Biekorf. Jaargang 67

[p. 373]

Mengelmaren

Koopliedengoed en papenbloed
1566

In oktober 1566 - twee maanden na de eerste ‘braecke’ of beeldenstorm - schrijven de gebroeders Cornelis en Filips van Campene de volgende nota in hun Cents Dagboek (blz. 37; ed. F. De Potter, Gent 1870):

Item men secht ons alhier, hoe dat binnen Brugghe ghesayt zijn thinhouden van dese brievelkins:

Hadden wij beghonnen an cooplieden goedt,
Ende der kercken beelden laeten met vreden,
Ons handen ghewasschen in papens bloedt,
Zoo waeren wij heeren van dorpen en steden.

Dit libel ofte ‘fameuse briefkin’, zoals het in een randnota van het Dagboek genoemd wordt, was blijkbaar gericht tegen de calvinisten. Op veel plaatsen immers was het z.g. ‘werk Gods’ van de eigenlijke beeldbrekers ontaard in oncontroleerbare plundering door toevallige meelopers. De nieuwgezinde burgerij zag haar eigen bezit in gevaar en organiseerde de beteugeling van de buitensporigheden. Ook wel om zich tegenover het centrale gezag te kunnen verantwoorden. Het vers laat de ontgoochelde calvinisten zeggen: ‘Onze taktiek was verkeerd: in plaats van de beelden hadden we het bezit van de kooplieden en de persoon van de priesters moeten aantasten, dan zouden we heren van het land geweest zijn’. Het libel overdrijft, met leedvermaak, de ‘subversieve’ intentie van de leiders van de mislukte machtsgreep.

Was dit pamflet te Brugge opgesteld en gedrukt? Dat weten we niet. De beeldenstorm van 1566 heeft de steden van het kustgebied gespaard: Duinkerke, Grevelinge, Broekburg, Veurne, Nieuwpoort, Brugge (en op de Leie ook Kortrijk) bleven ongedeerd. Hoewel er in en rond die steden ‘roeringe’ genoeg was. Uit een andere Brugse bron blijkt echter dat de slogan ‘kooplieden goed - papen bloed’ uit Antwerpen was over-gekomen.

In zijn sermoen van 8 september 1566 - drie weken na de beeldenstorm - lanceert de minderbroeder Broer Cornelis op zijn kansel te Brugge het vermaan dat de oproermakers van kerkgoed naar koopliedengoed zullen overgaan ‘want het moet al ghemeen zyn, salder ruste wesen. En hebbense nu korts t'Antwerpen, in dat groot Babylonien, in den grooten helschen poel, niet briefkens gesaeyt, daer in geschreven was: Der Papen

[p. 374]

bloet, of der kooplieden goet...?’ (Wonderbare Sermoonen van Br. Cornelis Adriaenssen I 112; ed. Deventer 1639).

De slagzin kwam blijkbaar in omloop in de strijdliteratuur, libellen en pamfletten, in het wonderjaar 1566. Te Antwerpen, Brugge en Gent maakt het woord opgang door zijn revolutionaire toon. In welke andere verhalende bronnen komt het nog voor?

A.V.

Capucijnenmostaard

Op de vraag in Biekorf 1966, 319.

Volgens De Bo, Kruidwoordenboek (1888; blz. 22), Paque (1896; blz. 74), Vandenbussche (1955; blz. 208) is Capucienemostaard: Cochlearia Armoracia L.

De gemalen wortels dezer plant worden op sommige plaatsen als mostaard gebruikt (Paque).

De benaming ‘capucijnemostaard’ schijnt noch vroeger noch nu gebruikt in Noord-Nederland. Komt althans niet voor bij P. Nylandt, De Nederlandtse Herbarius of Kruydt-boeck (Amsterdam 1682), die evenwel een smakelijk ‘medicinael gebruyck’ geeft van de cochlearia of lepelbladen.

Heukels (blz. 70) geeft ‘capucijnenmostaard’ alleen als een Vlaamse benaming uit De Bo en Paque. De term is onbekend ook aan Heimans (1948) en aan onze MacLeod.

In Duitse en Franse medicinale boeken vond ik ook niets dat daarop trekt.

J. de M.

Capucijnenmostaard is de mierikwortel (al. peperwortel), de vlezige, scherpe wortel van de mierik- (Cochlearia armoracia), in saus bij vlees gebruikt. (Vandale s.v. mierik).

