Het Boek. Jaargang 7

[p. 193]

[Nummer 6]

Het spraeck ende woord-boeck van Fr. de Houtman en de Vocabulare van Noël de Barlaimont.

In 1603 gaf Frederik de Houtman bij Jan Evertsz. Cloppenburch te Amsterdam in het licht een Spraeck ende woordboeck inde Maleysche ende Madagaskarsche talen.... inhoudende twaelf tsamensprekinghen in de Maleysche ende drie inde Madagaskarsche spraken, met alderhande woorden ende namen, ghestelt naer ordre van den A.B.C., alles in Nederduytsch verduytst. Dit werk, waarvan de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden een eksemplaar bezit, heeft sinds lang de aandacht getrokken, zowel om de ‘Declinatien van vele vaste sterren, staende ontrent den Zuyd-pool’ die er aan zijn toegevoegd, als om de gegevens betreffende de lotgevallen der gebroeders de Houtman, die uit de voorrede zijn te halen. De inhoud der dialogen zelf heeft echter, voor zover ik heb kunnen nagaan, minder belangstelling gevonden, al haalde ook Dr. Prick van Wely in zijn Lexicographische Varia (blz. 17) terloops dit zinnetje er uit aan: ‘En gaet hy niet ter scholen. - Jae, hy leert Franscoys spreken.’

De passage, die zeker wat vreemd aandoet in een gesprek ter vertaling in het Maleis, is daarentegen volkomen op haar plaats in een handboek ten gebruike bij het onderwijs in het Frans. Deze overweging, benevens enige andere vermoedens die ik had, deed mij de gesprekken uit de Houtmans boek vergelijken met die uit de eertijds beroemde Vocabulare van Noël de Barlaimont.

Het werk van deze Antwerpse schoolmeester uit het begin der 16^e eeuw, waarvan de Maatschappij eveneens de oudst bekende uitgave, die van Antwerpen 1511 bezit, welke echter blijkens de titelvermelding ‘vā nyeus gheoordineert, en̄ wederō gecorrigeert’ reeds een herdruk was, is de gehele 16^e eeuw door en nog ver in de 17^e herdrukt in het Nederlands en Frans: de katalogus van de Amsterdamse Universiteit-bibliotheek vermeldt nog een uitgave van 1645 te Delft. Bovendien is het het uitgangspunt geworden voor een reeks

[p. 194]

veeltalige uitgaven, zo b.v. reeds een Dictionariolum 5 linguarum in 1534 te Antwerpen (Mélanges Brunot, p. 375), terwijl de Leidse bibliotheek een uitgave in 4 talen (vlaams, frans, latijn en spaans), Leuven, 1556, heeft. (Zie verder E. Stengel, Chronol. Verzeichnis franz. Grammatiken, p. 22 noot). Eindelik verscheen in Duitsland van 1588 af een Duits-Franse bewerking onder de titel Der New Barlamont, waaruit door een soort volksetymologie later een New Parlament ontstond, dat zo bekend werd dat het z'n naam aan verschillende overeenkomstige werkjes gaf (vgl. Stengel, o. c., p. 23).

Zowel de Vlaams-Franse als de veeltalige bewerking werden herhaaldelik in de noordelike provinciën nagedrukt. Het oudste mij bekende voorbeeld van de eerste zijn de Ghemeyne spraken oft tsamencoutinghen, met een Vocabulare (Rotterdam, Dierick de Raeff van Mullem, 1577, 4^o; Universiteits-bibliotheek te Amsterdam). Een dictionario, coloquios o dialogos en quatro lenguas (vl., fr., sp., it.), bij Cornelis Claesz. te Amsterdam verschenen, wordt door Brunet (Supplément) omstreeks 1580 geplaatst; ook te Middelburg, Rotterdam en later weer te Amsterdam verschijnt dit werk; in 7 talen wordt het in 1593 te Leiden gedrukt (zie Ledeboer, Geslacht van Waesberghe, 2^e dr., blz. 66 en Mélanges Brunot, pp. 375, 380). Eindelik verschijnen in 1598, weer bij Cornelis Claesz., de Colloquia et dictionariolum octo linguarum, lat., gall., belg., teut., hisp., ital., angl. et port., die ook later vele malen herdrukt worden (zie Stengel, l. c., en W. de Vreese, Over de benamingen onzer taal, blz. 27, noot 1) en waarvan het voorbericht reeds het jaartal 1585 draagt. Een eksemplaar van dit werk (beschreven in Moes-Burger, De Amsterdamsche Boekdrukkers in de 16^e eeuw, II, 168, 169) bezit de Amsterdamse Universiteits-bibliotheek.

