Het Boek. Jaargang 10

[p. 361]

In- en uitvoerrechten op boeken en papier gedurende de 17^e en 18^e eeuw in Zuid-Nederland.

III.

Die nieuwe rechten waren een erge misrekening voor Jan Frans Moretus, die in 1757 zijn vader, Jan Jacob, aan het hoofd van de Plantijnsche drukkerij opgevolgd was. Hij had als naar gewoonte in Holland heele partijen papier besteld en zou daar nu een aanzienlijke som onvoorziene rechten moeten op betalen.

Er ontstond hier noodzakelijk een conflikt tusschen de belangen van Moretus, den verbruiker, en de papierfabrikanten, voortbrengers, zooals er zich in het economisch leven van ons land gedurende de 18^e eeuw zooveel voordeden. De linnenwevers eischten verbod op den uitvoer van vlas, de grondeigenaars vroegen integendeel toelating tot uitvoer; de Vlamingen vroegen vrijen invoer van de Engelsche kolen, die over Oostende kwamen, de Henegouwers vroegen dat men dien invoer verbieden zou¹⁾. Zoo ontstonden er dagelijks betwistingen, waarbij het bestuur, dat de wijsheid van Salomo niet bezat, vaak een aarzelende, onvaste houding aannam die niemand bevredigde.

J.F. Moretus bekloeg zich over het voor hem zoo nadeel ig besluit bij Jan Karel van Heurck, die in 1754 Antwerpen verlaten had om zich te Brussel te vestigen, waar hij bij de regeering tot handelsraadsheer aangesteld was. Zie hier Moretus' brief, gedagteekend op 29 September 1757: ‘Il y a six mois que j'avois l'honneur de vous demander si le bruit etoit fondé qu'on alloit mettre un nouveau droit d'entré sur les papiers, sur quoi vous me donniez des assurances que telle chose ne se feroit ce qui me fit resoudre d'ordonner de fabriquer ce que je jugois nous être necessaire d'autant plus que je n'avois aucune preuve que les fabriques de ce pais etaient en état de me fournir les qualités requises. Je n'ai pas négligé d'abord que j'ai eu

1) H. Pirenne, Hist. de Belgique, DI. V, blz. 279.

[p. 362]

connaissance du droit qu'on y a imposé de contremander de fabriquer en Hollande mais quant aux rames qui sont déjà fabriqué je les recois journellement il y a entre autres 102 rames chargé dans le bateau de Gysbrecht Sterckx qui est deja parti d'Amsterdam et qui arrivera au premier jour a la Philippe. Seroit il juste Monsieur que ce qui est fabriqué et dont je ne puis me defaire en Hollande qu' avec grande perte par raport a des formats qui ne conviennent qu' a mes ouvrages seroit sujet à un nouveau droit. - Sur les assurances que vous avez bien voulu me donner de me rendre service lorsque l'occasion se presentera je prens la liberté de m'addresser a vous Monsieur vous priant de vouloir menager mes interets en faisant ce que vous jugerez convenir soit de representer requete ou autrement et soyez assure que je vous aurai bien des obligations sur quoi vous pouvez compter ...’¹⁾.

Het afschrijven van de in Holland gedane bestellingen vinden wij bevestigd in een brief van J.F. Moretus aan zijn correspondenten Pye en Cruikshank te Amsterdam, gedagteekend 26 September 1757: ‘Comme les finances viennent d'imposer un droit d'entrée sur chaque rame de papier de 25 sols je vous prie a la recette de la présente de faire contremander de fabriquer et quant a celles qui sont fabriquées d'en suspendre l'envoy en me marquant la quantité qui s'en trouvera en suggerant le moyen d'éviter la perte qui m'en resultera si je suis obligé de les recevoir chargees de ces droits je prefererois si l'occasion s'en présentoit de m'en défaire a perte’²⁾.

