van coïre (vgl. Stoett, uitg. Moortje, Zutfen, 1931, blz. 120).

1177 in de bel: aanduiding van het huis waarin Geertruid woont, blijkbaar voorzien van een bel of een afbeelding daarvan op gevelsteen of uithangbord; pruilen: mopperen.

1180 glat: effen, zonder ongelijkheden.

1182 Stoffel: scheldnaam o.a. voor iemand die suffig of lijzig is (ofschoon WNT uitsluitend citaten uit de 19e eeuw opgeeft); in de leers: vgl. wat bij vs. 1177 van in de bel gezegd is.

1183 Al: allemaal.

1187 In 't zesje by de deur: het is mij niet duidelijk wat hier bedoeld wordt; denken we aan een dansgroep van zes personen, dan lijkt dat weersproken te worden door het vervolg, waarin we lezen dat het bewuste meisje met één jongen danst; is ‘zesje’ de naam voor een bepaald gedeelte van de ruimte waarin het jongkspel gehouden wordt?

1190 smeeren: (stevig) eten en drinken, hier: schransen.

1192 kon: kende, herkende.

+ Beschryvinge van het danssen,

[p. 69]

 

Kees Rootneus strykt de veel, en vult terwyl zyn darm¹¹⁹⁹

1200

Met bier. de dansser vat de vryster in zyn arm:

 

Zy vangt den adem van boer Tewis aan de tippen,¹²⁰¹

 

Na 't sluiten van den dans, van zyn besmookte lippen:

 

Den adem, die noch stinkt naar 't ingezwolgen nat

 

Uit boerekroezen, toen hy op de bierbank zat.

1205

Beschonken Tewis bloost, en voelt zyn boezem blaaken.

 

De kinkel schurkt en grynst, na 't drukken van haar kaaken,¹²⁰⁶

 

Gelyk een sater, die, op snoepery belust,¹²⁰⁷

 

De Veldtgodin verrast, en met haar weêrwil kust.¹²⁰⁸

 

Het krielde in 't dansvertrek van vrouwen en van mannen.

1210

Myn ooren wierden doof door 't klappen op de kannen.¹²¹⁰

 

⁺Daar zaten in een hoek twee liefjes zy aan zy,

 

En koosden mondt aan mondt, verwart in vryery.

 

⁺Gins klonk een dorpmuziek van meer dan dartig keelen;

 

Een wiltzang zonder zin, verminkt in alle deelen.¹²¹⁴

1215

Maar loome Lammert zat op radde Wyburgs schoot,¹²¹⁵

 

En zong van Velzens wraak, en landtheer Floris doodt.¹²¹⁶

 

⁺Hier zag ik op een bank een kermisboertje pruilen:¹²¹⁷

 

Hy zag 'er droevig uit, en scheen byna te huilen.

 

Hy hadt zyn moje geldt verdobbelt op de baan,

1220

Gelyk my wierdt bericht, daar negen kegels staan.¹²²⁰

 

Hy spaarde lang den aap, en deê de kist niet open;¹²²¹

1199 veel: vedel, viool.

1201 Tewis: een willekeurige boerennaam voor de partner van het meisje.

1206 schurkt: WNT XIV, 1222: ‘Wrijvende bewegingen maken, van personen inzonderheid in hun kleren’, b.v. ‘uit welbehagen’ (id., 1223) zoals hier.

1207 snoepery: saters hielden immers nogal van ‘snoepen’ in de seksuele zin van het woord.

1208 Veldtgodin: op het veld levende godin, veldnimf; verrast: overvalt.

1210 't klappen: van de deksels op de kannen; er wordt dus erg veel gedronken.

+ minnekoozen

+ en zingen.

1214 wiltzang: chaotisch gezang.

1215 loome: trage, luie; het lijkt me waarschijnlijk dat er ook een notie van seksuele onaandoenlijkheid in zit, vgl. Bredero, Klucht vanden Molenaer, vs. 99; radde: vlugge, bijdehante, fikse, vrijlustige.

1216 Het bekende lied uit de middeleeuwen over Gerard van Velsen; wil Rotgans aangeven dat het in het bijzonder op het platteland nog gezongen werd?

