Het Boek. Jaargang 9

[p. 253]

Reyer Pauwelsz., de Utrechtsche boekbinder en rederijker.

In den handschriftencatalogus der Utrechtsche Universiteitsbibliotheek staan onder Nr. 1336¹⁾ een drietal rederijkersspelen beschreven, welke zeer waarschijnlijk door den vermaarden oudheidkundige Arend van Buchell (1565-1641)²⁾ zijn bijeengebracht. In elk geval maakten zij weleer deel uit van de verzameling van den stads- en akademiebibliothecaris dr. Cornelis Booth (1605-1678)³⁾, die vermoedelijk, als gevolg van zijn bloedverwantschap met Van Buchell's vrouw, erfgenaam van diens rijke handschriftencollectie is geweest. Booth's verzameling bleef tot in 1839 in 't bezit zijner nakomelingen, in welk jaar zij voor een aanzienlijk deel door M.L.M. d'Hangest baron d'Yvoy voor 4000 gulden aan het provinciaal archief van Utrecht werd verkocht. Sommige dezer stukken, waaronder de bedoelde rederijkersspelen, werden in 1882 aan de universiteitsbibliotheek overgedragen.

De drie ‘spelen van sinne’ zijn gedurende verscheidene jaren onopgemerkt gebleven, vermoedelijk doordat indertijd verzuimd is de bijzonderheden dezer handschriften in de registers van den catalogus op te nemen. Prof. dr. J.W. Muller te Leiden, destijds te Utrecht, vestigde evenwel opnieuw de aandacht op deze bijna vergeten spelen, met het gevolg, dat het in den catalogus 't eerst genoemde stuk reeds tot verwerving van een doctorstitel diende⁴⁾, en

1) Catalogus codicum manu scriptorum bibliothecae universitatis Rheno-Trajectinae. Utrecht 1887. Bladz. 318.

2) Zie over hem: G. Brom, Leven van Arend van Buchell. In: Diarium van A. v. B., uitgeg. door G. Brom en L.A. Langeraad. (Werken uitgeg. door het Historisch genootschap 3de S. XXI.) Amsterdam 1907. Bladz. LXXVIII.

3) Zie over Booth: J.F. van Someren, De Utrechtsche universiteitsbibliotheek ... Utrecht 1909. Bladz. 22-32.

4) Een spul van sinnen van den siecke stadt. Proefschrift ter verkrijging van den graad van doctor in de Nederl. letterkunde aan de R.U. te Leiden ... door H.F. Grondijs. Borculo 1917. (XLIX, 74 en X blzn.) 8^o.

[p. 254]

dat ook het tweede, zijnde ‘tspel van de cristenkercke’, weldra als academisch proefschrift zal verschijnen. Het derde, onder den titel ‘swerelts aendoen’, wacht nog op een bewerker.

De drie handschriften zijn op papier in kwarto-schrijfformaat geschreven, doch hebben overigens, althans naar mijne opvatting, weinig met elkaar gemeen. De eerste twee, welker oorsprong in hetzelfde tijdvak valt, kenmerken zich door het schrifttype der 16^de eeuw¹⁾, maar zijn door verschillende handen geschreven; het derde is een afschrift van later tijd, vermoedelijk uit het begin der 17^de eeuw. De auteur van het laatste was, blijkens het rondeel aan 't slot, lid van de in 1585 opgerichte rederijkerskamer ‘de witte lavenderbloem’ te Amsterdam²⁾. Evenals van het eerste stuk, welks inhoud op Amsterdamsche toestanden uit het vierde tiental jaren der 16^de eeuw betrekking heeft³⁾, zal dus ook de maker van dit zinnespel, die zich achter de zegswijze ‘rynck u selfs’⁴⁾ verschuilt, in de hoofdstad moeten worden gezocht.

‘Tspel vande cristenkercke’ is van algemeen-godsdienstig-zedelijke strekking en de geestesstrooming van den tijd van zijn ontstaan is er op treffende wijze in weergegeven. Een bijzonder-historischen achtergrond, die op plaatselijke toestanden doelt, heeft het niet. Belangrijk en bovendien zeldzaam zijn de tusschen den tekst gevoegde aanwijzingen voor de inrichting van het tooneel en voor de kleeding en de actie der spelers van dit stuk. Vorm en taal voldoen geheel aan het patroon der 16^de eeuwsche rederijkersspelen. Bijzondere kenmerken, die de herkomst van den schrijver zouden verraden, komen er niet in voor; wel toont de vorm dat de auteur een ervaren rederijker geweest moet zijn, die door voordracht wist goed te maken, wat aan versbouw en rijm te kort kwam.