Reeds op 1 October 1757 antwoordde de raadsheer J.K. van Heurck op J.F. Moretus' brief van 29 September: ‘II n'y avoit pas la moindre apparence qu'on auroit fait il y a six mois un changement par rapport aux droits qu'on leve sur l'entree du papier etranger; celui dont vous faites mention doit avoir été fait a la sollicitation du S^r Langenhoven depuis mon depard pour la Hollande, cependant j'ai touiours cru que tel qu'il pourrait etre cela ne vous interresseroit pas, dans la supposition que le papier destiné pour votre imprimerie entroit en ne paiant que les droits modiques et parmi les formalités prescrites au tarif de 1680 a l'art^cle Papier blanc a imprimer’³⁾. Daar er evenwel onraad was en men het voor J.F. Moretus onmisbare Hollandsche papier scheen te willen belasten, verzocht J.K. van Heurck dat Moretushem dadelijk zijn zaakgelastigde, S^r Peeters, naar

1) Arch. Plantin CCLXXXVI, blz, 57 v.

2) Arch. Plantin CCLXXXVII. blz. 77.

3) Arch. Plantin DLXXIX, blz. 401.

[p. 363]

Brussel zou zenden met al de noodige inlichtingen om een vertoog aan de regeering op te stellen.

Dit rekwest, dat zich met de consulta van J.K. van Heurck op het Rijksarchief te Brussel bevindt¹⁾, deelen wij hier mede, volgens de samenvatting van den agent J. Warnots. Het is in meer dan een opzicht belangrijk. Het leert ons eerst en vooral, dat de nieuwe inkomrechten op het papier wel degelijk beoogden de fabrieken van Van Tryst, Van Kuyl en C^o. en niet alleen die van J.B. van Langhenhoven te bevoordeeligen. Er komen bovendien eenige interessante gegevens in voor over de bedrijvigheid der Plantijnsche drukkerij in het midden der 18^e eeuw: ‘A Son Excellence remontre tres respectueusement Francois Jean Morctus que par le décès de Jean Jacques Moretus son père, il vient de faire acquisition de l'imprimerie impériale et royale dite Plantinienne. Le suppliant ne peut qu'aplaudir a la sage disposition faite par le gouvernement et reprise dans l'ordonnance du 24 de Septembre dernier, par raport à l'entrée du papier etranger pour autant qu'elle tend a donner la preference a la consommation et au soutien de la fabrique du papier interne. - A cet effet et pour concourir a l'atteinte de ce grand but, le suppliant s'est empressé de contracter avec le nommé Langenhove de cette ville de Bruxelles qui lui en a deja livré depuis trois mois la quantité de 160 rames dont on est après a en faire des essais. - On est de meme dans l'attente de voir eclore la nouvelle fabricque des nommés Van Triest en Van Kuyl pour en faire des epreuves pareilles, et pour en pouvoir juger par l'experience. - Mais en attendant que l'on puisse faire ces operations, le suppliant se trouve depourvu du papier necessaire pour Pouvoir achever et completer les ouvrages qui roulent actuellement sous presse. - L'imprimerie Plantinienne est pourvue de onze preses pour l'usage desquelles il faut au moins annuellement 3432 rames c'est a dire 6 rames par semaine pour chaque presse. Le supliant ne manquera pas de faire tous les efforts possibles pour pouvoir se servir du papier de fabrique interne et de se passer totalement meme du Papier etranger, de lors qu'il sera constaté par l'expérience qu'il a les qualités requises pour l'impression, et que les ouvrages deja commencé sur papier etranger seront complets. - Etant a considerer

1) Raad van Finantiën, Bl. nr. 1923. Van beide stukken bestaat er een niet volledig afschrift in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Hs. nr. 5271. Alf. de Witte gaf in 1888 het rekwest van J.F. Moretus, de consulta van J.K. van Heurck en een brief van Baron de Lados aan Van Heurck over die raak in een brochure uit: Une Requéte de François Jean Moretus 1758 (Antwerpen. W^we De Backer). De inleiding, die de heer De Witte bij die stukken voegt, is enkel een samenvatting van hun inhoud.