+ Droefheit van een boer over het verliezen van zyn geldt op de keilbaan.

1217 pruilen: mokken.

1220 bericht: verteld; daar: waar (sluit aan bij baan, vs. 1219).

1221 den aap: het bezit; kist: vgl. de aant. bij vs. 41.

[p. 70]

 

Maar wou 'er voor een koei en jonge veerzen koopen,¹²²²

 

Indien hy troude met de dochter die hy vrydt.¹²²³

 

Nu is hy 't huwlyksgoedt, en licht de vryster quyt.¹²²⁴

1225

Want geldt is overal de bootschap. ronde schyven

 

Doen nu de vryers in hun oogmerk licht beklyven:¹²²⁶

 

Maar die geen munten telt, al is hy wys, en mooi,

 

Ja deugtzaam, raakt niet licht met bruidtje lief te kooi.

 

Doch komt een ryke gek, in kakelbonte kleeren,

1230

Met stamelent gevry, zyn troudienst prezenteeren,¹²³⁰

 

Straks is hy aangenaam. de jongman heeft verstandt:¹²³¹

 

Hy is welspreekende, en de wyste man van 't landt.

 

⁺¹²³³De Geldtgodt, wiens altaar de vrekken daaglyks eeren,

 

Week nooit Ovidius in metamorfozeeren:¹²³⁴

1235

Hy kan zyn troetelpop, 't zy hoog of laag van staat,

 

Indien 't zyn oogmerk dient, herscheppen van gelaat.

 

Hy weet wanschapenheit veel luister by te zetten,

 

En kan de bruinste verf vernissen en blanketten.¹²³⁸

 

Een andren Ezons baardt hoeft geen Medeaas kruidt:¹²³⁹

1240

Bestryk de kin met gout, de gryze vlok valt uit,

 

Of krygt een bruinen glans. de wangen, boven maaten

 

Gerimpelt, worden glat, geschaaft met zilvre plaaten:¹²⁴²

 

En vaâr of bestemoêr, ver buiten 't huwlyksperk,

 

Gaat met een jonge bloem weêr jeugdig naar de kerk.

1245

De Geldtgodt kan de bol gezwint met brein stoffeeren,¹²⁴⁵

1222 veerzen: vaarzen, jonge koeien.

1223 de dochter: het meisje.

1224 licht: wellicht.

1226 licht: gemakkelijk; beklyven: gedijen, vastheid vinden.

1230 stamelent gevry: hakkelende (en aldus van onverstand of geringe ontwikkeling getuigende) liefdesbetuiging.

1231 Straks: onmiddellijk.

+ Aanmerkinge over het vermogen van den Geldtgodt.

1233 (in de marge) het vermogen: de macht, de kracht.

1234 Toespeling op Ovidius' beroemde werk over de gedaanteverwisselingen.

1238 bruinste verf: meest gebruinde (huids)kleur; meisjes van stand zorgden er voorheen voor blank te blijven in tegenstelling tot meisjes uit het ‘lagere’ volk die bij hun werk allicht gebruind raakten.

1239 Een andren Ezons baardt: Aeson, de oude vader van de Argonautenleider Jason, werd door de toverkunsten van Medea verjongd; daarbij verloor zijn baard de grijze kleur (Ovidius, Metam. VII, 287 e.v.); andren: tweede; hoeft: behoeft, heeft nodig.

1242 zilvre plaaten: zilverstukken (plaat: bij het munten een schijfje dat gemunt wordt, vandaar ook: muntstuk).

1245 stoffeeren: voorzien.

[p. 71]

 

En zonder keers of bril den nachtuil promoveeren:¹²⁴⁶

 

Ook schudt hy, meest geblindt, zyn buil in 't hondert uit,¹²⁴⁷

 

En jonker Ezeloor gaat stappen met den buit.

 

Terwyl ik by my zelf hier over redeneerde,

1250

⁺Zag ik een jongen knaap, die vry wat geldt verteerde.

 

Hy zette glas op glas behendig aan zyn mondt,

 

En schonk aan 't volk den wyn, of 't water was, in 't ront.