‘Reijnier Pouwelsz fecit. Et Bacsteen scripsit’ staat aan 't slot geschreven en zoodoende is het mogelijk den wordingstijd van dit merkwaardig spel van zinnen met vrij groote zekerheid te bepalen, wijl uit verschillende archivalia is gebleken, dat de eerstgenoemde gedurende verscheidene jaren te Utrecht heeft gewerkt. Wie Bac-

1) Verg. de facsimilés uit beide handschriften in: A. Hulshof, Deutsche und lateinische Schrift in den Niederlanden (1350-1650). Bonn 1918. Blad 27.

2) Zie over deze kamer: J.A. Worp, Geschiedenis van den Amsterdamschen schouwburg 1496-1772. Amsterdam 1920. Bladz. 24 en verv.

3) Vgl. de inleiding der dissertatie en vooral de bespreking daarvan door J.F.M. Sterck in: Van onzen tijd XVII - 1916/17, bladz. 453-457 en 466-469.

4) Vermoedelijk: Kies zelf Uw gezelschap. Vgl. E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek. Dl. VI. 's-Gravenhage 1907. Kol. 1432-33.

[p. 255]

steen was, is echter tot heden niet aan 't licht gekomen. Diens naam wordt ook nog op den perkamenten omslag als voormalig bezitter van het handschrift (‘Bacsteen me possidet’) genoemd.

_**_*

Zooals uit het Buurspraakboek blijkt, werd ‘des Saterdages den vijften dach in Meije’ van het jaar 1526 ‘Reyer Pouwelss boeckbynder’ onder de ‘nyewe borgheren’ van Utrecht ingeschreven. Op den zelfden dag werd een ‘Willem Pouwelss van sunt oemers’ in de burgerschap opgenomen. Mogelijk is het dus, dat we hier met twee broeders uit St. Omer in Artois te doen hebben en misschien moet uit die herkomst de samenwerking tusschen Pauwelsz. en Bacsteen verklaard werden. 't Is in dat geval immers aannemelijk, dat de uit het grensland van Vlaanderen, waar iedereen rederijkte, afkomstige Pauwelsz. zijne gedachten niet gemakkelijk in voor deze streken verstaanbaar Nederduitsch kon weergeven, en daartoe derhalve de hulp van Bacsteen inriep. Vandaar dan, dat de een zoo uitdrukkelijk als maker, de ander als schrijver wordt genoemd.

Acht jaren gingen sedert zijn inschrijving als burger te Utrecht voorbij, eer van Pauwelsz' werkzaamheid uit eenig document blijkt. Voor het stadsbestuur heeft hij niet gewerkt, want zijn naam komt niet in de kameraarsrekeningen voor. Gedurende de jaren 1534-'37 wordt hij evenwel in de rekeningen van een paar kapittelen als boekbinder genoemd.

In de Fabrieksrekeningen van het kapittel van St. Jan staan de volgende op hem betrekking hebbende posten ingeschreven:

1534.	Dec. Item solvi compactori librorum Reynero Pauli juxta cedulam suam xvj st. fac.	viij ℔
1535.	In Majo. Item solvi compactori librorum Reynero juxta secundam cedulam suam	vij ℔
1536.	Aug. Item xvjt^a Augusti solvi per manus custodis pro reformatione quatuor librorum ecclesie nostri juxta cedulam Reyneri Pauli quinque st. ij oert h. fac.	ij ℔ xv s.

In de Fabrieksrekeningen van het kapittel van St. Marie zijn de volgende aan Pauwelsz. uitgekeerde bedragen verantwoord:

1536.	Item Reynero librario de ligatura duorum librorum antiphonalium chori nostri simul	ij ren. x st.
	Item adhuc eidem pro reparatione libri gradalis pro choralibus nostris in scholis utendi	ix st.
1537.	Item Reynero librario de ligatura antiqui voluminis missalis ecclesie nostre	i ren. vij st.

[p. 256]

Item adhuc eidem de reparatione et ligatura libri lectionum pro serventibus in choro utendi

vij ½ st.

't Schijnt Pauwelsz. als binder en boekverkooper niet slecht te zijn gegaan, zoodat hij in 1539 in staat was een huis te koopen. Van de op dezen koop betrekking hebbende transportacte bleef de minuut bewaard.

Anno XV^c XXXIX des Dynsdages den XXIX^en Aprilis.

