Het Boek. Jaargang 9

[p. 129]

[Nummer 4]

Gedichten van en voor Chr. Plantin.

Naar aanleiding van het Congres van het Boek, in 1899 te Antwerpen gehouden op den driehonderdsten verjaardag van Christoffel Plantin's overlijden, werd in de Nationale Drukkcrij te Lissabon, op voorstel van den heer V. Deslandes, bestuurder dezer inrichting, een bundeltje uitgegeven: Les Rimes de Christophe Plantin, verzameld door Max Rooses (1890).

Het bevat twaalf gedichten van Plantin, elf Fransche en één Nederlandsch, de eene gedrukt op losse bladen en in de liminaria van enkele zijner uitgaven, de andere in handschrift bewaard op het archief van het museum Plantin-Moretus.

Groote letterkundige waarde hebben deze verzen niet, maar ze dragen wel bij tot betere kenmerking van het gemoedsleven van dien practischen zakenman, die in zoo menige onderneming bewees de droomkracht en den goeden smaak van een dichter te bezitten.

Ter vollediging van het levensbeeld van den Antwerpschen aartsdrukker achten wij het geraadzaam hier een drietal gedichten mede te deelen, die niet voorkomen in Les Rimes de Chr. Plantin, omdat ze eerst na de uitgaaf van dit bundeltje door Max Rooses opgemerkt en in zijn exemplaar van de Rimes aangeteekend werden.

Het eerste stuk is een sonnet door Plantin opgedragen aan Charles de Rovilon en bevindt zich in een verzameling oden van dien dichter.

Dit boek, een Plantijnsche druk van 1560 wordt in de Annales Plantiniennes, op gezag van Paquot (IV, 308) verkeerdelijk opgegeven als volgt: Ode responsive à une autre de Charles de Bouillon, et quelques sonnets. Avec les odes de Bouillon. (Par Guillaume des Autelz, gentilhomme Charroloys.) Anvers, Christophle Plantin 1560.I vol. in 80. Het Plantin Museum bezit een exemplaar van het werk, waarvan de juiste titelopgave luidt als volgt: Le premier livre des Odes de Charles de Rovilon. A Anvers de l Imprimerie de Christophle Plantin. MDLX. In het voorwerk vinden wij eerst een op-

[p. 130]

dracht: A Tres-nobles et vertueuses Dames Madame Marie de Montmorancy, Contesse de F Alain, & Ma-Dame Eleonore de Montmorancy, Dame de Buignicourt, onderteekend C(harles)d(e) R(ovilon). Daarop volgt Au mesmes Dames, ode., onderteekend met De Rovilon's kenspreuk Amor virtute perennis. Dan komen nog een sonnet van G. Des-Autels En faveur de l'auteur met sonnet-antwoord van de Rovilon; een ander sonnet aan den auteur van zijn broeder Guillaume D.R.; en eindelijk het volgende sonnet van Plantin:

Christophle P. A l'Auteur sonnet.

Tu dis, mon Rovilon, pour autant que je blâme
Le sujet inconstant que les François ont pris,
Que de moi te plaindras aus plus doctes espris
Qui ont en France écrit de l'amoureuse flame:

Je ne le blâme pas: mais je di qu'une dame
Ne les tourmente ainsi que disent leurs écris:
Et que si quelquefois ils s'en treuvent épris
C'êt eus & non l'objet qui mâtine leur âme.

Amour êt tout en tout: Amour êt chose bonne:
Mais l'aimer inconstant, qui leur esprit étonne
N'êt rien qu'une fureur dans leur cervelle painte
Puis je te craindrois plus q ceux qu'ainsi tu vantes:

Parquoi je te suppli qu'a l'avenir tu chantes
En tes doctes ecrits, l'Amour constante & sainte.

LABORE, ET CONSTANTIA

De Rovilon antwoordde op Plantin's sonnet als volgt:

Ne dis plus, mon Plantin, les graces feminines
(Qui peuvent tous les Dieus, et Daemons enchanter)
N'avoir jamais contraint les hommes de chanter
Le miracle excellent de leurs beautés divines.

A! c'est trop blasphemé, Plantin, elles sont dignes
D'avoir tous les honneurs qu'on pouroit meriter:
Mais n'est ce pas beaucoup povoir ressuciter
Un homme presque mort par leurs faveurs begnines!

