Biekorf. Jaargang 67

[p. 379]

Kleine verscheidenheden

ALRIZEINTEDACH. - Allerheiligen. In 1326 gebruikelijk in de stadsrekening van leper (kanselarijterm?): ‘saterdachs Alrezeintedaghe; ...na Alrezeintedaghe’ fComptes Ypres II 659 670). Olivier van Dixmude (Merkwaerdige Gebeurtenissen, ed. Lambin, leper 1835; p. 123, 174) dateert in zijn kroniek met ‘aller Sinten messe’ in 1427 en 1440. (De citaten van Stallaert s.v. Allersintendach zijn onjuist).

ROBE. - Portugese en Spaanse gewichtseenheid in de suikerhandel, in de 15e eeuw bekend op de Brugse markt. In 1485 had Gilleken van Cotingnies op een schip genaamd David ‘daerof meester was Franchois le Hem, drie kisten zukers daerinne waren zeestien roben zukers, daer of elke robe weicht 28 lb. brugsche ghewichte’. De lading was bestemd voor Brugge via Sluis. De David werd echter gekaapt door twee Deense schepen. Vandaar het geding dat in het Register der Procuratien 1485-86 (f. 54v) van de Brugse Stapel is opgenomen. (Cilliodts, Cart. Estaple II 252). - Robe uit oudspa. rova, roba. Ligt de uitleg van het (niet verklaarde) w. rob (WNT XIII 642) in dit spa. roba? Een rob is een van matten of biezen gevlochten mande, waarin vijgen worden verpakt: een robbe vijgen (mnl. rop bij Verdam). Vgl. viegerobbe, fiegerobbe bij Ghijsen, Zeeuwse Dial. 795. - Een variante van robe te Brugge is arrove. Zie volgende nota.

ARROVE. - Variante van robe; zie hiervoor. Uit Portugal worden in 1494 door de Compagnie Despars belangrijke hoeveelheden suiker ingevoerd. Het Register van de compagnie boekt in 1494 de verkoop van ‘640 arroven [suiker] ...ende woughen andwarps net...’ (O. Mus, De Brugse compagnie Despars in Hand Soc. d'Emulation 1966, p. 61). - De Antwerpse kapelaan De la Porte kent in 1659 (Schadt der Duytse en Spaensche Talen) het w. arrova met bet. ‘seker graen oft wijn mate, 25. pondt ghewichts’. Port. vormen zijn arrobe, arrove. Modern fra. une arobe = portvaatje, kwartje. - Deze spaans-portugese gewichtseenheid was 28 pond Brugs gewicht in 1485, en lag gemiddeld tussen 13 en 14,5 kg. Een arobe van Madrid gold 25V2 pond te Amsterdam, 25 aroben vormden een centenaar (100 lb.). De portugese arobe stond gelijk met 28'/2 pond Amsterdams gewicht; de portug. centenaar was er verdeeld in 4 aroben van 32 pond. (Négoce d'Amsterdam, ed. 1732, p. 521 535).

BAGGARD. - Bagger, slik. De rekening van de Wateringhe van Veurne-Ambacht (fonds Duinen) noteert in 1416-1417 (f. 4) een uitgave van 60 pond ‘omme te doen rumene ende uut te doene de dammen ende den baggard die Heine van Zevenberghe hadde ghelaten ligghen in zijn ghedelf’. - In 1539 betaalt het St.-Janshospitaal te Brugge (Rek. 15391540, f. 19) een som van 3 pond 4 sc. par. aan ‘Gabriel van Muulem cum suis vanden bagghaert wech te voeren die in de reye jeghens twashuus ende hospitale lach al ghedreven ende de oude staechytsschen uut te doene’. Verdam s.v. heeft alleen twee hollandse teksten (Delft) van ca. 1500. Vgl. WNT s.v. bagger.

IEUDERIE. - Als bijbelse figuren verklede spelers in de ommegang (processie). De stadsrekening van Dendermonde heeft in 1451 de volgende uitgaafposten: ‘Item den ghesellen vander gulden die de Juerie maecten inden ommeganc, hemlieden betaelt 6 s.gr. - Item betaelt Everen Speec-man van eenen Jeutschen roc, 8 gr. - Item Gillis Mommaert over zyn moyte die hy dede ande Jeuderie, 12 gr.’ (Oudh. Kring Dend. 3e R. XV, 42-43). Ook te Aalst ging in 1495 in de processie een ‘jeuderije’, blijkbaar in verband met de groepen van de Roede van Jesse en van de Stede

[p. 380]

van Jerusalem. Schilder Adriaen Scollaert ontvangt een vergoeding voor werk ‘an dafzetten vander jeuderije ende stofferinghe vanden jeudschen hoeden, habijten ende andersins’. Twaalf schellingen worden in de stadsrek. 1495 ingeschreven voor de ‘ghesellen die uutstelden tpersonnaige vanden juederije’. (Annales Emulation XX 183-184). Die processie te Aalst ging uit op de zondag na het apostelfeest van 29 juni.