 

Elk voegde zich daar by, om ook met hem te veegen.¹²⁵³

 

Ik dacht die Nypewyn schynt met zyn geldt verlegen.¹²⁵⁴

1255

Zoo drank te schenken, is byzonder liberaal.¹²⁵⁵

 

Ik vroeg eens wie hy was. die vent was onlangs kaal,

 

Zei my een stadig man, maar besje quam te sterven,¹²⁵⁷

 

En ruimde een mojen boêl, dien hy alleen most erven.¹²⁵⁸

 

⁺¹²⁵⁹Het was een gierig wyf, dat altydt heeft geraapt,

1260

En schier geen duit verteert, maar veel by een geschraapt,

 

Als huizen in de buurt, en geldt en landeryen:¹²⁶¹

 

Maar als zy in 't schapraai een stukje broodt zou snyen,¹²⁶²

 

Ging 't mes wel door de korst, maar ook meteen door 't hart.

 

Ontfangen was haar vreugdt, maar geeven kruis en smart.

1265

Zy woonde zonder meidt alleen wel dartig jaaren,

 

En quam nooit in de kerk om 't sondagspak te spaaren,

 

En d'aalmis die men daar moet steken in den zak.¹²⁶⁷

 

Zy klaagde zonder endt, of 't haar aan geldt ontbrak.

 

En als zy aan den schout haar lasten zou betaalen,

1270

Hy mostze met gewelt, en steets met kyven haalen.

 

Nooit was 'er geldt by kas. zy loog niet, want zy hadt

 

De spaarpot buiten 't huis begraaven in een gat.

1246 zonder keers of bril: zonder studie (waarbij de kaars op de ijver wijst waarmee men als het donker is doorgaat); den nachtuil: hier wsch. als tegenstelling van de uil, de vogel van de wijsheid, dus: man zonder verstand; vgl. ook het rijmpje: Wat baten kaars en bril, als de uil niet zien en wil; promoveren: bevorderen (tot doctor in de een of andere wetenschap).

1247 meest: meestal; buil: buidel; in 't hondert: in het wilde weg.

+ Een jonge lichtmis verteert het geldt,

1253 veegen: drinken.

1254 Nypewyn: drinkebroer (nijpen oudtijds ook in de zin van het hanteren van de kan door wijndrinkers).

1255 liberaal: vrijgevig.

1257 statig: bezadigd, bedaard; besje: grootmoeder of oude tante.

1258 ruimde: (hier) liet na; boêl: boedel, erfenis.

+ dat zyn Peetje, een ongemeen gierig wyf, met raapen en schraapen by een gekreegen hadt.

1259 (in de marge) Peetje: grootmoeder, vgl. vs. 1257, of peettante.

1261 de buurt: het omgelegen land.

1262 't schapraai: de provisiekast.

1267 aalmis: aalmoes.

[p. 72]

 

Zy hadt eens vyftig pondt op interest gegeeven,¹²⁷³

 

En tegens tien parcent, aan iemant van haar neeven,¹²⁷⁴

1275

Een kalis in zyn huis. want eer het jaar verscheen,¹²⁷⁵

 

Was die koezyn bankrot, en 't huisje stondt alleen.¹²⁷⁶

 

Zy kreeg op dat gerucht de koorts door al haar leden,¹²⁷⁷

 

En een beroertenis van boven tot beneden.¹²⁷⁸

 

De buuren quamen in, en holpen haar te bedt.

1280

Zy hadt de dootverf, als men zag, alreê gezet.¹²⁸⁰

 

d'Een sprak van dranken, en een ander van klisteeren¹²⁸¹

 

Of aderlaaten, om by tydts het quaadt te keeren.

 

Maar bestemoêr zei, neen, de kosten zyn te groot.

 

Zy lag een dag vyf zes, maar riep tot aan haar doodt:

1285

Myn geldt! myn moje geldt! och arm! ik ben bedurven!