[p. 364]

que l'existence ou la perte d'un établissement aussi considerable et renommé, que l'est l'imprimerie Plantinienne, depend precisement de la conservation de sa reputation par raport a la beauté du papier et de l'impression. - Dans ces circonstances le supliant n'a crû pouvoir combiner d'une autre façon l'interest de la fabrique interne avec le besoin indispensable de son etablissement qu'en demandant la permission particulière de pouvoir faire entrer une quantitée bornée de papier étranger pour l'usage de son imprimerie, et ce par provision et jusqu'a revocation seulement, prenant pour ces raisons son tres respectueux recours vers votre Excellence. - Supliant tres humblement qu'elle daigne etre servie d'accorder au remontrant la permission de faire entrer annuellement 1600 rames de papier etranger, parmi payant les anciens droits, et en observant les formalités et precautions prescrites par le tarif de 1680 et ce jusques a autre disposition ou revocation seulement. C'est la grace etc. J. Warnots, agent. Ce 10 Octobre 1757.’

De handelsraad Van Heurck steunde deze aanvraag met warmte in een consulta, waarin hij zijn Antwerpsch hart liet spreken. Men voelt in zijn betoog dat hij een overtuigd bewonderaar der Plantijnsche drukkerij was. Hij noemt ze ‘un des Beaux Restes de notre ancienne opulence’ en geeft een historische schets van haar ontstaan en ontwikkeling. Hij wijst op de voornaamste werken door Plantin en zijn opvolgers gedrukt, roemt het mooie papier, den klaren, zuiveren druk, de kunstige gravures, enz. Zijn betoog wordt als een soort van beknopt overzicht op den groei der Antwerpsche graphische kunst rondom de oude Plantijnsche werkhuizen. Als bijlagen geeft hij zelfs een lijst van de oudste Antwerpsche drukkers, een van de beroemdste kunstenaars, en een van de elkander opvolgende hoofden der aloude drukkerij. Van Heurck beperkt zich niet bij deze historische beschouwingen, hij voegt er ook zakelijke argumenten bij om zijn pleit te winnen. Het nadeel, dat de toepassing der nieuwe rechten aan J.F. Moretus berokkenen zou, was groot.

‘Il lui faut six differents formats, schrijft Van Heurck, qui se reduisent à deux sortes de papier; l'une qu'on appelle grand raisin, pour l'impression des missels folio magno et maximo - les grands Breviaires et le Missel in quarto, contre f. 6-5 - la Rame¹⁾. - L'autre sorte, pour les moïens et les petits formats, ne coute que f. 4-12. Il a besoin de l'un et de l'autre sorte, dans la proportion d'un à quatre,

1) Deze inlichtingen had J.F. Moretus zelf aan den handelsraad Van Heurck verschaft door tusschenkomst van J. Warnots ‘agent en cour’. Arch. Plantin CCLXXXVI.

[p. 365]

c'est à dire: que selon le debit ordinaire et regulier, il lui faut quatre rames de f. 4-12 contre une de f. 6-5. -. De façon que dans cette Proportion les cinq rames lui coutent fl. 24-13 desquels indepandamment du convoy et autres payages, il ne devoit payer que huit sols pour droit d'Entrée, sur le pied du tarif de 1680. - Ces mêmes cinq rames sont imposées d'un droit d'entrée de f. 6 par l'ordonnance du 21 Septembre dernier. Les 3432 rames qu'il consumme annuellement devroient ainsi pour droits d'entrée f. 4118-8 au lieu de 274-11 qu'elles payoient ci-devant. - Dans la supposition qu'il seroit impossible au suppliant de se pouvoir servir du papier provenant de nos papetries; la matiere premiere de sa fabrique, dont il exporte plus que les deux tiers vers l'Étranger, seroit chargée de 24⅓% au lieu d'un et ⅗ % qu'elle payoit ci-devant, ce seroit exposer son etablissement d'une redevance annuelle de f. 3845, II¹⁾.

J.F. Moretus kon zich nog niet verbinden om uitsluitend inlandsen Papier te gebruiken, niet enkel omdat hij er van een bepaalde soort en formaat noodig had om begonnen werken voort te drukken, maar ook omdat het inlandsche papier hem nog niet heelemaal bevredigde. J.F. Moretus verzekerde in zijn rekwest dat hij proeven nam met het papier, dat hem geleverd werd door de inlandsche fabrieken, doch totnogtoe dorst hij niet besluiten enkel en alleen dit papier te gebruiken. ‘Ce seroit une témérité inexcusable, schrijft de raadsheer Van Heurck, s'il osoit entreprendre la nouvelle edition d'un ouvrage in folio, ou in 4^o, desquels on entame ordinairement deux mille exemplaires, en se servant de ce nouveau papier, au hasard de reconnaître ensuite, par l'usage et l'experience quels en pourroient être les defauts’¹⁾.

