Het Boek. Jaargang 8

[p. 1]

[Nummer 1]

De drukker van de Deensche boeken te Antwerpen (1529-1531) is Willem Vorsterman.

Het is hier de aangewezen plaats, de aandacht te vestigen op het belangrijke opstel, Christian Pedersen og Bogtrykkerkunsten. Nogle boghistoriske Undersϕgelser, dat de heer Lauritz Nielsen, bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek te Kopenhagen, onlangs in het Noorsche tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen¹⁾ heeft uitgegeven. Vooral belangrijk, omdat het vraagstukken behandelt, die in nauw verband tot onze boekdrukkunst staan. Want Christiern Pedersen, kannunik in Lund en warm aanhanger van de Hervorming, heeft, nadat hij in 't gevolg van zijn koning Christiaan II was uitgeweken, in de jaren 1529-1531 te Antwerpen vertoefd en daar een reeks van Deensche drukken bezorgd. Deze vertoonen een groote overeenstemming en reeds lang was vastgesteld, dat ze uit eenzelfde drukkerij stammen. In Nijhoff's Art typographique zijn ze samengevat onder de naam Impressions danoises²⁾. Indertijd heeft Chr. Bruun³⁾ ze beschreven en de veronderstelling geopperd, dat Johan Hoochstraten een deel ervan gedrukt zou hebben; Mart. Nijhoff⁴⁾ behandelde Bruun's resultaten uitvoerig in een artikel Deensche boeken te Antwerpen gedrukt en uitgegeven, in de jaren 1529-1531⁵⁾.

Aanleiding Johan Hoochstraten in verband met Pedersen te noemen was er zeer zeker; in later jaren, tusschen 1533-1535, heeft Hoochstraten als factor of als associé Pedersen's drukkerij te Malmö geleid en men kon dus aannemen, dat de combinatie al eerder samen had gewerkt. Ondertusschen, overtuigend waren Bruun's argumen-

1) Nordisk Tidskrift für Bok- och Biblioteksväsen V (Upsala 1918), 45-60.

2) Wouter Nijhoff, L.'Art typographique dans les Pays-Bas (1500-1540). Livr. 5 (La Haye 1905). pl. I-III.

3) In Aarsberetninger og Meddelelser fra det store Kongelige Bibliothek I-II (Kopenh. 1870-1875); over Joh. Hoochstraten ald. II. 4.

4) Niet W. Nijhoff, gelijk Nielsen in zijn opstel schrijft, S. 57 n. 2.

5) In Bibliographische Adversaria IV ('s-Grav. 1878-82), 1-15.

[p. 2]

ten niet. Zoo meende hij in het ornament, dat herhaaldelijk in de Deensche boeken voorkomt¹⁾, een H en dus misschien het monogram van Hoochstraten te zien. Een redeneering, die geen steek houdt, wanneer men weet, dat andere Antwerpsche drukkers hetzelfde sierteeken gebruikt hebben. Ik vond het b.v. ook in eenige van de vele drukken der Souterliedekens, alle met de datum 12 Juni 1540 bij Symon Cock verschenen.

Thans heeft de heer Nielsen overtuigend bewezen, dat Bruun's vermoeden onjuist is. Johan Hoochstraten dan, of zooals hij zichzelf noemt, Joannes Hoochstratanus, waarschijnlijk de zoon van Michiel Hillen van Hoochstraten, heeft van 1525-26 samen met Hadrianus Tilianus, te Antwerpen eenige werken gedrukt²⁾; in 1531-32 werkt hij alleen te Lübeck, van 1533-35 is hij verbonden aan Pedersen's drukkerij te Malmö en van 1540-43 drukt hij weer in Antwerpen onder de naam van Joannes Hillenius.

Chronologisch zou er dus geen bezwaar tegen zijn, aan te nemen, dat hij zich al in 1529 te Antwerpen met Pedersen geassocieerd had, in 1531 naar Lübeck was gegaan, om eindelijk in 1533 weer met Pedersen naar Malmö te trekken.

Evenwel, dank zij Nielsen's grondige bestudeering van typen en technische uitvoering der Deensche drukken, blijkt, dat deze samenhang niet mogelijk is. Want in Lübeck gebruikte Hoochstraten geen stuk van Pedersen's materiaal, maar uitsluitend zijn eigen typen en randen, gedeeltelijk afkomstig van Simon Corver te Zwolle³⁾. Daarentegen werkte de drukkerij te Malmö met het materiaal, dat Pedersen al in Antwerpen had⁴⁾, aangevuld met Hoochstraten's randen en initialen en met nieuwe aankoopen⁵⁾. Het zekere bewijs dus, dat de firma Pedersen-Hoochstraten eerst te Malmö is beginnen samen te werken, en Hoochstraten niet de Antwerpsche ‘Deensche drukker’ is.

Doch Nielsen's opstel geeft meer dan negatieve resultaten. Reeds

1) Zie laatste afbeelding aan weerszijden van de eerste regel.