Dat voer ons quamm int gerechte Claes Wemmerss die apteker ende Heylwich sijn huysfrou. Ende ghaven mit gesamender hant alse recht wijsde voer hoer ende voer horen erffnamen ende nacoemelingen in enen ewigen erffpacht Reyer Pauwelss die boeckebynder ende sijnen erffnamen ende nacomelingen die alinge huijsinge ende hofstede van voren tot afteren alsoe die gelegen is onder die borch by tsynte Meertyns toern tegens den biscops hoff over daer Michiel Ram boven oestwerts ende Herman van Borckeloey die boeckebynder beneden westwerts naistgelegen zijn, elck tsiaers om alsulcke twalef loet sulvers erffelicke renthen die daer van outs erffelicken jaerlicx wtgaen, ende daertoe elcx tsiaers om acht keyser Karolus gulden ende enen oert vanden selven gulden te weten twyntich Hollantsche gefalueerde stuvers off ander goet paeyement hoere rechte weerden daer voer erffelicke losrenthen; te betalen die twaleff loet sulvers tsiaers erffelicke renthen voerss. jaerlicx opten termynen alsmen die van outs pleech te betalen ende die een helft vande acht gulden ende een oert tsiaers voerss. opten yersten dach in Augusto anno negen ende dertich naistkomende ende die ander helft opten yersten dach in Februario daer naestvolgende, ende soe voert jaerlicx erffelick ende ewelick, mit sulcken voorwaerden dat Claes Wemmerss ende Heylwich voerss., hoer erffnamen off nacomelingen dese voerss. twaleff loet sulvers tsiaers soe lange die acht gulden ende een oert tsiaers losrenthen voerss. nyet ofgelost en zijn in maniere nabescreven ter goeder tijt betalen ende verwaren zellen, ende Reyer Pauwelss. voerss. off zijn erffnamen off nacomelingen zellent hoer jaerlicx weder gheven off sij zellent moegen verhalen opter selver huijsinge ende hofstede voerss. als recht is. Voert synt voerwaerden dat Reyer Pauwelss. voerss., zijn erffnamen off nacomelingen dese voerss. acht gulden ende een oert tsiaers tot alre tijt alst hem belieft op enich termijn der betalinge voergenoemd van Claes Wemmerss. ende Heylwich voerss. ende van horen erffnamen off nacomelingen zellen moeghen vrijen, lossen ende afcoepen elcken penninck daer off mit achtien der selver penningen payement voerss. ende mitten renthen, die dan daer off verschenen ende onbetaelt waren. Ende optie oude renthen, losrenten ende voerwaerden voerss. geloefden sy hem dese voerss. huijsinge ende hoffstede jaer ende dach te waren nae tsynte Lamberts dach naistkomend ende alle voerplechten of te doen die sy daer op gedaen moegen hebben. Zonder arch.

[p. 257]

Door dezen koop verwierf Pauwelsz. zich een werkplaats in de buurt, waar in dien tijd een goed boekverkooper behoorde te wonen. Alle vakgenooten van beteekenis hebben in de 15^de en 16^de eeuw onder den Domtoren (de tegenwoordige Servetstraat) gewerkt. Tot in 1599 vormden de boekdrukkers, -binders en -verkoopers eene onderafdeeling van het zadelaarsgilde en tot omstreeks dien tijd hebben zij ook in de wijk van dat gilde (de Servetstraat ligt in 't verlengde van de Zadel[makers]straat) hun bedrijf uitgeoefend. In later jaren behoorde het bedoelde huis aan den boekdrukker Jan Hendricksz. van Schoonrewoert, schoonzoon van Reyer Pauwelsz., die het in 1557 aan den boekbinder Beernt Jansz. verkocht¹⁾.

De laatste maal, dat onze boekbinder in officieele bescheiden wordt genoemd, was in 't najaar van 1540, toen hij wegens het verkoopen van een kettersch boek voor het stadsgerecht werd gedaagd. De bijzonderheden van zijn misdrijf, dat om formeele redenen nog al genadiglijk beoordeeld werd, staan in 's Raads dagelijksch boek vermeld.

1) Over Jan Hendricksz. van Schoonrewoert zie: G.A. Evers, De bijbel als gevelsteen te Utrecht. (Bibliotheekleven II-1017, bladz. 99-103.)

Des Woensdaigs den X^en Novembris 1540.

Alsoe Reynier Pouwelsz die bouckbynder doer informatie vande schoudt van key. ma^ts wegen der stadt van Utrecht geapprehendeert is vuyt saicke hij tzijnen huyse een boucxken vanden sermonen²⁾, tweicke geprobeert ende verboden was bij key. ma^ts placaten ende mandamenten, gebonden ende tzijnen huijse vercoft heeft.

Ende heeft die voorn. schoudt dairomme die voirs. Reynier voir burgermrn. ende scepenen der stadt voirs. te recht gestelt ende geconcludeert dat men hem daeromme behoirde corrigeeren, criminelicken ofte civilicken achtervolgende die key. ma^ts ordonnantie lest dair off gepubliceert ende verkundicht sijnde, nae dat burgermr̅n. ende scepenen voirs. bevynden souden nae rechte te behoiren.

