De Beiaard. Jaargang 3

[p. 431]

Tooneelkroniek

Kon. Ver. Het Ned. Tooneel: ‘Onweer’ en ‘Trouwen’. Nederlandsche stukken: ‘Suikerfreule’, ‘De Marconist’, ‘Femina’, ‘Eline Vere’.

DE twee nieuwe stukken, die de Kon. Ver. ‘Het Ned. Tooneel’ dit seizoen bracht, zijn beide vooral van letterterkundig belang. De vraag is echter, of wij hier werken hebben, die voldoende dramatische vertoonings-kracht in zich bevatten, om de opvoering ervan voor het publiek loonend te maken. August Strindberg heeft in zijn ‘Onweer’ een drama geleverd, dat als speel-stuk somwijlen bedenkelijke hiaten vertoont; toch is dit werk van voldoende kracht om het publiek er belang in te doen stellen. De proeven, in de laatste jaren met Strindberg genomen, hadden in ons land een treurig verloop. Toen ‘Met vuur spelen’ eenige seizoenen geleden (bij de Kon. Ver.) ging, werd het een lachsucces en de vertooning van ‘Dooden-dans’ (N.V. Het Tooneel) verwekte zulk een hilariteit, dat men te Utrecht de voorstelling moest onderbreken. Waaraan is dit te wijten? Strindberg is de baanbreker geweest voor een nieuwe richting en heeft daardoor de sterke overdrijving in zijn procédé, die, toegejuicht door de eerste, vurige medestanders, voor de latere generatie grenst aan een gewildheid, die men niet meer weet te waardeeren. In tegenstelling met de meening van sommigen, wil het ons voorkomen dat het werk van Strindberg, hoezeer ook van tooneelhistorische waarde, voor ons modern schouwburgpubliek een verouderd tijdperk van de naturalistische school vertegenwoordigt. Dat de geheele vertooning toch wist te boeien, moet worden toegeschreven aan de keurige zorg, waarmede Eduard Verkade de mise-en-scène had uitgewerkt, en de zeer verdienstelijke wijze waarop hij de hoofdfiguur speelde. Het straatdécor (I en III) was een technisch knap uitgevoerde vinding, die een voor dit werk zeer passende, realistische omlijsting gaf. Geheel de vertooning droeg de kennelijke sporen van doordachte welverzorgdheid en de slotgedachte, die ons bij bleef: ‘hoe jammer van al die moeiten voor dit werk!’ is tegelijk een bewijs van hulde voor den regisseur met al zijne medewerkers en van onbevredigdheid met het werk. Het loont de moeite, dit gevoel van onvoldaanheid voor ons zelf nader te verantwoorden. Het is niet alleen de dialogische samenhang, waarover wij boven reeds schreven en tot welker staving wij slechts herinneren aan de pantomimische ontmoeting tusschen de twee broeders bij de

[p. 432]

bank (in I), doch ook in de structuur der personen komen elementen voor, die door hun onevenwichtigheid de karakters in een bepaalde richting forceeren. De figuur b.v. van den koekbakker, den man die, wars van het gebruik van surrogaten, zijn confitures toch steeds ziet mislukken, is een symbolische, die op ons modern waarnemingsvermogen geen invloed meer heeft. De nadrukkelijke en voor het publiek vermoeiend aan te hooren wijze van spreken, die achter elk woord een gedachtewereld doet vermoeden - die er niet is - typeert misschien wel het beste de reden, waarom dit werk ons niet weet te pakken.

Is het niet opmerkelijk hoe de Noorderlingen uit dat tooneeltijdperk, in dramatische constructie nog zoo nauw verwant aan de school van Scribe en Sardou, een amalgama geven der verschillende ná hen komende richtingen?

Het tot uitersten doorgevoerde naturalisme in de ‘tranche de vie’ van het ‘Théatre libre’ en de symboliek van Maeterlinck en Claudel hebben ons schouwburgpubliek los gemaakt van dit genre.