[p. 131]

 

Si je ne t'aimois tant, je prirois que les cieus

 

Te fissent quelque jour, contempler les beaux yeux

 

Qui d'un eternel feu rebrullent ma pauvre ame;

 

Alors tu pourois bien (à ton peril) scavoir

 

(Comme moi mal-heureus) la force & le pouvoir

 

Dont les Dieus ont armé la beauté d'une Dame.

Dit zijn niet de eenige bewijzen van de vriendschapsbetrekkingen tusschen Plantin en de Rovilon, die in dit boekje voorkomen.

Charles de Rovilon (ook Rouillon geheeten), waarschijnlijk een Franschman wiens geboorteplaats onbekend is, kwam omstreeks 1558 naar Antwerpen om er zich te volmaken in de wis- en sterrekunde. Hij geraakte daar toen in kennis met Plantin, die hem menigen dienst bewees, o.a. door het uitgeven van Le premier Livre des Odes.

Op fol. 14 van het werk, vinden wij een Ode a Christophle Plantin Imprimeur, waarin de jonge de Rovilon den aartsdrukker dankt voor de hem verleende hulp. Wij nemen er enkele strophen uit over:

C'est toy qui fais que j'oeuvre
La bouche pour parler
C'est toy qui fais voller
Par le monde mon oeuvre.

Tu donnes hardiesse

A mon commencement
Asseurant doucement
Ma craintive jeunesse.

C'est donc raison que j'offre
A tes cler-voyants yeus,
Ce que j'ayme le mieus
Des trésors de mon coffre.

Reçoy cette mienne Ode

Dond je te fay present:
Je n'ay pour le present
Richesse plus comode.

Op fol. 17 (verso) staat een tweede Ode a Christophle Plantin imprimeur, waarin we de enkele zeldzame levensbijzonderheden vinden, die over Ch. de Rovilon bekend zijn.

Hij verloor zijn ouders toen hij pas tien jaar oud was, en vond alleen genoegen in de studie. Hij vertrouwt het zijn vriend Plantin toe als volgt:

[p. 132]

 

J'ay tousiours la charge rude

 

De l'estude

 

Poursuivi d'ung coeur ardant,

 

J'ay tousiours suivi ma Muse

 

Qui m'amuse

 

De son caquet mignardant.

Al die geleerdheid geeft hem toch geen geluk. Het leven blijft hem hard en hij verlangt naar het einde.

Mais cher amy, je te prie

Prie, & crie

Vers les cieus luysants, afin
Que mes maus ils me pardonnent,

Ou me donnent

De mes jours la briefve fin.

De andere twee dichtstukken van Plantin, vindt men in het voorwerk voor de Fransche vertaling van Ortelius' Theatrum orbis terrarum uitgegeven in 1581: Theatre de l'univers, contenant les cartes de tout le monde. Avec une briève declaration d'icelles. Par Abraham Ortelius. Le tout reveu, amendé, et augmenté de plusieurs cartes et déclarations par le mesne autheur. MDLXXX1¹⁾. In de uitgaven van 1587²⁾ en 1598³⁾ vindt men dezelfde gedichten onder de liminaria.

Ziehier het eerste stuk:

AU PRUDENT SENAT,
ET PEUPLE D'ANVERS,
CHRISTOPHLE PLANTIN.

C'est grand honneur, Messieurs, de voir tant d'estrangers
Des quatre Parts du Monde (avec mille dangers)
Apporter ce qu'ils ont d'esprit & de puissance,
Pour rendre vostre ville un Cornet d'abundance,

1) Exemplaar veiling Burgersdijk en Niermans te Leiden, April 1920, thans eigendom van de firma R.W.P. de Vries. Er is ook een exemplaar in de Trinity College Library te Cambridge (Cf. J. Denucé: Oud-Nederl. Kaartmakers in Betrekking met Plantijn, II, p. 110) en een in de Congres Library te Washington (Cf. Het Boek, 9 Jg. nr. 4).

2) C. Ruelens et A. De Backer: Annales Plantiniennes, p. 303.
P.A. Tiele: Het Kaartboek van A. Ortelius (Bibliographische adversaria III. Dl. nr. S & 6, p. 101).
Exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel en op de Hoogeschool te Gent.

3) Exemplaar op de bibliotheek der Utrechtsche Hoogeschool, in het Museum Plantin-Moretus en op de Univ. biblioth. te Amsterdam (defect).