 

Myn geldt! was 't leste woordt: en zoo is 't wyf gesturven.^1283-86

 

Maar, vriendt, heur erfgenaam, die 't al ten beste geeft,¹²⁸⁷

 

Leeft anders met de poen, dan besje heeft geleeft:

 

Hy zal ook van de rest in 't korte meester weezen.¹²⁸⁹

1290

Dan mag hy by de buurt weêr 't evangeli leezen,¹²⁹⁰

 

Of door de week het niews uit brieven of koerant.

 

Want van het leezen heeft die lichtmis schoon verstandt.¹²⁹²

 

d'Uitzuipers van zyn beurs zyn zyn getrouste vrinden;

 

Die weeten daaglyks op de kermis hem te vinden.

1273 vyftig pondt: driehonderd gulden, met veel grotere waarde dan thans (vgl. WNT XII, 3260).

1274 tien parcent: een zeer hoog rentepercentage voor die tijd (vgl. b.v. Dr. Sandor Baumgarten, Emprunts de Suède à Amsterdam in Tijdschr. voor Gesch. jg. 77, 1964, blz. 439-43 met Naschrift van Dr. T.G. van Dillen, blz. 443-47).

1275 kalis: kale neet, kerel zonder geld; in zyn huit: door en door, in de grond.

1276 koezyn: neef; 't huisje stondt alleen: m.a.w. de bankroetier was er vandoor.

1277 dat gerucht: dat bericht.

1278 beroertenis: beroerte.

1280 dootverf: lijkkleur, kleur van een dode; gezet: ‘de doodverf zetten’ was een veel gebezigde uitdrukking in oudere taal, in de zin van ‘een doodskleur vertonen gaan’ (WNT III, 2881).

1281 klisteeren: inspuiten van vloeistof in het darmkanaal door de anus.

1283-86 Vgl. voor de gierige vrouw die liever sterft dan onkosten te maken: Bredero's Symen sonder soeticheydt. vss. 19-24.

1287 ten beste geeft: betaalt, uitgeeft.

1289 Hij zal de rest ook binnenkort verteerd hebben (deze toepassing van ‘meester zijn van’ niet in WNT).

1290 by de buurt: in de omgeving, de omgelegen streek; 't evangeli leezen: uit de Bijbel voorlezen bij mensen die niet of niet goed lezen konden kwam vaker voor als middel om de kost te verdienen, vgl. Robbeknol in De Spaanse Brabander.

1292 schoon: voortreffelijk.

[p. 73]

1295

En honig om zyn mondt te smeeren, en door kunst

 

Van flikkeflojery te raaken in zyn gunst.

 

Doch al die vrientschap zal niet lang stantvastig blyven,

 

Als 't geldt verteert is, maar verdwynen met zyn schyven.¹²⁹⁸

 

Ons leert d'Ervarentheit, dat al 't genoten goedt

1300

Haast wordt vergeeten, als men raakt in tegenspoedt.¹³⁰⁰

 

'k Weet aan myn vader dat die zaak maar al te waar is.

 

Hy was hier prokureur voor dezen en notaris,

 

En ryk met middelen gezegent naar zyn staat.¹³⁰³

 

⁺Hy hadt een vroom gemoedt, afkeerig van het quaadt.

1305

Ik was zyn eenig kindt. hy liet my alles leeren,

 

Om met een goedt fatzoen by menschen te verkeeren.

 

Hy droeg zich eerelyk in 't oefnen der praktyk:¹³⁰⁷

 

In veele zaaken zyn konfraters niet gelyk.

 

Hy was heel minzaam in den vrager t'onderrechten,

1310

En altydt vaardig om geschillen te beslechten;

 

En zocht den kortsten weg, waar 't mooglyk, in te slaan,

 

Om alle kosten, die de pleitzucht baart, t'ontgaan.¹³¹²

 

't Was weinig dat hy voor zyn arbeidt deklareerde,¹³¹³

 

Ja veeltydts dat hy van 't salaris niets begeerde.

1315

Hadt iemant geldt van doen, hy gaf 't hem, zonder pandt,

 

Of borg, en was alleen te vreden met zyn handt.¹³¹⁶

 

⁺Zoo wierdt hy aangezien by armen en by ryken:¹³¹⁷

 

En niemant was 'er by myn vader te gelyken.