CALANDER. - Korenworm. Uit de rekeningen van het St.-Janshospitaal te Brugge: ‘1513. Betaelt Jan in de reke van omtrent 60 hoet [taerwe] te vervannene die wat vul was vanden calanders, 12 sc. p. (f. 50). - 1539. Den 13. in ougst betaelt van onse taerwe te doen versichten ende te zuveren van den calanderen (f. 19)’.

CANDELEERMAKERE. - Koperslager of kopergieter met bijzondere kunstvaardigheid. In 1484 werden de vier pilaren van de Vismarkt te Cent bekroond met stenen leeuwen, die naar de tekening van schilder Augustijn de Brune door de steenhouwer Stevin Pauwels van Vlierzele werden uitgevoerd. De vier leeuwen kregen elk een koperen kroon waarvan het patroon ontworpen was door de ‘beelgesnijdere’ Ghijs. De uitvoering van die metalen kronen werd toevertrouwd aan ‘Jan van Laerbeke, candeleermakere’ die de som van 16 lb. 16 s. par. ontvangt ‘van vier croonen te makene, staende up de vier leeuwen ter Vischmarct’. (Stadsrek. 1484-85; De Potter II, 343). - De term ‘candeleermakere’ wijst op een specialisatie binnen het ambacht van de geelgieters in een bloeitijd van de koperen kandelaren en luchters.

KERCKHOF. - Officie in pacht uitbesteed door de kerkmeesters; te Dudzele in 1528 (kerkrekening; Biekorf 1960, 174). Het pachtgeld moest dienen om de kosten te dekken van het jaargetijde van de heren van Dudzele. De pachter van het officie had het exclusief recht de doodkist te leveren, het graf te maken, de klokken te luiden en het was (kaarsen en toortsen) te leveren voor de uitvaarten. Dit voor al de sterfgevallen in de parochie gedurende zijn termijn.

PARDOENEN. - Het ww. pardoenen werd door Gezelle gebezigd in het Kleengedichtje 't Paröoent (ca. 1870), door De Bo opgenomen in zijn Wvl. Idioticon (1873); met bet.: het Angelus kleppen, bij Gezelle; (bij De Bo ook: driemaal kleppen bij berechting, eindklok, konsekratie). Zie WNT XII-1 441. Gezelle en De Bo zijn de oudste getuigen van een verbale vorm ‘pardoenen’, die als een literair wvl. woord moet beschouwd worden. Vgl. fra. sonner les pardons, bekend o.m. te Rijsel met bet. ‘negenmaal kleppen na het Salve, als een uitnodiging om te bidden voor de overledenen’.

LEUVENE. - Voorportaal van een kerk, kerkportaal. Uit een kontrakt van de kerkmeesters van de St.-Medarduskerk te Wervik met de metselaars in 1610: ‘Item moeten upmetsen beede de leuvens daer de deuren staen ende upmaeken de nieuwe duere ande noortbeuck... Item zullen moeten upmaeken het torreken upde noortzyde byde noort leuvene’. (Kerkarchief Wervik ½, medegedeeld door A. Deschrevel). De vorm leuvene, mv. leuvens, blijkt een variante te zijn van mnl. lueghene (Brugge 1449 en 1457) en wvl. leugen (De Bo); zie Biekorf 1964, 319. Vgl. de verschuiving beuvenvleesch-beugevleesch in het ‘Leievlaams’; Biekorf 1963, 43-44. - De kerkrekening van Beerst bij Diksmuide boekt in 1609 een uitgave betr. ‘het decken van de lueghene’ (Weale, Egl. Dixmude 319). - Leugen, leuven blijkt wel verwant te zijn met mnl. loive en love ‘afdak’ (MnlW IV 737).