Aengesien dan burgermr̅n. ende scepenen voirs. soe clairlicken nyet geblecken is, dat Reynier voors. boucxken wetens vercoft heeft, dan dat sulcx by syn soenken geschiet soude sijn nae sijn seggen, ende mede alsoe die key. ma^ts placaten in lest onder meer inhouden dat men die selve ordonnantie alle ses maenden nae datum van dien behoirte te vernyeuwen, dat welcke nyet achtervolcht en is, ende oick aenmerckende dat hij noyt

2) Zeer waarschijnlijk ‘Sermonē oft wtlegghingen op alle de Euangelien vander Vasten, metter Passien, alsomen die inder kerckē houdt zeer costelijck wtgeleijt. Gheprint int jaer o. H. 1520’. Volgens het colophon ‘ghemaect by den devoten pater broeder Niclaes Peeters Minnebroeder ende Gardiaan.’ Vgl. J.G. de Hoop Scheffer, Geschiedenis der kerkhervorming in Nederland ... Dl. I. Amsterdam 1873. Bladz. 117-138.

[p. 258]

van enige quade ofte gelijcke diffamie berufticht is geweest, hebben dairomme burgermr̅n. ende schepenen voirs. des vande schoudt van key. ma^ts wegen als hertoche van Brabant, grave van Hollandt ende erffheer vander stadt, steden ende landen van Utrecht, vermaent weserde gewesen ende wijsen mits desen voer recht dat Reynier voirs. en saterdaige naistcomende coemen sal voirden gerechte opten raydthuyse ende bidden God almachtich ende daer nae den schoudt, burgermr̅n. ende scepenen voirs. om vergiffenisse ende voirts aldaer beloeven zulckx nyet meer te doen ofte tsijnen huijse te gescien laeten op groter ende zwaerer puncten aen sijnen lijve.

_**_*

Over de Utrechtsche rederijkers, die vóór de hervorming hunne medeburgers hebben gesticht en vermaakt, komen slechts enkele mededeelingen over een kort tijdvak in de aanwezige bescheiden voor, welke hier in extenso volgen.

Item des manendages na sacramenti soe heeft Henrick Henricss. die bonetmaker mit zijn medewerckers een Retorijck spull gespuelt doe die oude scutten gescoten hadden ende ter eere mijns gen. heeren ende der scutten dair aff belyeft ............... xxx ℔

(Kameraarsrekening 1519/20).

Item die Retorijckers gesellen die de stomme parsonase speelden op sunte mauritius dach ter eren onse heijlige vader de paus belieft . xv ℔

(Alsvoren 1522/23).

Item gegeven den gemeen gesellen vande Rethoriken bynnen Vtrecht van dat zij ter eeren vandeser stat tverleden jaer gespeelt hebben ij off iij spullen drie Hoerens gl. belieft ........... x j ℔ v st.

(Alsvoren 1525/26, bl. 30).

Item gegeven die Rethorisijnen nae vermoegen hair supplicatie voor batamenten ende speelen, die zy tot loff ende ter eeren der key. Mat. ende der stadt van Utrecht gespeelt hebben, by den Raide belieft vij gl. x st.

(Alsvoren 1528/29, bl. 6 v.).

Des Vrijdagh na Bartolomei. Belieft bijden Raide dat die gesellen vander Violetten batementen sellen moegen spelen na vermoegen hoeren cedulen voerden Raet gelevert.

('s Raads dagelijksch boek 1529, bl. 33).

Des Manendagh op Sunte Ceciliendagh den xxij^en Novembris. Die Rait heeft belieft die Retorijckers voer hoeren dienst van een scoen personagie ende battementen gedaen tot triumphe vande pays etc. x kar. gld. opth kersavont.

(Alsvoren 1529, bl. 39).

Item die stat heeft gescenct ende belieft te gheven die Retoryckers voer hoeren dienst van een stom personager ende batemenctgedaen tot triumphe vande pays belieft .............. x karol. gl.

(Kameraarsrekening 1529/30, bl. 38).

[p. 259]

Item noch Evert gemaect dat scauot opte plaets om te spelen die batementen facit .................. viij st.

(Alsvoren 1530, bl. 47).

Des Woensd. op Sunte Peter en Pauwelsavont Apostolorum. Belieft bijden Raede den Retorikers voer zekere hoeren dienst den zijs van vi vaten byers te corten in Leeuwens boeck, alse iiij vaten tot Willem Claess. ende ij vaten tot die Wed. Cluetincks daer ij teykeninge aff gegeven zijn.

('s Raads dagelijksch boek 1531, bl. 82).

Item gegeven den Retoryckers van zess vaeten biers exzijs vrij by twee supplicatie belieft ............. iij kl. gl. xviij st.

(Thesauriersrekening 1530/31, bl. 14 v.).

Item gegeven die camer vande Retorycken bynnen Utrecht zoe als hem luyden gepresenteert was by eenen boede der cameren vande Rethorycken vande stede van Leyden een kaerte vander selver camere van Leyden nae vermoegen der supplicatien belieft .......... xxi st.

(Kameraarsrekening 1530/31, bl. 11).