2) Nielsen noemt S. 54 alleen drukken van 't jaar 1526 en een ongedateerde; voor 1525 voeg ik hier nog aan toe Joh. Chrysostomus, De orando deum, Erasmo interpr. 8^o.

3) Ook aan Corver heeft Johan Hoochstraten de titelrand met putti en olifant ontleend, door hem te Malmö gebruikt. Nielsen, die aanneemt (S. 55), dat deze rand van Mich. Hillen van Hoochstraten is, vergist zich hier buiten zijn schuld als gevolg van een onjuistheid in Nijhoff's, Art typ. Ald. staat deze rand uit Durstenius, Carmen Scholasticum, s.n.l.a. ten onrechte op Mich. Hillen van Hoochstraten, livr. 3. pl. VII. 24. Het werk van Durstenius is niet daar, doch bij Corver te Zwolle gedrukt, die herhaaldelijk dezelfde rand, imitatie naar Hillen van Hoochstraten (zie pl. VII. 25), heeft gebruikt. Het kruis, op de draagbak van de olifant gezet, is het Zwolsche wapen, zeer algemeen op Corver's titelranden.

4) Uitvoeriger hierover Nielsen, S. 50.

5) Nielsen, S. 55-57.

[p. 3]

had Bruun¹⁾ de meening geuit, dat het Deensche Nieuwe Testament van 1529 door Willem Vorsterman zou gedrukt zijn, op grond van de titelrand, die ook bij deze voorkomt. Thans komt Nielsen deze veronderstelling bevestigen.

I. Wapeninitialen van Pedersen (I uit N. Test. 1529, P en D uit N. Test. 1531).

Men stelle zich de situatie goed voor. Christiern Pedersen kwam in 1529 te Antwerpen, schafte zich daar eenige stellen Fransch-Gothische lettertypen aan met het plan later in zijn land een eigen drukkerij op te richten voor zijn reformatorische propaganda. Bovendien bezat hij al een enkele titelrand en initialen met het Noorsche wapen²⁾, door hem beschikbaar gesteld voor drukken, die hij tijdens zijn verblijf te Parijs (1510-15) door verschillende drukkers had laten uitvoeren³⁾. De attributen had hij dus, maar het drukkersvak zelf ken-

1) In Aarsberetninger II. 4.

2) Zie afb. I.

3) Uitvoerig over deze Parijsche drukken bij Nielsen, S. 45-48.

[p. 4]

de hij niet en zoo heeft hij ook te Antwerpen zijn materiaal aan een deskundige moeten toevertrouwen¹⁾. Gelukkig heeft die Antwerpenaar zich niet tevreden gesteld met Pedersen's typen en versieringen, maar er 't een en ander van zijn eigen voorraad bij gebruikt. Hierdoor heeft Nielsen kunnen vaststellen, dat het niemand anders dan Willem Vorsterman is, die Pedersen's uitgaven bezorgde. Daarvoor geeft hij de volgende bewijzen²⁾:

II. Paulus-houtsnee uit Ny Testamente van 1529.

I.	In het Ny Testamente van 1529, vertaald door Pedersen, komt een reeks houtsneden voor, evangelisten en apostelen, sommige

1) Mijn voorstelling wijkt hier eenigszins af van Nielsen, S. 53, die meent, dat Pedersen een andere drukker in de arm nam, alleen omdat zijn eigen materiaal niet omvangrijk genoeg was. Wel zegt Nielsen ook elders (S. 46, 60), dat Pedersen zelf het boekdrukkersvak niet gekend heeft.

2) Nielsen, S. 51-53.

[p. 5]

	met 't jaartal 1528^1). Klaarblijkelijk niet het eigendom van Pedersen, want in Malmösche drukken ontbreken ze. In de tweede uitgave van 1531 dezelfde reeks, met één verschil: de houtsnee van Paulus is vervangen door een andere.
	Deze houtsneden-serie vindt men nu ook in Vorsterman's Nieuw Testament van 28 Oct. 1528, en opnieuw in de herdruk van 20 Juni 1531. Maar hier 't zelfde verschil: de andere Paulus-voorstelling.
II.	In Pedersen's Ny Testamente van 1531 de initiaal D, met 't jaartal 1520, die ook door Mich. Hillen van Hoochstraten te Antwerpen is gebruikt^2). Bij een nauwkeurige vergelijking blijkt echter, dat beide niet volslagen gelijk zijn; die van Pedersen is waarschijnlijk een copie. In Vorsterman's bovengenoemd Nieuw Testament van 20 Juni 1531 dezelfde D, identiek aan die in Pedersen's uitgave.
III.	Een soortgelijke overeenkomst in een andere initiaal. Vorsterman heeft bij zijn letters op gebloemd fond een mislukte I, die scheef in 't blok staat^3); in Pedersen's Antwerpsche uitgaven dezelfde scheeve I. En behalve deze komen er in Vorsterman's Bijbel van 1531 nog meer initialen voor, die we ook aantreffen in Pedersen's drukken.