[p. 381]

LISSCHEN. - Uit lis, rietgas, lisgras. Een annex blad bij de rekening over 1548 van het St.-Janshospitaal te Brugge vermeldt een betaling van 1 s. 6 d.p. ‘van een lisschen bezeme’. Waarvoor was die uitzonderlijke bezem bestemd? Zeker voor een fijner werk dan de gewone bezems die als roebesems, berkebesems en heetbesems (heibezems) regelmatig voor het gesticht worden aangekocht.

MEDECYNMAETKINS. - Medicijnkroesjes. In 1530 vervaardigt Everaert Houck ‘tinnepotghietere’ voor rekening van het St.-Janshospitaal te Brugge ‘vier tinnen cleene medecynmaetkins, van tin ende fatsoen [kostende] tsamen 21 sc. par.’ (Rek. 1530, f. 5V). Het hospitaal had alsdan nog geen eigen apotheek.

MESPARC. - Ommuurde mestvaalt. In mei 1530 werkt Joos Step ‘met zyn cnape’ in het St.-Janshospitaal te Brugge ‘anden muer ant hovekin achter tbrauhuus ende den muer vanden mesparc’, gedurende 4 dagen. (Rek. 1530 f. 14). - Vgl. mnl. meshope, mesgroeve, mesplaetse.

CLAS. - Stapel regelmatig opgebouwd brandhout. Uit de rekening (f. 20) van het St.-Janshospitaal te Brugge anno 1539: ‘Betaelt ende ofghesleghen in minderinghe van pachte Adriaen Poesthooft (sic) te Snelleghem van omtrent 5.000 boomhout te vergaderen in eenen clas met zynen waghene, 3 lb. par.’ - Over klas en ww. klassen zie De Bo; volgens Ghijsen, Zeeuwse Dial. 441 (1964) is klas bekend in Zuid-Beveland en Westelijk Zeeuws VI.: ‘stenen op klassen zetten; 'n kias pannen’.

PULSNET. - Zaknet waarin men de vis jaagt bij het ‘polsen’, d.i. met een pulsstok (polsstok) het water omroeren (omwoelen); zie De Bo s.v. In een latijnse oorkonde van 1239 schenken Filips, burggraaf van Lo, en Margareta, zijn echtgenote, aan de St.-Pieterskerk van Lo het visrecht in al de wateren gelegen tussen den Versken diec en Reinghers diec, tegen betaling van een jaarcijns van 3 deniers. De monniken mogen in de genoemde waterlopen vissen zowel met het ‘draghnet’ (seine) als met het ‘pulsnet’ (per quoddam rete, quod predicto [Flandrie] ydiomate dicitur pulsnet) en met de ‘vlue’. (Cart. S. Pierre de Loo, ed. van Hollebeke, 57; Brussel 1870).

RAPELINCHE. - Kollektief; gezegd van hout. De worteleinden die na de houthak in een mager bos overblijven. Werden hoopsgewijs verkocht. De rekeningen 1529-1530 en 1539 van het St.-Janshospitaal te Brugge boeken daarover de volgende ontvangsten: ‘1529 (f. 120v) Ontfaen van Gillis Christiaens ende Pieter Abbouds vander rapelinghe vanden taillehoutte t'Aertrycke inden peirdebilck, vercocht anno 28 byden hoope ende ontfaen 12 lb. - 1530 (f. 2) Ontfaen van Adriaen Potshooft vanden hau vander rapelinghe staende up sinte Janshuus stringhen up tvelt t'Snelleghem ande noordside van Vloethem vivere metter dreve vanden voors, vivere noord-waert streckende. Item ende noch de rapelinghe ande westside. vander voors, dreve... hem vercocht anno 29 beede partyen den koop omme 10 lb. 16 sc. par. - 1539 (f. 3) Ontfaen van Jan Valmuelen van omtrent 8 ghemeten magher busch ende rapelinghe, 6 lb. 2 sc. par.’ - Vgl Goossenaerts, Landbouwbedrijf s.v. rapeling (gezegd van fruit, aardappelen); De Bo s.v. raapling (fruit).

SCOUDERNE. - Dijkwerk. Een verzwakte dijk versterken. De rolrekening van de Wateringhe van Veurneambacht (fonds Duinenabdij) boekt in 1396 een uitgave ‘omme dien [de verzwakte en bedreigde nieuwe dijk] te scouderne ende vul te slane met niewer aerde’.

