Het Boek. Jaargang 7

[p. 29]

Bibliographische aanteekeningen over van Alphens ‘Kleine gedigten voor kinderen.’

III. Nadrukken.

Het auteursrecht der ‘Kleine gedigten voor kinderen’ was van den beginne af aan zeer onzeker, en daar het succes groot was, waren de nadrukken veelvuldig.

Degene, die ik zag, of welke ik vermeld vond, doe ik hier volgen. Ik ben er echter van overtuigd, dat deze opsomming geenszins volledig is. De oudste nadruk, welke ik vond, schijnt mij;

1.

‘Proeve van kleine gedigten voor kinderen. (32 pagina's; 24 gedichtjes). Vervolg van Proeve van kleine gedigten voor kinderen (32 pagina's; 22 gedichtjes). Tweede vervolg van Proeve van kleine gedigten voor kinderen. (II + 36 pagina's; 22 gedichtjes)^1). Zonder vermelding van plaats, jaar van uitgave en uitgever; geen titelvignet; voorbericht voor het eerste stuk; ongeïllustreerd; eerste stuk met kleine letter, tweede en derde stuk met groote letter; bladspiegel 126 bij 72 m.M.; stuk 1 en 2 afzonderlijk gepagineerd, stuk 3 sluit bij stuk 2 aan, alsof de paginatuur doorliep: pag. 65-100.

Nadruk der eerste uitgave met zeer slordige typographie, misschien in het zelfde jaar der eerste uitgave in Friesland verschenen. Waarschijnlijk wordt op deze uitgave gedoeld in het voorbericht van den hier volgenden Frieschen nadruk:

2.

Proeve van kleine gedichten voor kinderen door den Heer van Alphen. Hier is nog bij gevoegd Davids jeugd, dog zonder nooten. Te Leeuwarden, gedrukt bij J.C. Tophuizen, boekverkooper op de Eewal, 1780^2). Nadruk alleen van ‘Proeve’ en eerste ‘Vervolg’; 40 pagina's; 46 gedichtjes + het bijgevoegde Davids jeugd; bladspiegel 121 bij 72 m.M.; ongeïllustreerd.

Het zeer curieuse ‘Voorbericht van den drukker aan den lezer’ laten wij hier volgen:

‘Schoon het in 't algemeen voor onbetaamelijk gehouden word, dat de eene Boekverkooper het werk van eenen anderen nadrukt of doet nadrukken, zo schijnt zulks

1) Provinc. Bibl. van Friesland N^o. 2708, Taal en Letterk.

2) Provinc. Bibliotheek van Friesland.

[p. 30]

echter ten opzichte van de Kindergedigten van den Heer van Alphen niet in achtgenomen te zijn, vermits de zelve een en andermaal door ouderscheide Personen der waereld zijn medegedeeld. Wat hiervan de rede moge zijn, is mij onbewust. Deeze handelwijze zou mij echter niet bewoogen hebben, om het voorbeeld van deeze Nadrukkers te volgen. Maar reeds verscheide brieven om Exemplaren vrugteloos naar Holland geschreven hebbende, ben ik eindelijk genoodzaakt geworden, het zelf op de pers te leggen, vermits de nuttigheid van dit werkje voor de christenjeugd thans alomme bekend is, zoodanig, dat zeker groot Godgeleerde onlangs van den kansel, het zelve alle christelijke Huisvaders met veel ernst heeft aanbevoolen, ten einde de Jeugd, haare pligten jegens God, haare Ouders en Even-menschen in te boezemen. De gedichtjes zijn zo zoetvloeyend gemaakt, dat de kinderen dezelve zeer gemakkelijk in hun geheugen konnen prenten. Hier van heeft men onder anderen, een voorbeeld van (sic) in een jongetje van vijf jaren, die ze alle, zonder hapering, van buiten kan opzeggen. Het is derhalven geen wonder, dat het getal der lief hebbers, om dit werkje machtig te worden, dagelijks aangroeit; en die alle oogenblikken ledig wech te zenden, is voor een Boekverkooper niet vermakelijk.’

In deze voorrede is uit een bibliographisch oogpunt vooral opmerkelijk, dat in 1780, en dus slechts twee jaar na de eerste uitgave (1778), de ‘Kleine gedigten’ reeds ‘een en ander maal’ nagedrukt waren.

Gelijk ik ter plaatse reeds vermeldde, wordt hier waarschijnlijk gedoeld, op den nadruk onder No. 1 vermeld. Op welke meer?...

Ik vond slechts een titel, als bijlage bij onder staanden brief gevoegd, van:

3.

Proeve van kleine gedigten voor kinderen. Zevende druk. Te Amsteldam, gedrukt voor Arie Goejet, Boekverkoper, z.j. [1794?] Nadruk, zonder naam van den auteur; titelvignet twee engeltjes met kroon in geornamenteerden rand. Indien de vermelding ‘zevende druk’ niet gefingeerd is, moet deze uitgave ook tot de oudste nadrukken behooren.