Wij stellen inderdaad in de correspondentie en in de rekeningboeken van J.F. Moretus vast, dat hij met het papier van J.B. van Langhenhoven gewerkt heeft²⁾ en blijkbaar met het goede voornemen het boven het buitenlandsche te verkiezen indien het dezelfde hoedanigheden had.

Het was J.F. Moretus zelf, die de briefwisseling begon met J.B. van Langhenhoven, dien hij in een eerste schrijven verkeerdelijk Langenberg noemde. Op 15 Juni 1757 vroeg de Antwerpsche drukker aan den Brusselschen fabrikant naar den prijs van een soort papier, waarvan hij hem stalen opzond³⁾. Daarop kondigt Van Lan-

1) Rijksarch. Brussel, Raad van Finantiën. Bl. n^r 1923.

1) Rijksarch. Brussel, Raad van Finantiën. Bl. n^r 1923.

2) Arch. Plantin CCXXXXVI, blz. 102.

3) Arch. Plantin CCLXXXVI, blz. 53 v.

[p. 366]

ghenhoven aan, dat hij naar Antwerpen komt om te onderhandelen (18 Juni 1757). Hij hoopt de leverancier van J.F. Moretus te worden, ‘ne souhaitant rien plus que de rendre (sa) fabrique florissante, tant pour (son) profit particulier que celuy du public, faisant a present 40 et dans 8 jours 50 rames par jour’¹⁾.

Uit de vele brieven, die ze van toen af met elkander wisselden, blijkt dat de Brusselsche papiermaker geen moeite spaarde om J.F. Moretus aangenaam te zijn. Hij versmaadde zelfs de kleinste middeltjes niet. Als een van zijn lieftalligheden stippen wij o.a. het volgende briefje aan, dat hij op 20 November 1758 aan J.F. Moretus zond: ‘Desen voor advis, dat ick heden par beurtschip ordinair UI. hebb' toegesonden eenen riem post folio ongesneden om reden dat d'een het formaet grooter soeckt als d'ander. Ick sal soo jaerlyckx eenen voor het gebruyck van Mynheer senden, gelyck myne Beminde de twee sacken Raepen aen Mevrouwe, met versoeck de selve te willen aggréeren, voor soo veele die syn van ons eygen gewas van ons speelgoet op Ever, welcke prochie de beste geeft van heel Brabant’²⁾. Na ontvangst van deze dubbele captatio benevolentiae antwoordde S^r Moretus (11 December 1758) even lieftallig: ‘Mijn beminde bedankt daerover Jouffrouwe ul. beminde’ en toen J.B. van Langhenhoven in Augustus 1759 na een ziekte van zeven dagen overleed, wisselden zijn weduwe en Moretus daarover brieven, waaruit weer goede betrekkingen blijken. ‘Hebbe met groot medelijden vernomen, schrijft Moretus, het verlies hetgene ul. komt te doen door de dood van uwen beminden man; geval aen het welcke alle menschen zyn onderworpen, het is noch een soulaes voor uwe, dat hy ul. achterlaet kinderen die ul. behulpsaem konnen wesen, en die verhope sullen door hun applicatie vervolgen sync ondernemingen. Sal niet naerlaeten van myn gebeden te storten aen den Almogenden dat hy hem wille doen genieten de eeuwige ruste en ul. soulageren in uw verlies wenschende dat ul. en uwe kinderen lange jaeren in gesont-heyt bewaere’³⁾. Tot op het einde van 1762 zien wij Moretus de handelsbetrekkingen met de weduwe J.B. van Langhenhoven en haar zoon voortzetten⁴⁾.

Nochtans nam J.F. Moretus op het stuk van zaken nooit een blad

1) Arch. Plantin DXC, blz. 251.

2) Arch. Plantin DXC, blz. 327.

3) Arch. Plantin CCLXXXVI, blz. 102.

4) Ook met J.B. van Tryst & C^o. deed J, F, Moretus zaken, alhoewel veel minder. (Arch. Plantin DCXXVI, blz. 127).