III. Scheeve initiaal I van Vorsterman.

IV.

De titelrand in Pedersen's Ny Testamente van 1529^4) - Bruun had het reeds opgemerkt - is ook gebruikt door Vorsterman in Placentius, Susanna, 1536, een teeken dus, dat het houtblok eigendom van Vorsterman was. Ik kan hier als sterker bewijs aan toevoegen, dat Vorsterman dezelfde titelrand al bezat lang

1) Zie af b. II en Nijhoff, o.c. Impress. dan. I. 4.

2) Zie Nijhoff, o.c. livr. 1 (1902), pl. IV. 13.

3) Afgebeeld uit het Oude Testament van 1528, Nijhoff, o.c. Will. Vorsterman, livr. 1, pl. I. 2 en zie af b. III.

4) Zie af b. IV.

[p. 6]

	vóór Pedersen's verblijf te Antwerpen en afdrukte in zijn uitgave van Erasmus, De contemptu mundi, 1525, 8^o.
V.	Merkwaardig is, dat in een druk van Vorsterman, Placentius, Catalogus antistitum Tungarorum etc. (c. 1530) één van Pedersen's karakteristieke initialen, een H, met het Noorsche wapen voorkomt. Een aanwijzing dus, dat in die dagen Pedersen's materiaal in Vorsterman's drukkerij was.

IV. Titelblad Ny Testamente. Antwerpen, (Vorsterman) voor Pedersen, 1529.

Het laatste argument doet de deur dicht. Mij dunkt, de meest verstokte twijfelaar moet thans wel overtuigd zijn, dat de ‘onbekende Deensche drukker’ Willem Vorsterman is.

[p. 7]

Tot slot laat ik hier een lijstje volgen van de Deensche werken, die Pedersen te Antwerpen heeft laten drukken; ik heb er de nos. achter gezet, waaronder ze bij Nijhoff voorkomen¹⁾.

V. Titelblad Ny Testamente. Antwerpen, (Vorsterman) voor Pedersen, 1531.

1529.	Det ny Testamente. 8^o (IX. 1271).
1531.	Zelfde werk, 2e druk, 8^o (VIII. 450).
1531.	Davidz Psaltere. 8^o (IX. 524).

1) Wouter Nijhoff, Bibliographie de la typographie néerlandaise des années 1500 à 1540. Feuilles provisoires. Livr. I-XX (La Haye 1901-12).

[p. 8]

1531.	[Luther], Om AEgteskab og Børn at opføde. 8^o (IX. 1280)
1531.	[Luther], Om Børn at holde til Skole. 8^o (IX. 1276).
1531.	Chr. Pedersen, Den rette Vej til Himmeriges Rige.8^o (IX. 1275).
1531.	En kristelig Bog om maerkelige Spørgsmaal og Svar 8^o (IX. 1274). (vertaald door Pedersen).
1531.	[Luther], Om vor Herres Død og Pine. 8^o (IX. 1273).
1531.	Zelfde werk, 2e druk. 8^o (niet bij Nijhoff).
1531.	[Luther], Hvorledes hvert Menneske skal betaenke vor Herres Død og Pine. 8^o (IX. 1272).
1531.	[Luther], Hvorledes hvert Menneske skal baere sit Kors. 8^o (IX. 520).

- Voor 't eerst wordt hier de 2^e druk van Luthers Om vor Herres Død og Pine ook te Antwerpen geplaatst; vroeger werd op gezag van Bruun¹⁾ aangenomen, dat het werk in Malmö gedrukt was. Doch volgens Nielsen is er geen twijfel mogelijk; het is uitsluitend met Antwerpsen materiaal en initialen van Vorsterman gezet²⁾. Omgekeerd wordt Luther, En christelig Formaning til Rigsdagen i Augsburg, z.j. 8^o, tot nu toe altijd voor een Antwerpsche druk gehouden³⁾, naar Malmö verplaatst, 't Is samengesteld niet alleen met materiaal, dat Pedersen al te Antwerpen had, maar ook van Johan Hoochstraten en latere aanwinsten te Malmö⁴⁾.

Meer dan iemand was de heer Nielsen in de gelegenheid deze Deensche boeken, waarvan bijna uitsluitend in Kopenhagen exemplaren bewaard zijn, te bestudeeren. Wij zijn hem dankbaar voor de moeite, die hij aan de Nederlandsche drukken heeft willen besteden en verheugen ons in de positieve resultaten van zijn scherpzinnige studie.

Deventer, Dec. 1918.

M.E. Kronenberg.

1) Aarsberetninger II. 19-22.

2) Nielsen, S. 57.

3) Aarsberetninger II. 1-2; zie ook de beschrijving bij Nijhoff. Bibliographie IX. 522 en de reproductie Nijhoff. Art typ. Impress. dan. II. 7.

4) Nielsen, S. 57.