Ze werd ook verkocht in combinatie met de muziek van Rulofs, welke de uitgever dier muziek, Gerbrand Roos, te Amsterdam, met den nadruk saamgebonden verkocht. Van Terveen reprimandeerde hem daarover, gelijk uit het volgende schrijven blijkt, dat teekenend is voor de kennis der handelszeden van dien tijd.

Mejuffrouw Terveen en Zoon.
In antwoord op UE. missive van ii December diend, dat wij altijd als goede vrienden zaam genegotieerd hebbende, ik gaarne van mijn zijde dit te Uwaarts tragt te onderhouden, hebbende nooit mijn oogmerk geweest, UE. druk op exemplaren der kindergedigten eenigszins te benaderen of te benaadeelen, maar alleen geweest of geschied, om mijn muziek daardoor aan den man te brengen, mij niet anders verbeeld hebbende, of UE. druk waar maar alleen in 12. En de druk van A. Goejet met UE. voorkennisse geschied wijl daar niet op stond bij A. Goejet, maar voor A. Goejet. Het advertissen daar tegen door den Heer Van Alphen gedaan wist ik in 't geheel niets van, en ben in zo verre verblijd, ik maar een klijn getal daarvan gekogt en gereed heb laten maken met de muziek, en zonder de muziek geen zes exemplaren apart daarvan heb overgehouden, dit nu wetende verbind ik mij als een eerlijk man, geen drukken van A. Goejet meer aan te kopen, vertrouwende UE. mij UE.

[p. 31]

drukken in 8^o, zo ik die in 't vervolg dan nodig hebbende, bij het 50 te gelijk wel wat minder dan den vollen prijs zal geven, terwijl UE. ook stellig verzekeren, dat ik van heden af zonder de muziek geen exempl. dan UE. druk zal debiteeren, waartoe ik verzoeke UE. mij dan eenigen bij occasie in commissie bij provisie geliefd te zenden. UE. betuijgd geen lief hebbers te zijn, van een ander door hatelijke advertissens ten toon te stellen, hier heeft men zo het anders geschikt kan worden ook weinig aan, alzo men de beurzen der courantiers daar maar alléén mede vuld. Mij teffens hier mede streelende wij UE. opzettelijk geen reden tot ongenoegen gegeven hebben, en altoos zo veel mij mogelijk is dit met mijn confraters (waar van verre de meeste mijne goede vrienden zijn) zoveel mogelijk tragt te vermijden, dat mij dunkt nu te Uwaarts bij deze overtuijgend doe blijken, om mij te ontheffen van den blaam, in het einde Uwer missive gebezigd, alsof mijn gedrag bij het aankopen of verkopen der nadruk de toetssteen der eerlijkheid niet kan doorstaan.
Na mij vervolgens in UE. vriendschap als voren te hebben aanbevolen, ben ik met achting

Mejuffrouw en Mijnheer
UE. dw. dienaar,
G. Roos.

Amst. 16 Dec. 1794.

Het berouw van G. Roos bleek intusschen niet zeer oprecht te zijn, want later verkocht hij de muziek gebundeld met den nadruk van J. Wortman.

4.	Kleine gedichten voor kinderen door Hieronimus van Alphen. Amsterdam, J. Wortman z.j. Zonder naam van den dichter; titel vignet Lodewijk XVI ornament; met voorbericht 64 blz.; bladspiegel 125 bij 70 m.M.; ongeïllustreerd.

In den muziekcatalogus van D.F. Scheurleer 2^e vervolg, pag. 109, vind ik vermeld:

5.	Kleine gedichten voor kinderen, Amsterdam J. Woertman, 1798. [met muziek, zonder platen].

Dit is waarschijnlijk een oudere druk van de zelfde uitgave; Woertman en Wortman zullen wel afwijkende schrijfwijzen zijn van den zelfden naam.

Van dezen nadruk bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam ook een zeer zonderling geïllustreerd exemplaar, doorschoten met zestien plaatjes uit de ‘Fabelen en kleine gedichten voor kinderen’ van Pieter 't Hoen. Het oorspronkelijk boekje bevat 48 plaatjes (van P. Wagenaar en C. Philips). Blijkbaar heeft dus de vervalscher Wortman eenige stellen van deze plaatjes bij den uitgever Jacobus de Ruyter te Amsterdam weten machtig te worden, ze elk in drieën verdeeld, en ze aldus bij zijn nadruk ingevoegd. Hij heeft dit gedaan op de meest zorgelooze manier, want de 16 prentjes van het exemplaar der Universiteitsbibliotheek te Amsterdam staan in de zelfde volgorde, waarin ze bij 't Hoen voorkomen. Ze passen

[p. 32]

over 't algemeen volstrekt niet bij de versjes, hoewel door een toeval versje en prentje weleens een weinig overeenstemmen: aldus het prentje tegenover pag. 56, dat bij ‘Het Lijk’ (pag. 59) schijnt te behooren. De poging tot vervalsching kon niettemin succes hebben, omdat deze prentjes in vorm en uitvoering zeer veel op de echte Van Alphen-prentjes lijken. Waarschijnlijk zullen hier of daar nog wel exemplaren dezer editie voorkomen, die een ander deel der prentjes bevatten.