Des Donredaichs alteā mathie den xxv^en February. Belieft bijden Rayde datmen den Retoryckers geven zel voer hoere verleyde ende verscoeten penn̅. die zij op Hasenberch aende trap ende aende camer te cost geleyt hebben xij kar. gld. tebetalen aen handen die de pen̅. verscoeten hebben, ende hier toe noch vj. kar. gld. voerde gemeen̅. Retoryckers voer hoeren batementen ende andere diensten die zij tot heer toe gedaen hebben gehadt, te betalen Jacobi naest koemende.

('s Raads dagelijksch boek 1535, bl. 9).

Cornelis Sanderss. ende Reynier Pauwels rethorijckers betailt die somme van achtien ponden van xl groten tpont wtsaicke anno xv^e xxxv des Donredaichs altera Mathie den xxv^en February belieft is bij den rade dat men die retorijckers geven zel voer hoere verleijde ende verscoeten penn̅. die zij op Hasenberch aende trap ende aende camer thecost geleyt hebben, twaelff gelijcke ponden voirs. te betalen aen handen die de penn̅. verscoeten hebben, ende hier toe noch sess gelijcke ponden voirs. voir de gemeen retorijckers voer hoer batementen ende andere diensten die zij tot heer toe gedaen hebben gehadt, te betalen Jacobi naestkomende, blijckende bij de zelve belieftenisse ende quytantie dair toe dienende hier over gelevert, waeromme hier ............ xviij ℔

(Kameraarsrekening 1534/'35).

Deze weinige en dan nog zeer beknopte berichten zijn uitteraard niet voldoende om een eenigszins afgerond beeld van de werkzaamheid der oude rederijkers te vormen. Ofschoon ze eerst in 1520 worden genoemd, moeten ze toch vroeger te Utrecht hebben bestaan.

Uit de post van 1535 kan opgemaakt worden, dat er twee kamers bestonden, want er wordt blijkbaar onderscheid gemaakt tusschen

[p. 260]

‘de gemeen retorijckers’ en het gezelschap waarvan Cornelis Sandersz. en Reyer Pauwelsz. de hoofdmannen waren; ook in 1525 is reeds van de ‘gemeen gesellen’ sprake. De leden van één dezer kamers noemden zich de ‘gesellen vander Violetten’.

Voor zoover is na te gaan werden alle uitvoeringen ‘opte plaets’ (de tegenwoordige Stadhuisbrug) voor het gebouw Hasenberch, de toenmalige zetel van het stadsbestuur ter plaatse van het tegenwoordige stadhuis, gegeven. De mimenspelen vonden in den regel op verschillende hoog gelegen bruggen plaats. Zeer waarschijnlijk waren de tooneelvoorstellingen in hoofdzaak voor de stedelijke overheidspersonen en hunne gasten, de gebarenspelen voor het volk bestemd. Als tooneel diende aanvankelijk het schavot, dat evenals voor terechtstellingen bij iedere gelegenheid werd opgeslagen; later werd geregeld een soort tooneel op de stadhuisbrug getimmerd.

De posten der kameraarsrekeningen bewijzen wel, dat de rederijkers in den regel voor hun optreden bij algemeene feesten werden beloond. De eerste keer (1520) was het bij een schuttersfeest, een ander maal (1528) bij de vredesfeesten, welke na afloop van den temporaliteitsoorlog plaats vonden. Gebarenspelen werden ter viering van de verheffing van Adriaan van Utrecht tot paus (1522), evenals bij het vredesfeest van 1528 vertoond. Uit een anderen bron¹⁾ blijkt nog, dat ook de intocht van keizer Karel V in 1540 door rederijkerspantomimes werd opgeluisterd. Bij het met alle pracht en praal door Karel V in 1546 gehouden generaal-kapittel der orde van het gulden vlies en bij de intrede van Filips II in 1549 werd geen medewerking meer door rederijkers verleend.

In 1531 viel een Utrechtsche kamer de eer te beurt tot deelname aan een Leidsch landjuweel te worden uitgenoodigd, waartoe de prijskaart op de gebruikelijke wijze door den bode der Leidsche kamer werd overgebracht.

De opvoering, welke in 't vroege voorjaar van 1535 te Utrecht plaats vond, schijnt eene zeer bijzondere te zijn geweest, die in één der zalen van 't raadhuis werd gegeven en waarbij van de zijde der rederijkers ongewone versieringen aan 't gebouw werden aangebracht, Eén der hoofdmannen was toen de bij name genoemde Reyer Pauwelsz.

't Waren in deze jaren niet uitsluitend de rederijkers, die opvoeringen van verschillenden aard te Utrecht gaven; ook de ‘clercken

1) A.M.C. van Asch van Wyck, Plegtige intrede van keizer Karel den vijfden te Utrecht, in den jare 1540 ... Utrecht 1838. Bladz. 13 en 36.