De ‘latijnsche klaarheid’ die, vanaf de meesters der pseudoklassieken tot de moderne fransche school toe, steeds een kenmerk der groote werken geweest is, doet ons tegenover de gewilde nevelachtigheid in deze Noorderproducten met eenig wantrouwen positie nemen. De schrijver, die ons dit ‘onweer’, dat over het leven der hoofdfiguur heentrok, als een afgeronde passage heeft willen schilderen, teekende echter zijn held dusdanig, dat ieder toeschouwer de slotgedachte met zich neemt: ‘Morgen zal het bij dien man wel opnieuw “onweeren”!’ Aldus verzwakt de auteur de intensiteit van zijn stuk door de bijzonderheid der karakterteekening.

‘Trouwen’, een lang spel in één bedrijf, zooals Bernard Shaw het zelf aangaf, was de tweede noviteit, die Verkade bracht. Niemand, vatbaar voor Engelschen humor, zal de geestigheid van deze persiflage willen ontkennen. Toch stuit de opvoering van dit werk op twee groote bezwaren en het is geen ongegronde voorspelling, dat de Kon. Ver. ook hierin niet een blijvend succes zal vinden. Dit blijspel is tè specifiek Engelsch en tè lang. De regie, die om praktische redenen de reuze-éénacter in drie afdeelingen kapte, bereikte hiermede niet het verwachte resultaat. Het was merkwaardig bij de première op te merken, hoe de toeschouwers, die het stuk niet kenden, bij het tweede en derde bedrijf bemerkende dat de handeling aansloot en werd doorgezet, een zekere kregeligheid niet wisten

[p. 433]

te onderdrukken. Ook de onbekendheid met de zoo speciale Britsche wetgeving en usances op huwelijksgebied, bemoeilijkte het genieten voor sommigen aanzienlijk. De wijze waarop Shaw zijn stof verwerkt heeft: lange dialogen, weinig handeling, gerektheid, voortkomend uit discussies, en karakterconflicten van zeer locale kleur, maken dat dit spel, evenals ‘Onweer’, zich beter laat genieten als lees-stuk.

De opvoering wist de vele dreigende klippen lastig te omzeilen en was niet in staat de dramatische zwakheden te corrigeeren. De constructie van het werk zelf wijst erop, dat een zeer vlotte vertaling - die van A.W. Stellwagen Jr. was weinig tooneelmatig - en een stijlvolle uitbeelding der personen allernoodzakelijkst is. Valt het den Hollandschen acteur zeer moeielijk den lossen speeltrant der Zuidelijke volkeren te imiteeren, ook de vertolking van een society-rol is hem niet aangeboren. Dit bleek in deze bezetting maar al te duidelijk. Er zat in de meesten niet voldoende snit, zoodat de hier gewenschte ruggegraat te veel aan de personages ontbrak. Was de algemeene lijn niet typisch genoeg, ook de decoratie, waarover altijd Shaw zeer nauwkeurige en menigmaal onmogelijke aanwijzingen geeft, beantwoordde weinig aan de opgaaf. 't Zou naar aanleiding van deze voorstelling merkwaardig zijn een parallel te trekken tusschen de programma-opstelling en de spel-regie.

Onze eigen letterkundige tooneelproductie neemt toe en de meerdere oorspronkelijke premières houden hiermede gelijken tred. Het aantal stijgt, doch 't succes is hieraan niet evenredig. Henri van Wermeskerken, die met z'n Indische klucht: ‘Tropenadel’ de Tooneelvereeniging een kasstuk bezorgde, heeft gemeend op den ingeslagen weg voort te moeten gaan en bracht twee nieuwe blijspelen, zonder die een succes te zien worden. Mevrouw de Boer van Rijk, voor wie ‘Suikerfreule’ geschreven schijnt, als vervolg op haar persoonlijke ‘Tropenadel’-triomf, geeft zich vol fantasie aan haar taak over, doch is niet in staat de leegte en gerektheid van het geheel te overwinnen. Een welverzorgde regie en een bezetting, die met verdienste om de ster heendraaide, mochten toch in hare pogingen niet slagen. De N.V. Tooneelvereeniging heeft in dit werk geen aanwinst voor haar repertoire kunnen boeken.