Een nadruk, die bovenal gedurende vele jaren den uitgever van Terveen een doorn in 't oog is geweest, en die, gelijk we uit den hiervoor gepubliceerden brief van E.V.D.J. zagen, een argument werd voor de uitgave der goedkoope schooleditie, is de volgende:

6.

Kleine gedichten voor kinderen door Hieronimus van Alphen. Te Amsteldam bij S. en W. Koene, Boekdrukkers, boek- en papierverkoopers, opde Linde-gragt. 1800. Drie stukken met doorloopende paginatuur en gelijkluidende titels; met voorbericht 102 bladz.; 66 gedichtjes; bladspiegel 119 bij 68 m.M.; on-geïllustreerd; in vorm en verdeeling gelijkend op de eerste geautoriseerde uitgave; titelvignet stuk I medaillon in krans met Grieksche harpspeelster; stuk II romantische graftombe; stuk III wapen met tenanten.

Een andere geheel afwijkende nadruk van de zelfde uitgevers is:

7.

Kleine gedichten voor kinderen door Hieronimus van Alphen. Met plaatjes. Te Amsterdam, bij S. en W. Koene, Boekdrukkers in de Boomstraat. z.j. Met één titel en voorbericht; titel-vignet als stuk I der voorgaande editie; 80 bladz.; 66 gedichtjes; bladspiegel III bij 70 m.M. Het boekje is geïllustreerd met 10 houtsneden^1), boven sommige versjes geplaatst, en die waarschijnlijk oorspronkelijk gediend hebben voor een almanak of voor een kalender.

De uitgaven van S. en W. Koene onderscheiden zich door bizonder slechte correctie. Op bladz. 70 van den druk met houtsneden komt de volgende vermakelijke variant voor:

Mijn lieve kinders! schrikt toch niet,
Wanneer gij doode lijken ziet,

Zoudt gij voor lijken beven?

Het oorspronkelijke versje heeft hier natuurlijk ‘doode menschen’.

Een niet minder grappige fout vindt men op pag. 62 der editie van J. Wortman; waar de eerste strophe van ‘Flipje, de Vader en de Tuinman’ aldus gevarieerd is:

‘Wel, waarom snoeit ge toch de boomen,

Zeg, stoute Piet?

Daar aan die takjes vrucht zou komen,

Gelijk ge ziet.

1) Misschien waren het er oorspronkelijk 12, want het exemplaar, dat zich op de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam bevindt, is onvolledig.

[p. 33]

Het oorspronkelijk heeft ‘trouwe Piet.’ Wij kunnen niet nalaten op te merken, dat deze volksconjectuur misschien logischer is dan het origineel. Uit den kindermond klinkt dit ‘stoute’ zeer natuurlijk.

De jongste nadruk, dien ik aantrof, is:

8.	Kleine gedichten voor kinderen van Mr. Hieronymus van Alphen. Te Rotterdam, bij J.A. van Belle, z.j. [1851]. 72 bladz.; 66 gedichtjes; bladspiegel 122 bij 75 m.M.; ongeïllustreerd.

Ook aan deze uitgave is een merkwaardige geschiedenis verbonden Ze was een triomfkreet over het proces in zake het copierecht, dat door van Belle in tweede instantie van Van Terveen gewonnen werd. Bij de bespreking der vertalingen in den volgenden jaargang hoop ik hier uitvoeriger op terug te komen. Van eenige andere nadrukken heb ik slechts in schriftstukken een vermelding gevonden; de boekjes zelf kwamen mij niet in handen.

9. In 1837 deed de uitgever Van Terveen een poging een Frieschen nadruk te vervolgen, die in 1803 te Leeuwarden verschenen zou zijn.

10. In 1842 diende hij een klacht in over een Zeeuwschen nadruk, die ontdekt werd bij de weduwe Jongkindt te Middelburg. Het Bestuur van de Vereeniging tot bevordering van de belangen des Boekhandels ontraadde echter vervolging, omdat deze vrouw te goeder trouw was en in behoeftige omstandigheden verkeerde. Deze nadruk was reeds van ouder datum, want haar man, blijkbaar de hoofdschuldige, was toen reeds 15 jaar dood.

11. In November 1848 werd verder een poging gedaan, om een nadruk te beletten, die in Sittard gedrukt was en in Maastricht verkocht werd.

Ik heb echter over deze edities tot nu toe niets naders te weten kunnen komen.

Zonder twijfel zijn er veel meer nadrukken geweest dan de hier vermelde. Sommige echter zullen wel spoorloos verdwenen zijn.

Voor aanvullingen op dit hoofdstuk houd ik mij aanbevolen.

Wordt voortgezet.

J.D.C. v. Dokkum.