[p. 367]

voor den mond als hij bij Van Langhenhoven te klagen had. Zoo dacht hij in den beginne, zooals Van Heurck het hem had geschreven, dat de nieuwe invoerrechten op het papier door Van Langhenhoven aangevraagd waren, en onmiddellijk liet hij hem daarover zijn misnoegdheid blijken: ‘Het is my leet geweest te vernemen naerdat ick UI. openhertelyck hadde gesproken dat UI. gesoliciteert heeft de augmentatie van de inkomende rechten op de vremde pampieren sonder my daer van niet geprevenieert te hebben’¹⁾. Van Langhenhoven verzette zich tegen die beschuldiging met klem: ‘Het is my leet, dat UI. my accuseert, dat ick, tot myn profyt, van UI. openhertige confidentie soude geprofiteert hebben, om eenige rechten op de vremde papieren te doen setten. Ick vercoope Godt lof, soo veel papier, als ick maecke, en UI. magh gepersuadeert syn, dat ick daertoe niet eenen voet verset, nochte oit eenige representatie aen 't gouvernement gedaen en hebbe, ter contrarie sal ick met veel plaisier declaratie geven, dat de formaten buyten 't gemeyn zyn, om die voor dese reyse doen in te comen volgens den ouden tarif, en wilt UI. daerover requeste doen presenteeren, neemt den agent Coremans vint van M^r Mullendorf, die het appartement van de Regie heeft, en myn vrint oock is ...’²⁾.

Had J.F. Moretus nu op dat punt voldoening, dan was het over het geleverde papier dat hij ontevreden was. De brieven, waarin hij over net werk van de fabriek Van Langenhoven aan het vitten gaat, zijn te talrijk om ze hier alle te vermelden. Wij schrijven er slechts één uit de gansche reeks over. Hij vat als het ware al de klachten en bezwaren van J.F. Moretus samen. Zeer luide spreekt uit dezen brief, evenals uit de overige, de fierheid van den vakman, die evenals zijn voorouders ‘den luyster van de Plantynsche Druckerye wil mainteneren.’ Het schrijven is gedagteekend op 19 Maart 1759: ‘Hebbe ontvangen ul. aengenaemen van 15 deser waer inne ul. my te kennen geeft my geexpedieert te hebben twee beurtmannen in den eenen 20 riemen en eenen retrié in den anderen 33 riemen en eenen retrié by de vol. de brie. De tweede partije is mij toegekomen ende hebbe deselve beginnen te examineeren ende alreeds op de persse gesien. Hebbe wel verwondert geweest over de groote differentie die sigh bevint tusschen dese ende de voorgaende partyen het en is soo swaer niet bovendien seer ongelyck geschept. Wacrelyck dusdanige differentie moet myne drucken seer inegael maeken ende vervolgentlyck imper-

1) Arch. Plantin CCLXXXVII. blz. 77.

2) Arch. Plantin DXC, blz. 279.

[p. 368]

fekt waerdoor myne Druckerye soude comen te leyden. Hebbe maer een half dosyn Riemen daervan geopent en selfs naukeurigh naergesien, hebbe daer inne bevonden met menichte dunne plaekskens die voortkomen door het uytplucken soo van ysermael als andersints 't gene wederom eene groote imperfectie door het doordrucken der Letters op dusdaenige plaetsen verhoorsaecken sal. Daer staet oock eene groote schaede my te overkomen door de defecten veroorsaeckt wordende door de wynige oplettentheyt die ul. volck heeft in het tellen der boecken ende der boecken in de Riemen; in den eenen hebbe bevonden 19 boecken in den anderen meer. Aengaende den Cassé die ul. leveren moet 2 Riemen par 100 moeten altyd separaet gemaeckt worden. Finalyck verclaere ul. ingevalle geen staet macken en kan op de qualiteyt soo in de wittigheyt egaelschappen als andersints als oock in het gewighte dat sal verplicht zyn wederom naer Hollant te gaen selfs dat het my meer kosten mocht niet willende myne Druckerye exponeren aen een decadentie ten regarde van Binnenlandsche Fabriquen die nochtans altyd prefereren sal voor de vremde is het saecken dat sy my fourniren tgene d' Hollanders fourniren sullen. Het gouvernement sal my daer inne behulpsaem wesen willende sekerlijk susteneren myne Fabrique die soo inlandts is als de uwe en dat het wederkeeren naer Hollant aen ul. te wyten sal syn gelyck hetselve sal komende blycken’¹⁾.