Dezelfde auteur was met zijn stuk bij ‘Het Hollandsch Tooneel’ niet veel gelukkiger. Ook daar deed het ensemble alle moeiten om onder aanvoering van Ko van Dijk, Erfmann en Pierre Mols, met veel entrain het publiek te nemen en de

[p. 434]

aardige decor-zetting van deksalon en sloependek ondersteunde deze poging verdienstelijk. Het mocht echter weinig baten. Al bracht nu en dan een sterk aangedikte posse-situatie den lach in de zaal, het geheel was te veel geforceerd, leed door gebrek aan tegenstelling in het conflict en gewilde ruwheid. Hoe jammer dat Van Wermeskerken, die af en toe toont dat hij opmerkingsgave bezit en talent om een scène te schrijven, op dit glibberige pad der kluchten afzakt!

De onderneming die het laatste jaar de meeste oorspronkelijke stukken vertoonde en hiermede zelfs goede zaken wist te maken, is ‘Het Hofstad Tooneel’. De jonge energieke directeur: Cor van der Lugt Melsert, gaat voort in de eenmaal ingeslagen richting. Met ‘Femina’, blijspel in drie bedrijven van Mr. C.P. van Rossem en Dr. F.J. Soesman, opende hij zijn seizoen. Van Rossem, reeds door eenige tooneelwerken bij ons geïntroduceerd, is een verdienstelijk auteur, die van de moderne Franschen geleerd heeft dat de dialoog in hedendaagsch werk op de eerste plaats komt. Al brengen sommige passages het stuk op den rand der eenigszins grove klucht - nemen wij b.v. de slotscène van het tweede bedrijf -toch geeft dit nieuwe werk, door gegeven en meestal geestige uitwerking een verdienstelijke uitbreiding aan het genre, dat onzen Hollandschen schrijvers over het algemeen weinig gemakkelijk ligt. Het trio, dat dit blijspel draagt: Annie van Ees, Cor v.d. Lugt Melsert en Const, v. Kerckhoven Jr., heeft door juiste typeering, vlug tempo en gloedvol spel het werk tot een succes gemaakt. De auteurs en de directeur-regisseur zullen zeker genoegen van hun werk beleven.

Ook het tweede werk, door de Hofstad-spelers ons gebracht, was van eigen bodem - en hoe! zouden wij zeggen. Louis Couperus' bekende roman ‘Eline Vere’, is door Elizabeth Couperus voor het tooneel, in vier bedrijven, bewerkt. Laten wij dadelijk bekennen, dat hoe 'n tegenstander van ‘boeken op de planken’ wij ook zijn, er in dit stuk verschillende passages worden gevonden met dramatische condensatie en goed loopenden dialoog. Toch is de indruk van het geheel niet ongelijk aan de sensatie, die ons overvalt, wanneer wij modeplaten van kort geleden onder de oogen krijgen, afbeeldingen die ons vreemder en ouder toeschijnen dan de producten uit 1840 of daarvoor. Dat het werk ons voorkomt als een foto uit het verleden is een, geestelijk gesproken, gelukkig feit omdat wij

[p. 435]

er door overtuigd worden, dat het toen zoo gangbaar type niet meer een hedendaagsch verschijnsel genoemd kan worden. De creatie, die Else Mauhs van de titelrol maakte, werkte door het fel-omlijnde spel wel mede om ons de figuur nog meer buiten directe aanvoeling te houden. Vooral in het laatste bedrijf kreeg de vertolking iets bijna caricaturaals en was op den rand van het smaaklooze.

Onder de zware bezetting releveeren wij slechts de hoofdpersonen Louis Chrispijn Jr. (Vincent), Anton Roemer (Henk), Gusta Chrispijn (Betsie), die naar vermogen het stuk droegen. De regie, waaraan, vooral in III, zware eischen gesteld worden, was, in zooverre het Paleis van Volksvlijt zulks toelaat, door Chrispijn Jr. goed verzorgd.

FRANK LUNS