Teirlinck (Flora diabolica blz. 194) beschouwt de plant als een van de heidensplanten (zigeunersplanten), d.i. een plant uit den vreemde afkomstig, of ook: een geneeskruid door de zwervende heidens of zigeuners gebruikt. De plant wordt, volgens Teirlinck, in het hoogduits soms Heidenrettich (zigeunerradijs) genoemd.

De algemene benaming in het hd. is Meerrettich (Dr. Marzell, Heil- und Nutzpflanzen, blz. 114). In Beieren, Oostenrijk en Silezië is echter de (oorspronkelijk slavische) benaming Kren gebruikelijk. De plant is afkomstig uit Zuidoost-Europa (en Azië?). Tussen Neurenberg en Forchheim in Beieren wordt de plant in grote hoeveelheden geteeld voor de voedingsindustrie (sausen). In de volksgeneeskunde werd ze vroeger aangewend tegen maag- en borstaandoeningen.

Sommige Duitse werken geven de plant de enigszins gewijzigde lat. benaming: ‘Armoracia lapathifolia (rusticana)’.

Steeds zonder ‘capucijn’ is de benaming van de mierik-

[p. 375]

wortel in het Engels: horse-radish (‘paarderadijs’), een benaming die reeds in de 16e eeuw voorkomt. De fr. term ‘radis de cheval’ die in vee! woordenboeken (Vercoullie, Gallas) wordt opgegeven als equivalent van mierikwortel is een overzetting van de Engelse benaming.

C.B.

Willem Tell op het toneel in Vlaanderen

Op de vraag in Biekorf 1966, 320.

Te Brugge is de figuur van de Zwitserse vrijheidsheld voor het eerst op het toneel verschenen op maandag 28 januari 1793. Dat was onder de eerste Franse bezetting (die begonnen was 17 november 1792 en zou eindigen 29 april 1793).

In de Brugse schouwburg bracht de speeltroep ‘Les Comé- diens François’ - een Gents gezelschap onder directeur Volange - een reeks vrijheidsgezinde stukken op het toneel, waaronder vooral uitmuntte: ‘Guillaume Tell ou la Révolution des Suisses. Tragedie en 5 Actes et en Vers’. Een werk van de Franse toneeldichter Antoine-Marin Lemierre (1721-1793).

Het prospectus van de opvoering van 28 januari 1793 vermeldt uitdrukkelijk dat het een eerste opvoering was: ‘Cette pièce n'a jamais été représentée en cette ville’. Dezelfde spelers hadden het stuk alsdan reeds te Gent opgevoerd.

Opmerkelijk is dat de spelers op de genoemde dag voor het eerst optraden als ‘Les Comédiens de la République Françoise’. Koning Lodewijk XVI was acht dagen tevoren te Parijs onthoofd geworden en de troep heeft gedurende zijn Brugs speelseizoen zijn benaming aan de nieuwe omstandigheden aangepast. (Biekorf 1964, 217).

De ‘Guillaume Tell’ van Lemierre was in première te Parijs opgevoerd in 1766 en beleefde er een groot succes. Het stuk, dat dweept met vrijheid en vaderland, kwam te Parijs opnieuw boven in het revolutiejaar 1790 en werd dan, na Jemappes, door de Gentse speelgroep in het gecombineerd programma van de schouwburgen van Gent en Brugge opgenomen.

De première van Guillaume Tell te Brugge werd gevolgd door een tweede opvoering een maand later (25 februari 1793).

Onder de tweede Franse bezetting, in 1795, speelden de Gentse acteurs, ditmaal onder de titel ‘Artistes Dramatiques Républicains’, weer een seizoen in de schouwburg te Brugge. De ‘Guillaume Tell’ van Lemierre stond op zaterdag 20 floréal van jaar III (9 mei 1795) nogmaals op het programma. (Volgens prospectus in Brugse verzameling).

Men weet dat Schiller zijn beroemd drama Wilhelm Tell voltooide in 1804. De eerste opvoering ervan volgde in hetzelfde jaar te Berlijn. Wanneer is het drama van Schiller in

[p. 376]

vertaling of bewerking bij ons op het toneel verschenen? Dat moet een heel eind ver in de 19e eeuw geweest zijn. Immers Rossini was in 1829 met een opera Willem Teil klaargekomen (eerste opvoering te Parijs 3 aug. 1829) en het is vooral langs de muziek van de Italiaanse meester dat de naam van Willem Teil alhier algemeen bekend werd.