Men leide hieruit niet af, dat Moretus onvoorwaardelijk het Hollandsche papier boven het Brusselsche roemde. Er zijn immers ook brieven aan Hollandsche fabrikanten bewaard, waarin even bitter over het gehalte van hun waar geklaagd wordt.

Van Langhenhoven deed zijn best om zich te verdedigen tegen dergelijke klachten: ‘Aengaende onse fabrieke, schrijft hij op 12 Juni 1758, als ick die kocht, men werckte op de maniere van Bouwens²⁾, ick was met de kunst niet geboren, het papier wirt gemaeckt sonder regels, par hasard was 't goed en dickwils slecht, ennoint van wittigheyt, ick heb' gestudeert, en heb' ondervonden, eerst de sterckte en

1) Arch. Plantin CCLXXXVI. blz. 93.

2) Pieter Jan Bauwens, Brusselsche papierfabrikant, die veel met tegenslagen had te kampen en niettegenstaande hard werken nooit uit de finantiëele moeilijkheden geraakte. Op 15 Mei 1737 brandde zijn fabriek af te Dieghem. Daarna richtte hij er een nieuwe op te Brussel, waar het stadsbestuur hem de molens van St. Andries op de Zenne verhuurde en allerlei tegemoetkomingen voorspiegelde in het geval hij zijn nijverheid van Dieghem naaf Brussel overbracht. De stad hield haar belofte niet, zoodanig dat hettusschen haaren Bauwens tot een proces kwam. Uit het aangehaalde schrijven blijkt, dat de papierfabriek van Bauwens eigendom werd van Van Langhenhoven (Zie: Rijksarchief Brussel, Private Raad, Carton 1165).

[p. 369]

tsedert een jaer de wittigheyt, en Godt lof al ons papier van anno 1757 is goet geweest, en alle maenden noch verbetert geworden, doordien ick, nu daervan kennisse hebbende, volgens de regels, mechanice, doen wercken en op alles lette. - Al de druckers sijn content, selfs Mr. Foppens¹⁾ die sijnen molen aan de Comp^ie vercocht heeft, is een van myn goede calanten, en avoueert dat hy noint dobbel C gemaeckt heeft, die haer laet beschryven en bedrucken, gelyck de myne, die dient voor d' acquiten van uytgaende en incomende rechten, en gevolgentlyck sterck moet syn’²⁾. Een ander maal doet hij beroep op Moretus' wel willendheid: ‘Versoecke wat indulgent te zijn met een opcomende fabrique, ende de visitatores te doen examineren of myn Papier niet goet is, in de plaetse ofte het niet quaet en is, want de Prereventie tegens alle nieuwigheden isser altydt geweest, en oock somtydts intrigues van oude liveradors...’³⁾. Altijd belooft Van Langhenhoven zijn beste zorgen aan de door Moretus gedane bestellingen te wijden: ‘Voorders sal myn besten schepper altydt voor ul. wercken, ende mooght staet maecken, dat ul. op synen tydt altydt gerieft worden, lek ben besigh met eene drooghschure in myn hovinge te laten maecken, om myn fabrique soo by wintertydt, als wy abondant wacter hebben, met volle vigeur voorts te setten’⁴⁾. Van anghenhoven stelt Moretus' cliënteel zeer op prijs. Om ze te beouden wil hij allerlei opofferingen doen: ‘Dat ick wist, schrijft hij nog in een anderen brief, dat ick naer het contentement van Mijnheer soud connen blijven leveren, hetgene ick hope, alsoo het int toecomende beter geconditionneert sal sijn, ick soude eenige leveringen quitteren, ofte ick soude eenen tweeden Meulen buyten oprichten voor 20 Riemen daeghs, in welcken gevalle ick den eenen ofte den anderen vrint soud' versoecken om twee duysent pont groot a 3½ p.% tsy obligatie oft hypotecque, en soude de Directie daervan aen mynen oudsten sone laeten’⁵⁾.