 

Elk zocht zyn byzyn en gezelschap dag op dag,

1320

Zoo lang men door fortuin den man begunstigt zag.

 

Maar geldt te schieten aan de menschen op betrouwen,

 

En zonder zekerheit, heeft zyn bederf gebrouwen.¹³²²

 

d'Een krediteur ging voor, en d'ander na bankrot:

 

En d'armoe wierdt, helaas! zyn leste levenslot.

1298 schyven: geldstukken.

1300 Haast: weldra.

1303 naar zijn staat: overeenkomstig zijn positie.

+ Een oprecht en deugdtzaam man,

1307 eerelyk: als een man van eer en dienovereenkomstig eerlijk; in de vss. 1307-16 tekent Rotgans de ideale jurist, ongetwijfeld met satirische bedoelingen, vgl. b.v. de vss. 851-56.

1312 pleitzucht: zucht om te procederen.

1313 deklareerde: in rekening bracht.

1316 met zyn handt: met zijn met een handdruk of handslag bezegelde belofte.

+ in voorspoedt van ieder bemindt,

1317 wierdt hy aangezien: stond hij in aanzien.

1322 zekerheit: garantie; bederf: ondergang.

[p. 74]

1325

⁺Toen hem 't geluk verliet, verlieten hem zyn vrinden.

 

Hy kon 'er naaulyks een tot zyn vertroosting vinden.

 

Zoo baart het ongeluk verachting in 't gemoedt.¹³²⁷

 

In 't kort: myn Vader storf ontbloot van vriendt en goedt.

 

Nu laat men my het ampt van onderschout bekleeden;

1330

En daarom ben ik hier, om d'ongeregeltheden

 

Te stooren in dit spel. maar hoe ... Terwyl hy praat¹³³¹

 

⁺Ontstaat 'er een gerucht en moordtkreet op de straat.

 

De kermisvedel zwygt. de dansser vliegt naar buiten.

 

De meidt grypt naar heur knecht, maar kan zyn loop niet stuiten.¹³³⁴

1335

De stoel vliegt door 't vertrek. de wynkruik spoelt den grondt.

 

De tafels vallen neêr, daar eer de bierkan stondt.

 

Men plast in 't nat, en trapt op halfgebroken glazen.

 

De meisjes staan verstomt, of gillen onder 't raazen.

 

⁺Daar vechten voor de deur, als dol en onvervaart,

1340

De zoon van Jochem Schram, en Mewis Geitebaardt.

 

Men zietze als tygers of getergde leeuwen stryden.

 

De messen blinken in de vuisten onder 't snyden.¹³⁴²

 

Zy blyven op hun plaats, en veegen voet aan voet,¹³⁴³

 

En worden op den duur meer hevig en verwoedt.

1345

d'Een roept: staa vast. hou daar; en boet zyn lust met vloeken.¹³⁴⁵

 

En d'ander zoekt door kunst zyn vyandt te verkloeken.¹³⁴⁶

 

Maar Mewis Geitebaardt wierdt in zyn rechte wang

 

Geraakt, en kreeg een snee ruim zeven duimen lang.

 

⁺Toen dacht ik, 't gaat te hoog; dit spel mogt ons bedriegen.

1350

't Wordt laat. de vledermuis begint alreê te vliegen.

 

't Is hier niet veilig; en de dronkert past op wet

 

Noch reden. laat ons gaan. de nachtuil roept: naar bedt.¹³⁵²

 

 

 

EINDE

+ maar in tegenspoedt van elk verlaaten.

1327 het ongeluk: de tegenspoed.

1331 Te stooren: tegen te gaan; dit spel: immers het jongkspel.

+ Alarm in het jongkspel,

1334 knecht: jongen, vrijer.

+ ontstaan uit het gevecht van twee boeren;

1342 snyden: bekkesnijden.

1343 veegen: kerven, snijden, vechten met een mes (vgl. WNT XVIII, 1336).

1345 staa vast: zet je schrap; boet zyn lust: bevredigt zijn vechtlust.

1346 kunst: behendigheid; te verkloeken: te slim af te zijn.

+ daar het kermis gedicht mede eindigt.

1352 reden: rede, redelijkheid.