[p. 133]

 

De sçavoir & de biens: Cestuy l'enrichissant

 

D'or, d'argent, de ioyaux; cestuy-là choisissant

 

Vivres y apporter; l'autre quelque denrée,

 

Qu'il aura veu souvent de plusieurs désirée.

 

Un autre, tout ravi du beau lustre & splendeur

 

De tous ces Païs-bas, descrit l'heur & l'honneur

 

D'où iouïr les a veu sur toute autre Province,

 

Qui oncques obéit à clément & bon Prince.

 

De sorte qu'il seroit difficile, & doubteux

 

Quel signe de bon gré (pour ne rester honteux

 

Envers tant d'estrangers) on pourroit iamais faire

 

Qui absolutement leur deust duire, & bien plaire.

 

Mais voicy, mes Seigneurs, vostre ABRAHAM ORTEL

 

Vous fait ores present si precieux, & tel;

 

Que, comme la fontaine en surgeons abondante

 

Surpasse de bonté, & valeur excellente

 

La cisterne, où il faut conduire, ou porter l'eau;

 

Ainsi nostre Abraham, en ce THEATRE beau

 

Et opulent, prodigue & foisonne à largesse

 

A l'estrange, & aux siens du monde la richesse:

 

Si bien qu'ores les Roix, les Princes, les Seigneurs,

 

Les Nobles, les Marchands. Artisans, Laboureurs,

 

Voire & les plus sçavans, & qui veulent comprendre

 

Ce qu'à grans frais & peine il leur faudrait apprendre;

 

Naviguant, & allant pour voir tout l'Univers,

 

Viennent tous le puisser en la ville d'ANVERS:

 

Où un seul ABRAHAM au double recompense

 

Tout bien-fait & honneur qu'aucun estranger pense,

 

En faisant son affaire, y avoir conféré.

 

AINSI, nobles Seigneurs, chés vous est engendré

 

Celuy que DIEU conduit pour declarer au monde

 

Les Singularités de la TERRE, & de l'ONDE.

Het tweede stuk is onderteekend met het devies Plant'en Christ la foi:

AU DEBONAIRE SPECTATEUR
ET LECTEUR DU THEATRE
d'Abraham Ortel, géographe tresexpert.

Si quelqu'un pour remectre au chemin les errants;
Ou si pour enseigner à droict les ignorants;
Ou bien pour assister de chose necessaire,
A celuy qu'il verra pressé de quelque affaire,
Merite d'estre aimé de ceux qui ont receu

[p. 134]

 

De luy tel benefice; ou qui ont aperceu

 

Le bon zele qu'il a, de se rendre propice

 

A celui qui voudra recevoir son service:

 

Combien doit on cherirnostre ABRAHAM ORTEL,

 

Pour nous avoir dressé ce grand oeuvre immortel

 

Nommé DE L'UNIVERS LE THEATRE; ou les Cartes

 

De tout le Monde sont? Auquel; sans que tu partes

 

De sueil de ta maison, quiconques sois; tu peux

 

Apprendre le chemin pour aler ou tu veux.

 

Et si, sans te bouger; tu aimes mieux apprendre,

 

Où le Marchand s'en court chasque denrée prendre,

 

Icy tu le verras sans courir le danger

 

Des chemins perilleux, ni de la haute mer

 

Les flots impetueux. Que si tu veux comprendre

 

Quels Païs envahit le cupide Alexandre,

 

Et tout autre qui ait; soubs quelque titre beau;

 

Entreprins d'asservir le peuple à son cerveau,

 

Cuidant; en vain saouler sa superbe barbare,

 

Et désir furieux; embrasé par l'avare

 

Chef ou soldat cruel voulant tout engloutir,

 

Cecy t'y servira: & pourras enrichir

 

De l'Univers total seurement ta memoire.

 

Reste, que satisfaict, tu en rendes la gloire

 

A l'esprit d'ou tel oeuvre a receu nostre autheur

 

Pour le communiquer, comme il fait de bon coeur:

 

Sçachant que qui reçoit d'un Seigneur quelque chose

 

Pour la distribuer, ne la doibt tenir close

 

Au detriment d'autruy; ny s'en faire heritier

 

Comme s'il en fust Maistre, & non le Despensier.

 

Ainsi tout homme doibt humblement recongnoistre,

 

Et de tout son pouvoir, en temps, faire apparoistre

 

A quiconques ce soit; qu'il tient tout ce qu'il a

 

Du grand DIEU, qui estoit, est, & tousiours sera

 

Par son fils IESUSCHRIST; nostre vie asseurée:

 

Que nostre ORTEL a prins pour BUT DE SA VISEE.