Mogen wij het betoog van den handelsraad Van Heurck gelooven, an vonden de betrokken Brusselsche papierfabrikanten het verzoek van J.F. Moretus om tegen de oude tarieven papier uit Holland te laten komen heel billijk. ‘C'est par ces raisons, schrijft hij, que la demande du suppliant paroit fondée, assez modérée et que les entre-

1) Pieter Foppens verkocht den papiermolen, die sedert jaren eigendom van zijn familie was te Ter Hulpen, aan Van Tryst & Co. (Zie verder in dit artikel).

2) Arch. Plantin, DXC, blz. 292.

3) Arch. Plantin, DXC, blz. 311.

4) Arch. Plantin, DXC, blz. 319

5) Arch. Plantin, DXC, blz. 380.

[p. 370]

preneurs mêmes de nos nouvelles papeteries, l'ont cru juste et raisonable’. Uit het door ons geciteerde schrijven van J.B. van Langhenhoven¹⁾ weten wij, dat hij althans zich bereid verklaarde om een dergelijk getuigenis af te leggen.

Als laatste argument liet de handelsraad nog het volgende gelden: ‘Les impremeurs de Cologne et d'Hollande ne cessent de contrefaire les livresque le suppliant imprime, qu'ilssavent introduire en Espagne, en Portugal et en Amerique par la voie de Curaçao et de S^t. Eustache. - Si le papier, dont le suppliant ne peut se passer était imposé d'un gros droit, l'Imprimerie de Plantin devroit chaumer nécessairement, il ne sauroit plus vendre un seul livre à l'étranger en concurrence avec les imprimeurs de Cologne et d'Hollande. Ceux ci même nous fourniroient tous les Livres qu'on appelle oficii ecclesiastici et qu'il faut pour l'usage des habitans de ce pays’.

Na er nog even op gewezen te hebben, dat J.F. Moretus ‘un gentilhomme d'honneur’ en een ‘negociant de probité et de droiture reconnue’ was, vroeg de handelsraad voor Moretus uitdrukkelijk de gunst om jaarlijks 1600 riemen Hollandsen drukpapier volgens het tarief van 1680 te mogen invoeren.

De gevraagde gunst werd aan Moretus slechts trapsgewijze verleend. Op 22 December 1757 werd hem toegestaan jaarlijks 800 riemen tegen het tarief van 1680 in te voeren. Op 1 Maart 1758 drong Moretus nogmaals aan opdat die gunst over 1600 riemen zou uitgebreid worden²⁾. Eindelijk schreef Baron de Lados, op 6 Juni 1758, aan den raadsheer Van Heurck een briefje waaruit wij mogen afleiden dat de bemoeiingen van dezen laatste met goed gevolg bekroond werden. Het Hollandsche papier mocht volgens het oude tarief weer binnen, maar op het fabricaat uit Frankrijk, Duitschland en het Land van Luik afkomstig bleven de latere, zwaardere invoerrechten behouden. Ziehier het briefje van Baron de Lados: ‘Tres cher Sieur et special ami. Par nos lettres de ce jour, nous avons fait connaître aux officiers principaux des Droits d'Entrée et sortie à Gand, Bruges, Ostende, Nieuport, S^t. Philippe, Anvers, Tirlemont et Turnhout que l'ordonnance du 21 Septembre 1757, que règle à 25 sols de la Rame les droits sur l'Entrée du papier (etranger) vient à casser par provision, et nous leur avons ordonné en consequence de lever sur l'Entrée de cette denrée les droits qui se persevoient avant l'émanation de la dite ordonnance, en les prevenant que notre disposition de 14 août

1) Arch. Plantin DXC, blz. 279.

2) Rijksarch. Brussel, Raad van Finantiën, Bl. n^r 1923.

[p. 371]

1752. qui règle a 25 sols la rame les droits sur le papier venant de France, d'Allemagne et du pays de Liège doit continuer d'avoir lieu, nous vous faisons la presente pour que vous en soicz informé a tant tres cher sieur et special ami Dieu vous ait en sa S^te Garde’¹⁾.