[p. 261]

van Sunte Jheronimus’ en de leerlingen van andere scholen speelden af en toe ‘comedies’ en ‘batementen’ (tooneelspelen en kluchten) op de Plaats. In tegenstelling echter met de schooljaarzangen, die geregeld op St. Maartenavond (10 November)¹⁾ werden gezongen, blijken de tooneelvoorstellingen der scholieren niet jaarlijks te hebben plaats gehad, maar met groote tusschenpoozen, soms van vele jaren, te zijn gegeven. De magistraat toonde zich met deze zeldzame proeven van bekwaamheid dan ook bijzonder ingenomen en beloonde ze daarom steeds met een uitkeering voor traktatie en vergoedde zelfs later, toen de uitvoeringen vermoedelijk minder eenvoudig werden, de gemaakte onkosten. Over het optreden van de leerlingen der St. Hieronymusschool, waarvan het tegen woordig stedelijkgymnasium eene voortzetting is, staat derhalve in de Kameraarsrekeningen aangeteekend:

Item zoe als die clercken van Sunte Jheronimus een suverlick batement op Sunte Maria Magdalenendach opte plaets speelden, heeft hem die Rait dairvoir belieft ................... vj ℔

(1526/27, bl. 7 v.).

Jan Spruyt betailt die somme van twee ponden ende twee scellingen wt saicke hij getapt heeft twaelff quairten wijns die deser stadt op Sinte Lambertsdach, doe die clercken van Sunte Jeronimus hoer commedie ende spul gespuelt hadden, die meȳsters van Sunte Jeronimus mitte clercken voirss. gesconcken heeft, elcke quairt voirss. gerekent voer drye scellingen ende zes penningen, beloipt tesamen allet blijckende bij belieftenisse 's raits voirss. in date des Donredaichs den v^en Decembris ende quytantie daer toe dienende die voirg. somme van ....... ij ℔ ij sc.

(1537/38. bl. 25 v.).

Rijck Verhorst voirss. noch betailt die somme van vijff ponden ende twee scellingen vuyt saicke van acht stadtkannen wijns, die bij hem getapt ende voorts van stadts wegen gesconcken zijn, alse inden yersten den xxx^en Septembris die Rectoir van Sunte Jeronimus mitte meysteren die spull gespeelt hadden vier kannen, .............

(1548/49, bl. 38 v.).

1) Op deze zanguitvoeringen betrekking hebbende mededeelingen komen alleen in de kameraarsrekeningen van 1519/'20 (bl. 7) en 1523/'24 (bl. 18 v.) voor:
Item gescenct op Sunte Mertijns avont in den wynter [1519] den scoelkynderen van Sunt Jheronimus, die hoer cantelleen songen opte plaets ................... vj ℔.
Item gegeven by consent vanden oversten op sunte Mertyns avont [1523] sunt Jeronimus Clercken die de cantelleen songen opte plats doe die Overste wten Doem quamen .. vj ℔.
Blijkbaar werden deze zanguitvoeringen toen beloond, omdat de scholieren bij uitzondering buiten zongen (na de terugkeer van het in den Dom kerkelijk ingezegende nieuwe stadsbestuur?). Dat ze overigens wel jaarlijks werden gegeven, bewijzen de vele in druk uitgegeven Utrechtsche jaarzangen. Vgl.:J.F. van Someren, Bucheliana. (Het Boek VII-1918, bladz. 241-259).

[p. 262]

Cornelis Janss. cleerschrijver betailt die somme van drye ponden vier scellingen ende zess penningen vuyt saicke naebeschreven. Inden yersten soe heeft hij te Magdalene doe die clercken van St. Jeronimus voir deser stadts huysinge opte plaets speelden gedaen ende geleent zeylen overt redeys, dair van hem comt een pont acht scellingen. Noch heeft hij gedaen xiiij ellen die versneden zijn aende clederen, daervoir hem comt seventhien scellingen. Noch verdient vande clederen te verwen thien scellingen vj penningen. Ende noch comt hem van zeylaenden thoirn gelevert negen scellingen. Ende beloipt tvoirss. tesamen allet vermogens die belieftenisse des Rayts in date voirss. ende quytantie daer toe dienende die voirgen. somme van ............... iij ℔ iiij sc. vj. d.

(1560/61, bl. 24).

Gerrit Claiss. houtcoper betailt die somme van acht ponden zess scellingen ende negen penningen vuyt saicke naebescreven ......

Noch opten xij^en February anno LXIIII gelevert lxxviij meyborssche delen tottet redeys op deser stadts plaitse dairmen op speelden, daer weder off ontfangen lxxiiij stuck, van tstuck huer zess penningen facit een pont xvij scellingen. Ende die vier deelen die after gebleven zijn tstuck v scellingen facit xx scellingen .... Noch gelevert ant voirss. redeys lxi capravens, dair hij wederom off ontfangen heeft xxij stuck, van tstuck van huyr enen penning ob[olen] facit ij scellingen ix penningen. Ende after gebleven xxxix capravens tstuck ij scellingen facit iv ponden xviij scellingen.

(1563/64, bl. 83).