[p. 382]

ZEYNDAEGHEN. - Dagen waarop met de relikwieën van de patroonheilige ‘gezegend’ (gezeind) werd. Zeinen = laten aanraken, laten kussen. Een rubriek in de kerkrekening van Dudzele luidt anno 1563: ‘Ander ontfanck commende vanden zeyndaeghen bijnden voornoemden jaere. Eerst ontfaen van zeynen bijnnen de vierde paesschedaeghen...’ Volgen dan: de dag van de ommegang, Sint Lenaertsdag, de ‘octave van mijn heere S. Lenaert’, die de lokale patroon van Dudzele is (Rond den Heerd XXII 342). Over die ommegang en het volksgebruik zie ook Biekorf 1960, 137-138.

SLAEGHER. - Iemand die bij partikulieren te hunnen behoeve gaat slachten. Aldus in 1614 te Brugge: ‘An Joos van Haverbeke, slaegher ten dezen godshuuse (St.-Janshospitaal) over het slane van 32 hoornebeesten tot 3 sc. gr. van elcke beeste, metgaders vier verckens tot 18 grooten tot elck vercken’. (Rek. 1614-15, f. 165). Vgl. WNT XIV 1530. - Vgl. Coeslaghere in een rekeningpost uit 1512 (Rek. 1510-12, f. 48): ‘Betaelt Lauwers den Devele coeslaghere van 28 beesten metten ossen int godshuus ghesleghen te 8 gr. tstic. Ende van 6 zwynen te 4 gr. stic. Comt tsamen 12 lb. 8 sc. par.’

STAMPER. - Werktuig waarmee men iets fijnstampt, inz. in een mortier (vijzel); mortierstamper. De inventaris van de prioressenzolder in het St.-Janshospitaal te Brugge noemt in 1402: ‘eenen yzerin mortier; item eenen yserin stamper daer toe’. Verder worden nog vermeld: ‘drie mortiers ende twee stox’, ditmaal zonder opgave van de materie waaruit ze vervaardigd waren. De stamper of ‘stock’ blijft er een uit ijzer wanneer later het ‘motalen’ mortier (uit klokspijs) opkomt.

ONGHESODEN TORQUEN. - Toortsen uit gewrongen katoen die nog niet met pik of teer doordrenkt zijn. De stad Dendermonde koopt in 1450 een partij van duizend ‘onghesoden torquen’ tegen 3 gr. het honderd. Te Antwerpen worden nog aangekocht: ‘een half vat pecx’ en ‘8 geiten (stopen) terre de torken in tziedene’. (Oudh. Kring Dend. 3e R. XV, 40). Vgl. ‘torken te natten’ in MnlW s.v. torke.

VENTHENEELEN. - Vensterluiken. De rekening over 1539-1540 van het St.-Janshospitaal te Brugge heeft de volgende uitgaafpost: ‘Betaelt van 30. waghescootbarders vanden dicsten ende lancxten omme de ventheneelen ende veynsteren mede te makene ende cassynen [van de nieuwe gastecamere] te 29'/2 gr. stic, comt 29 lb. 5 sc. par.’ En verder nog: ‘Betaelt in den houthuun van 12. waghescooten omme de ventheneelen, 12 lb. par.’ - Venteneel (al. vensterneel; finteneel, fenteneel) schijnt buiten Wvl. niet in gebruik te zijn; WNT XVIII 1827, met twee teksten uit Brugge anno 1565 en 1700. Ventenele komt ook te Damme voor in 1568. - Een fra. tekst met ventenelle uit het Rijselse anno 1520 bij Gay II 451. Mogelijk uit sp. ventanilla (venstertje, loket, portier van rijtuig).

VERBINLOOT. - Term uit het glazenmakersvak. Het vensterlood herstellen en vernieuwen. In 1533 werkt de Brugse ‘glasewerckere’ Pieter Dappere voor rekening van het St.-Janshospitaal; hij wordt betaald ‘van diversschen werke hier binnen (in het gesticht) ghewrocht ende ghelase ghelevert ende oude glaseveinsters verbinloot ende scoone ghemaect...’ In een huis in de Steenstraat, eigendom van het hospitaal, werkt dezelfde glazenmaker: hij wordt betaald ‘van twee oude veinsters verbinloot ende daer inne verstopt 34 ruuten...’; in een ander huis heeft hij ‘drie glaseveinsters verloot houdende 7. voeten ende 10. nieuwe ruuten daer inne ghedaen ende noch twee andere glaseveinsters vermaect ende verbinloot’ (Rekening 1533 f. 12, 13v). Vgl. mnl. verloden, verlood.

A.V.