De Antwerpsche drukker schreef den terugkeer naar de oude tarieven niet zoozeer aan de tusschenkomst van den raadsheer Van Heurck toe, als wel aan een heel andere reden. Dit leeren wij uit de volgende passage ontleend aan een brief door J.F. Moretus, op 8 Juni 1758, aan zijn correspondenten Pye en Cruikshank te Amsterdam verzonden: ‘Je me referre a ce que j'ai eu l'honneur de vous ecrire par ma precedente l'incendie survenu aux fabriques de papier mettant dans l'impossibilité ceux qui en avoient obtenu l'octroy exclusive de fournir notre pays de papiers requises nos finances viennent d'abolir le nouveau droit et de mettre le tout sur l'ancien pied ce qui m'engage a vous requerir de m'expedier le restant du papier que vous avez pour mon compte, comme je ne puis faire fond jusqu'au temps que cette ordonnance subsistera je n'ose en ordonner d'autres’²⁾.

De brand, waarvan J.F. Moretus gewaagt, vernielde de papier-fabrieken van de firma Van Tryst, Van Kuyl & C^o. te Dieghem. In de Guide fidèle van de stad Brussel, die J. Moris in 1761 uitgaf lezen wij onder de hoofding Dieghem: ‘Finalement on voit dans cette paroisse les ruines d'une fabrique de papiers consumée par le feu, mais qu'on releve présentement dans son ancien état’³⁾. Op 20 Juli 1758 klaagden de heeren Van Tryst & C^o. over de groote verliezen, door die ramp veroorzaakt, in een rekwest waarbij ze aan de regeering vroegen om de ‘papeterie qu'on prémédite de rétablir sur les ruines de l'ancienne’ vrij te verklaren van taksen en personeele belastingen⁴⁾ voor hun fabrieken op Ter Hulpen.

Dit rekwest gaf aanleiding tot een verzet van de Staten van Brabrand, waaruit blijkt, dat de gunsten door de regeering aan zekere nijverheidsinrichtingen op het platteland toegekend, niet altijd door de landelijke bevolking werden goedgekeurd.

Toen van Tryst & C^o de afgebrande fabriek heropbouwden, eischten ‘die van Ter Hulpen’ de betaling van de taksen op de molens en dergelijke inrichtingen, voorzien in het reglement van 1749. Die tak-

1) Koninkl. Biblioth. Brussel. Hs. N^r 5271.

2) Arch Plantin, CCLXXXVI, blz. 72.

3) Le Guide fidèle contenant la Description de la Ville de Bruxelles tant Ancienne que Moderne.... (Brussel, J. Maris. 1761).

4) Rijksarch, Brussel, Private Raad, Carton 1165.

[p. 372]

sen waren zeer hoog en konden, zoo wij het rekwest van de firma Van Tryst & C^o. mogen gelooven, door de papiermolens niet opgebracht worden. Als bewijs voor deze bewering halen zij in hun vertoog aan, dat Pieter Foppens, die vroeger voor zijn papiermolen op Ter Hulpen van dergelijke taksen ontslagen was, verkoos zijn molen aan de firma Van Tryst & C^o. te verkoopen toen men hem die belastingen wilde opleggen¹⁾. Zich beroepende op artikel X van hun octrooi van 1756, verlangden Van Tryst & C^o. van die belasting bevrijd te blijven.

‘Die van Ter Hulpen’ vonden steun bij de heeren gedeputeerden van de staten van Braband, die in een vertoog aan den gouverneur voorstelden de aanvraag der papierfabrikanten te verwerpen. Uit dit stuk, verzonden onder dagteekening van 2 Augustus 1758, nemen wij de volgende passage over, die wel kenschetsend is voor de verhouding tusschen de landbouwers en de nijveraars in het Brabandsche dorp: ‘On s'accorde universellement à désirer que les manufactures soient favoriseés, que leur émulation soit excitée, et les efforts qu'on fait à cet effet récompensés, mais il est également certain que ces graces doivent avoir des bornes, et qu'il est intéressant d'y en mettre lors que les avantages qui sont de la nature de celles que les suppliants demandent augmenteroient les charges des Habitans et Laboureurs de la Hulpe...’²⁾.

Dr. Maurits Sabbe.

1) Zie over dezen verkoop den brief van J.B. van Langhenhoven aan J.F. Moretus, hier voren aangehaald (12 Juni 1758).

2) Rijksarch. Brussel, Private Raad, Carton 1165.