Mr. Hubrecht van Breweer tot behouff van de schoelmeesters van Sint Jeronimus huyse alhier t'Uytrecht betailt die somme van acht ponden vuyt saicke de voirscreven schoolmeesters inde Vastellavont anno LXVI op deser stadt plaitse een spul doen spelen hebben, wair voir heml. bijden Raide geschoncken is tot hore oncosten allet vermogens die belieftenisse des rayts in date den xviij^en February ende quytantie dair toe dienende de voirn. somme van ............... viij ℔

Henrick van Crieckenbeeck tot behouff van de schamele clercken in Domo pauperum Sint Jeronimus t'Uytrecht betailt die somme van seven ponden ende dat voir een ton goede herincks die heml. bijden rade om goidswillen geschoncken is, om dat zij oick een comedie op deser stadt plaitse gespeelt hadden ende andere oirsaicken allet vermogens die belieftenisse des rayts in date den xjen Marty anno LXVI ende quytantie dair toe dienende inhoudende die voira. somme van ...... vij ℔

(1566, bl. 22).

De clercken ende studenten van St. Jeronimusschool betailt die somme van acht ponden, hem bijden rade geschoncken tot hoer oncosten, soe zij Medeam Senece ende Hecastum Philippi Mori opde plaets geageert hebben, blijckende bij belieftenisse van date den 12^en Marty 1576 mit quytancie, inhoudende de voira. somme van ......... viij ℔

[p. 263]

Henrick Peterss. houtcoper betailt de somme van seven ponden ende dat voirde huyr vant redeys ende seylen daer de Studenten op gespeelt hebben ende enigen tijt opde plaets staende gebleven was, blijckende bij belieftenisse vanden 3^en Aprilis mit quytancie daer toe dienende, inhoudende de voirn. somme van ............. vij ℔

(1575/76. bl. 20).

Die scholieren van Sunte Hieronymus schole alhier betailt de somme van seven ponden heml. toegevoucht tot hoer gedane oncosten vant Theatrum ende andere appendentien gebesicht int exhiberen van sekere Tragico Comedia ende een Batementspul, alles blijckende bij belieftenisse des raets in date den vj^en Marty ende quytantie dair toe dienende inhoudende die voirn. somme van ............. vij ℔

(1576/77, bl. 23 v.)

De eenige melding, die overigens door een tijdgenoot en toeschouwer van het spel der Hieronymusklerken wordt gemaakt, is van niemand minder dan van Joost van Vondel. Van deze voorstelling vertelt hij in het ‘berecht aen alle kunstgenooten en voorstanders van den Schouburgh’, dat in 1657 ter inleiding van zijn ‘Salmoneus’ verscheen.¹⁾

‘My heught oock dat ick zelf t'Uitrecht voor het Stadthuis, door last der Heeren Burgermeesteren, ten dienste der Latijnsche schoolieren, een tooneel gebouwt zagh, met eene opgaende brugge hieraen geslagen, vvaer langs de reus Goliath met de heirkracht der Filistynen tegen Sauls leger aen quam opdonderen, en, van Davids slinger met eenen kay in het voorhooft getroffen, nederplofte, dat de stellaedje kraekte’.

Vondel werd in 1587 geboren, zoodat zijne mededeeling op een na de hervorming opgevoerd spel moet betrekking hebben. 't Was toen reeds in den vervaltijd der Utrechtsche schoolvertooningen. Voor zoover is na te gaan werden ze niet meer na Juli 1606 gegeven, in welk jaar de stadskameraar voor de laatste maal het geschenk in wijn verantwoordde (rekening 1605/06. bl. 53 v.), waarmede de rector en zijn leerlingen na afloop werden vereerd, en tot welke uitgave hij door een vroedschapsbesluit van 21 Juli 1606 werd gemachtigd.

De vóórlaatste opvoeringen hadden in de Julimaanden van 1598, 1599 en 1601²⁾ plaats gevonden, nadat zegedurende 21 jaren (1577-1598) waren achterwege gebleven.

De kinderen van andere scholen zijn, te rekenen naar de weinige keeren dat ze beloond werden, zelden in het openbaar opgetreden.

1) J. van Vondel, Salmoneus. Treurspel ... Amsterdam 1657. Bladz. [VII].

2) Kameraarsrekeningen 1597/'98, bl. 53 v.; 1598/'99, bl. 48 v.; 1600/'01, bl. 59 v.

[p. 264]

Slechts een tweetal posten zijn in de kameraarsrekeningen over hunne spelen te vinden.

Item noch gescenct den Rectoer der kynderen van Sunte Marien op Sinte Petersdach ad Cathedram soe als zij speelden aen die plaetse comedie tot drinckgelt 12 st. belieft tsamen ....... i g. xij sc.

(1530, bl. 5 v.).