Een paar aanvullingen nog. Op 17 mei 1795 speelden de ‘Artistes Dramatiques Républicains’ in de schouwburg te Brugge het stuk ‘Robert Chef des Brigands. Comédie en 5 Actes et en prose imitée de l'Allemand, ornée de tout son spectacle’. Dit stuk was een bewerking door Lamartelière van Schillers Rauber (1780). Met die bewerking van zijn Sturm-und- Drang kreatie schijnt Schiller voor het eerst op een toneel in Vlaanderen verschenen te zijn. Eerst in 1796 zou Witsen Geys- beek een Nederlandse ‘Robert of de Struikrovers’ naar de Franse adaptatie van Lamartelière op de markt brengen.

Lemierre zelf, de dichter van de Cuillaume Teil uit 1766, was geen onbekende in de Vlaamse toneelwereld vóór 1790. Zijn successtuk was ‘La Veuve de Malabar’, een pseudo-oriëntaals en filosofisch drama, voltooid in 1770, dat overal het toneel veroverde, en ook in 1785 te Gent werd gespeeld als ‘competitie-stuk’ in een wedstrijd van rederijkersgilden waaraan kamers o.m. uit St.-Niklaas, Ledeberg, Wieze en Wakken deelnamen. Wakken met bijzonder succes, dank zij het talent van Pieter-Joost de Borchgrave. (Biekorf 1962, 131-133).

Voor die gelegenheid verscheen te Gent een speeltekst: ‘De Weduwe van Malabar, of het Gezag der Gewoonten: Treurspel in vyf bedryven. Het Fransch van den Heer Le Mierre vrypostig nagevolgt door J.F. Vander Schueren’. Die vrijmoedige bewerker was de Gentse drukker van die naam. De Vlaamse tekst van Van der Schueren werd herdrukt in 1788 door Jan Gimblet en omstreeks 1800 door de drukkers Kimpe te Gent. (Bibl. Gantoise IV 212 242 411). Inmiddels werd de ‘Veuve de Malabar’ op 14 mei 1795 te Brugge opgevoerd door de Artistes Dramatiques van Gent. (Volgens gedrukt prospectus). Tot in de Hollandse tijd weet de Malabaersche Weduwe van Lemierre - dan ook in Hollandse bewerking - op het toneel van onze rederijkers boven te komen, terwijl zijn Guillaume Teil (ook in Nederlandse vertaling?) alhier schijnt vergeten te zijn.

A.V.

Botergewicht te Lo In 1406

Voor het ijken van de boterschaal van Lo werd in januari 1406 beroep gedaan op Morissis van Versenare ‘ghesworen ykere vanden ghewichten van der stede van Brucghe’.

Een geschreven akkoord (schepenakte van 15 jan. 1406) bevestigt dat de genoemde stadsijker ‘bi zinen ede’ en ter

[p. 377]

begeerte ‘van werden religieusen personen den proefst ende couvent van Loo... ghehyct heift eenen grooten heinsel daer men te Loo voorseid zuvel mede gheploghen heift te weghene, ende dien ghestelt op zyn juuste Brugsch ghewichte, omme coopre ende vercoopre elken daermede 't sine te ghevene’. (Cartulaire S. Pierre de Loo, ed. van Hollebeke 87; Brus-sel 1870).

Die ‘heinsel’ was feitelijk een unster ofte Romeinse balans, d.i. een balans met ongelijke armen; aan de korte arm hangt de last, terwijl aan de lange een gewicht verschoven wordt. Soms ook knipwaag genoemd.

Te Gent werd in 1374 officieel verboden ‘dat niemen heynsel en draghe achter straten no up de vrindachmaerct omme garen te weghene’. (Voorgeboden, ed. de Pauw 128). De gemakkelijk draagbare heinsel schijnt alsdan een concurrentie (op zwarte markt?) te hebben aangedaan aan de weegschaal van het Carenhuis die voor al het te koop gestelde wolgaren verplicht was.

E.N.

Toponymica uit Koudekerke-Heist
Vervolg van blz. 144

6. Schorink. - Coornaert schrijft op blz. 12: ‘Een weide in het 32e bg Eye heette Schorink. Dit woord bestaat uit schore + ing; dit laatste betekent in het Fries vochtige weide’. Over-bodig hier het Fries erbij te halen. De naam Schorink (Schoring, Schoeringe, Scuringe e.d.) behoort tot de grote groep der ingnamen, waarin het suffix-ing een verzamelsuffix is en waarover ik hier reeds herhaaldelijk geschreven heb. Schoringe betekent eenvoudig schorrenland.