Deze gedichten uit het Théâtre van 1581 zijn niet gedagteekend. Ze kunnen evenwel van ouderen datum zijn. Misschien komen ze reeds voor in de Fransche vertalingen, vóór dat jaar verschenen, nl. in die van 1578, 1574 of 1572, waarvan ons evenwel geen exemplaren bekend zijn¹. In een brief aan zekeren Hobosch, gedagteekend Januari 1582, zegt Plantin, dat hij het Théatre du Monde van 1581

1 Cf. J. Denucé: t.a. p. II, 98, 102, 104.

[p. 135]

uit naam van Ortelius aan het Antwerpsche magistraat had opgedragen en geschonken: ‘J'ay faict la dedication et present du Theatre du monde en françoys au nom d'Abraham Ortelius ...’¹⁾ Bedoelde Plantin met die ‘dedication’ het gedicht Au Prudent Senat..., wat zeer goed mogelijk is, dan lijkt het niet onwaarschijnlijk, dat dit stuk voor de uitgaaf van 1581 werd geschreven.

Wij hebben het bewijs, dat Chr. Plantin buiten de verzen uitgegeven door Max Rooses en deze in ons artikeltje medegedeeld, er nog andere heeft geschreven, die totnogtoe niet werden terug gevonden.

In een brief aan zijn beschermer Çayas, secretaris van Filips II, (24 November 1567) bericht hij, dat hij hem eenige bladen opstuurt van een ‘livre d'exemples de lettres françoises’²⁾, die hij had bijeengebracht ‘pour la commodité des pauvres enfants qui n'ont le moyen d'estre entretenus aux escoles’. Het hier bedoelde boekje is P. Heyns' A.B.C. oft exempelen om de kinderen bequamelick te leeren schrijven, A.B.C. pour apprendre à escrire en françois, met civilité-letter gedrukt en door Plantin uitgegeven in 1568. Plantin kondigt Çayas eveneens aan, dat hij het voornemen had om bij dit werkje een gedicht te voegen opgedragen aan den oudsten zoon van den Koning, ‘Pour auquel livret donner auctorité envers le vulgaire (ainsi que la face et nom royal donne valeur à la monnoye) j'ay délibéré de préposé quelques petits vers, au nom de la grandeur de de nostre Prince tres souverain, fils de Sa Majesté, afin d'induire ainsi peu à peu la jeunesse croissante à accongnoistre, révérer, admirer d'aimer ce nostre Prince souverain, héritier légitime des royaumes, signeuries, et qui plus est des vertus héroïques de nostre grandissime Roy tres chrestien et très catholique et aux justes commandements duquel, par conséquent, ils devront un jour fidèlement obéir.’

Plantin dorst die opdracht niet drukken zonder het oordeel van Çayas daarover in te winnen. In een lateren brief (15 December 1567) laat hij zijn beschermer weten, dat hij er van afgezien had het gedicht aan den prins bij het A.B.C. te voegen³⁾. Hij vreesde ‘l'envie et babil’ van enkelen, die hem zouden kunnen bespotten en verwijten dat hij den naam van den prins geprofaneerd had door hem met zulke kinderlijke dingen te vereenigen. Plantin verdedigt zijn

1) Correspondance de Plantin, VII. p. 39.

2) Correspondance de Plantin, I. p. 209.

3) Correspondance de Plantin I, p. 213.

[p. 136]

inzicht anders zeer handig met een redeneering, die een hoogen dunk geeft van zijn liefde voor geestelijke ontwikkeling:’ Quant à moy, j'ay tousjours estimé que l'instruction de la jeunesse d'un paiis et tout ce qui en despend, comme sont l'escriture, l'imprimerie et les livres, est bien d'autant grande importance, pour le prince, que la monnoye mesme ou autre chose qui soit.’ Wat er ook van zij, hij gaf toe aan afgunstigen en praatzieken.

Het gedicht was anders klaar en werd met den brief van 15 Dec. 1567 aan Çayas gezonden in 6 gedrukte exemplaren, de eenige die Plantin, volgens eigen verklaring, van zijn persen liet komen.

Misschien brengt een gelukkig toeval den een of anderen navorscher tot het terugvinden van deze verloren verzen.

Maurits Sabbe.