Aan een der uitgaven van Barlaimont's werk nu zijn de samenspraken van de Houtman in hoofdzaak ontleend. Een vergelijking toch van deze met de Colloquia (1598) leverde het volgende resultaat op:

De eerste vier dialogen van de Houtman, handelend over het aencomen eens Schip, - soomen eerst aencomt in een vreemdt landt, - om inde Indische Landen verversinge te coopen, - van eender die in een bosschagie verdoolt is, zijn te specifiek indies dan dat men ze bij Barlaimont verwachten kan; ze komen dan ook in de Coll. niet voor. Daarentegen stemt de 5^e: om te leeren coopen ende vercoopen, nagenoeg letterlik met de 2^e van de Coll. overeen. Alleen zijn de handels-

[p. 195]

artikelen nu ‘root scharlaken, oock swart, geel, groen, purker (sic!),... linnelaken, zijde laken, ghebloemt fluweel, dammast, satijn, cammelot, roode coralen paternosters, coraal in tacken, fraye spieghels, glasen,... pampier, brillen van alle ghesichten’, in plaats van ‘goet laken, goet lijnen laken van alle soorte: goet zijden laken, camelot, damast, fluweel... goet vleesch, goeden visch ende goede haringhen,... goede boter, goede keese,... een goede bonnet, oft eenen goeden boeck in Franchoys, oft int Duytsch, oft int Latijn, oft eenen schrijfboeck.’ Evenzo hebben tayeelen, masen, coupangen en kassen ‘welck is Atcheins ghelt’, de guldens, ponden, schellingen groot, stuivers en blanken vervangen.

De 6^e samenspraak van de Houtman: om een schult te eyschen, volgt weer geheel de 3^e van de Coll., natuurlik met enkele veranderingen betreffende de munt. Zo is ook H 7: om na den wegh te vraghen, met andere ghemeene propoosten, nagenoeg gelijk aan Coll. 4.

De 8^e van de Houtman: om Peper te doen weghen, zoekt men natuurlik bij Barlaimont vergeefs. Maar de 9^e, zeer lange: van een Maeltijdt van thien personagien, is weer haast woord voor woord gelijk aan de eerste van de Coll., en hier leert men dan in het Maleis zeggen dat men ‘leert Franscoys spreken’, evenals dat men ‘op de Lombaerde veste’ ter schole gaat.

H 10, zonder titel, handelt weer over koopmanschap, maar verschilt toch aanmerkelik van Coll. 7, die hierop ook betrekking hebben. Waarschijnlik is het echter wel aan een andere uitgave van Barlaimont ontleend; er wordt b.v. gesproken van iemand, die niet is ‘van deser stadt’, maar ‘van Ghent’. Zo ook doet 11 met zijn ‘ghewast Laken, Vlas ende Catoen’, nog al vlaams aan, maar is niet in de Coll. te vinden. 12: van de Scheeps-varinghe, evenmin.

De drie tsamensprekinghen inde Duytsche ende Madagaskersche sprake komen overeen met de 2^e, 3^e en 4^e in het Maleis.

Volledigheidshalve merken wij op, dat het achtste hoofdstuk van de Coll.: om te leeren maken brieven of missiven, obligatien, quitantien ende voorwaerden, bij de Houtman niet voorkomt, terwijl de woordenlijst, die in beide werken volgt, geen overeenkomst vertoont.

Waar de Colloquia, ondanks de vele overeenkomst, toch blijkbaar niet het handeksemplaar van de Houtman geweest zijn, vergeleken wij zijn werk ook met de genoemde Vlaams-Franse Ghemeyne spraken. Het resultaat was negatief. Wel is ook hier uit den aard der zaak zeer veel overeenkomst, maar toch iets minder dan zoëven, daar

[p. 196]

de 7^e samenspraak van de Houtman hier ontbreekt. De Vocabulare van 1511, die slechts vier samenspraken bevat, staat er natuurlik veel verder af.

De vraag blijft dus nog op te lossen, welke uitgave de Houtman in handen heeft gehad. Van belang is deze vraag zeker. Het antwoord toch kan een aanwijzing zijn voor de vóórontwikkeling van de schrijver: bediende hij zich van de tweetalige uitgave, dan was dit waarschijnlik een leerboek, dat hij bij de ‘walsche’ meester Gijsbrecht Dorisy te Gouda gebruikt had; kende hij de achttalige, dan had hij vermoedelik daaruit Portugees geleerd als voorbereiding voor zijn reizen.

K.J. Riemens.