7. Kemelader. - Oude kreek in de Watering van Eiensluis, uitlozend via de Koppesluis (Evendijk). ‘De Kemele’ in 1576 (Reg. Vrije, 1595), ‘De Kemeladere’ in 1670 (Ommeloper Heist). Een naam die mij reeds heel wat kopzorgen heeft gebracht. Coornaert schrijft op blz. 86: ‘Kemel is misschien een vervorming van hemel. Te Koolkerke bestaat een Hemelbeek’. Op die manier kan men alles verklaren... Het is vrijwel zeker dat wij hier met een volksetymologische wijziging te maken hebben. Wijziging, vervorming waarvan? Niet van ‘hemel’! Ik denk aan ‘kenel’, hypothetisch diminutief van het bekende kene, waarover Schönfeld (Nederlandse Waternamen, blz. 213) schrijft: ‘Keen, mnl. kene, is een kustwoord voor geul, kreek, vooral in slikken... De oorspronkelijke betekenis is spleet, barst, welke betekenis bewaard is in 't mnl.; vergelijk ook engels chine “ravijn”. Het is bekend dat woorden voor “kloof, spleet” gemakkelijk worden gebruikt voor

[p. 378]

waterlopen’. Zie eveneens H.J. Moerman ‘Nederlandse Plaatsnamen’ (1956, blz. 123), J.B. van Loon ‘Water en Waternamen in Noord-Brabants Zuidwesthoek’ (1965, blz. 23) en Mnl. Wdb. II 1304 en XI 280. De betrokken naam zou volgens deze hypothese oorspronkelijk Kenele, Kenelader hebben geluid. Het merkwaardige is dat onze naam uit het kustland niet alleen staat. Ook in de Kempen bestaat er een gelijkaardig toponiem, n.l. de Kemelbeke te Tielen (Antw.), volgens J. van Gorp ‘Riviernamen in de Kempen’ (1936, blz. 163).

8. Rue in de tekst ‘ecclesiam de Liswega cum capella de Rue’ (1188), waarmee Paus Clemens III alle bezittingen van Sint-Bertinus bevestigt. Oudste vermelding van een kapel op het grondgebied van de parochie Lissewege. Coornaert schrijft daarover: ‘We menen de term “rue” in een Latijnse tekst te moeten lezen als ru-e of liever ruwe... In de term “rue” zou “rugge” steken; een rug is een andere naam voor terp. De hoogte waarop Koudekerke stond, kan best eerst de naam Rugge gedragen hebben’. Dat is te ver gezocht en onmogelijk. Een dergelijke verzachting van de g bestond toen nog niet in het Kustwestvlaams en bovendien luidde rugge toen rigge (rik!), evenals brugge brigge luidde. ‘Capella de Rue’ is zeer begroeide plaats), wegens mnl. ru (ruw, ruig) uit germ. ruha. Deze naam is dus volkomen doorzichtig en vergt geen enkele gekunstelde hypothese. Het is natuurlijk best mogelijk dat die plaats Ter Ruë (spreek uit ruë en niet ruwe of ruuge) op de terp van Koudekerke lag.

9. Kalvekeetedijk en Bloedlozendijk. - Coornaert spreekt op blz. 16 van Kalverketedijk en Brolozendijk. Ik heb er al dertig jaar geleden bewezen dat dit volksetymologische vervormingen van Kalvekeetedijk en Bloedlozendijk zijn, welke namen ontleend zijn aan die van de Kalvekete (oude hofstede te Westkapelle; betekent niet kalverstal, maar kaluwe, kale, armtierige of vervallen keete) en van de familienaam De Bloelose of De Bloedeloose (17de eeuw). De Bloedlozendijk is de oude Oostdijk.

Jozef DE LANGHE

Nen zeuren desem
luidt de klokke van Mesen.
Wittebrood en zoetemelk
luidt de klokke van Geluvelt.
Twee peerden en een slee
luidt de klokke van Moorslee.
Twee peerden en een zale
luidt de klokke van Paskendale.

- Naar een losse aantekening uit een leperse nalatenschap uit de jaren 1880.

M.