Evert Wyertss. voirss. noch betailt die somme van vijff ponden van xl grooten tpont wt saicke hij daer voer aengenoemen ende hem aenbestaet is voer Magdalene a^o XXXVII the maicken een grote tardeys opte plaets voirde Walsche scoelmeester omme bij zijn discipulen ende anders daer op een batement te spuelen ............... v ℔

(1536/37, bl. 39 v.).

Ten slotte blijkt nog van een door Huych Egbertsz. van Enschede gevormd gezelschap jongelieden, dat in 1577 een bijbelsch spel voor de Utrechtenaren opvoerde, dat, vermoedelijk ter afwisseling met de latijnsche stukken der scholieren, in de landstaal werd gespeeld.

Huych van Enschede tot behouff van etlicke jonge burgers kynderen betailt die somme van seventhien ponden heml. bijden rade toegevoucht tot hoere oncosten gedaen int ageren in Duytsche een tragicomedie ofte spel van sinnen op de woirden staende Deutronomij int xviij^e capittel, alles blijckende bij de belieftenisse des raets in date den xx^en July ende quytantie dair toe dienende die voirn. somme van ....... xvij ℔

(1576/77. bl. 25 v.).

Ongetwijfeld hebben we hier te doen met de nieuwe rederijkerskamer, die volgens Bor omstreeks dezen tijd werd opgericht en die den Prins van Oranje bij zijn komst te Utrecht op den 18^den Augustus 1577 als ‘den tweeden David’ door genoemden Huych liet begroeten¹⁾.

De oprichting dezer kamer zal wel de eerste poging zijn geweest, die na de hervorming werd ondernomen, om de rederijkerij, die sedert tientallen van jaren door de overheid was bemoeilijkt en ten slotte geheel verboden, te doen herleven. Aan die belemmerende regeeringsmaatregelen zal het dan ook toegeschreven moeten worden, dat na 1540 niets meer van het optreden der oude Utrechtsche rederijkers wordt vermeld gevonden. Van herbloei onder de veranderde tijdsomstandigheden en bij de diep gewijzigde levensbeschouwingen was echter evenmin als elders sprake en in 1619

1) P. Bor, Nederlandtsche oorloghen ... Dl. II. Amsterdam 1621. Blad 255.

[p. 265]

was de nieuwe kamer reeds lang door een nieuwere vervangen¹⁾.

_**_*

Dat de boekbinder Reyer Pauwelsz. dezelfde persoon als de rederijker van dien naam was, mag zeer zeker wel als vaststaande worden aangenomen. Uit verschillende andere dan de boven genoemde archivalia blijkt trouwens slechts van één drager van dien naam te Utrecht. Over zijn particuliere leven kan uit die stukken nog worden opgemaakt, dat onze boekbinder-rederijker bij zijn komst te Utrecht ongeveer 25 jaar oud moet zijn geweest, dat hij omstreeks dien tijd is getrouwd en na weinige jaren weduwnaar is geworden, om vrij spoedig te hertrouwen. In het Plecht- en procuratieboek staat op 19 Juli 1536 ingeschreven: ‘Cornelia Reyer die boeckbyndersdochter maect machtig cum tutore electo Robbert, present voer haer Honthorst, waaruit mag worden opgemaakt, dat toen van rechtswege een voogd over dat minderjarige kind werd aangesteld, wat vermoedelijk alleen bij een nieuw huwelijk van den vader noodig was.

Volgens de kerkrekeningen over 1541/42 werd in 1541 Reyer Pauwelssoens kynt’ in de Buurkerk begraven en 20 stuivers voor de graf-opening betaald, wat op een zekere welgesteldheid wijst.

Blijkens transport-acten van 7 Mei 1555 en 22 Mei 1560, betrekking hebbende op bezittingen van den reeds genoemden Jan Henrickss. van Schoonrewoert, die met Pauwelsz. 'dochter Anna gehuwd was, mag worden aangenomen, dat dit huwelijk na 1555 is voltrokken.

't Overlijden van Reyer Pauwelsz. is evenmin als het verscheiden zijner echtgenoote in de Utrechtsche kerkrekeningen te vinden. Ofschoon die rekeningen over enkele jaren ontbreken, meen ik te mogen aannemen, dat hij niet in de hoofdstad van Het Sticht is gestorven, maar van daar is vertrokken en misschien wel als aanhanger van de nieuwe leer elders een meer veilige woonplaats heeft gezocht en gevonden. Een zeer klein bewijs voor deze veronderstelling levert de inschrijving op 29 Maart 1595 van ‘Pauwels Reynierss. boeckvercoper’ als nieuw burger van Utrecht, die zeer waarschijnlijk een zoon van onzen boekbinder-rederijker was en die dan indertijd de stad met zijn vader had verlaten.

G.A. Evers.

1) Vgl. het ‘Utrechtsch kronijkjen 1610-1625’, afgedrukt in: Archief voor kerkelijke en wereldsche geschiedenissen, inzonderheid van Utrecht. VI-1846, bladz. 91 en 108.