Het Boek. Jaargang 13

[p. 220]

Het Zeereglement van Peter den Groote
(1720 vv.)

Ofschoon geen van onze groote wetenschappelijke bibliotheken mij een exemplaar van het reglement, dat Peter de Groote in 1720 voor zijn jonge vloot heeft laten maken, verschaffen kon en ik er ook in een paar meer speciale boekerijen, die hier in aanmerking kwamen (die van het Vredespaleis, van het Departement van Marine en van het Koninklijk Instituut te Willemsoord) vergeefs naar zocht, is het in ons land toch niet geheel onbekend gebleven. Reeds meer dan een eeuw geleden vertelde Scheltema er iets over in zijn Rusland en de Nederlanden, op grond van een door hem gezien exemplaar van den Schoutbijnacht Van Woensel, waaruit hij zelfs in het tweede en het vierde deel van zijn boek een paar lange citaten heeft gegeven¹⁾. En ook Dr. R. van der Meulen spreekt ervan, in zijn De Hollandsche Zee- en Scheepstermen in het Russisch (Amst. 1909); hij naar aanleiding van ‘eenige exemplaren op de Bibliotheek der K(eizerlijke) A(cademie) v(an) W(etenschappen) en op de Keizerlijke Openbare Bibliotheek te St. Petersburg’, zoomede ten gevolge van een onderzoek van het mooie bezit van den heer F.A. Hoefer te Hattem: ‘het exemplaar, dat Peter de Groote onmiddellijk na zijn verschijnen aan den Hollandschen Admiraal van Wassenaar zond²⁾’.

Op grond van de mededeelingen van deze beide schrijvers mag als vaststaande worden aangenomen, dat van dit belangwekkende werk, waarin de stichter van het moderne Rusland ons maritieme leven van zijn tijd dienstbaar maakte aan den bloei van zijn eigen rijk³⁾, in 1720 zelfs drie verschillende uitgaven zijn verschenen:

1) Aldaar, Dl. II (Amst. 1817) blz. 369 vv.; Dl. IV (Amst. 1819) blz. 64 vv., 271 vv.

2) Aldaar, blz. 10.

3) Volgens Scheltema is de inhoud van het Zeereglement voor het grootste deel letterlijk ontleend aan ‘de Zeepolitiek (!, moet zijn: Zeepolitie) van Tjassens, vooral aan den artikelbrief daarin. Terwijl het formulier van den eed voor de Zeeofficieren en het voorschrift omtrent de wijze van het afleggen daarvan geheel op Hollandsche manier werden ingericht.

[p. 221]

op 13 April en op 28 Juni van dat jaar telkens eene met een uitsluitend Russischen tekst, en dan den 12en October nog weer eene met een Russischen en daarnaast een Hollandschen¹⁾.

Het bibliografisch belangrijke eraan is daarmee, naar mij bleek, echter nog volstrekt niet uitgeput!

Na deze eerste edities zijn er nog minstens - dit voorop - twee andere verschenen. Twee andere, die beide haar voorgangsters op een afstand van circa een halve eeuw zijn gevolgd.

Van ééne daarvan, die in 1778 het licht heeft gezien, weet ik niets anders dan dat zij bestaan heeft en dat zij door een zekeren H.L.C. Backmeister in het 6e deel van diens Russische Bibliothek zur Kenntnis .... der Literatur in Russland (1772-1787, 11 Bnde) beschreven is. Wat er over mee te deelen viel? Ik heb het helaas niet te weten kunnen komen. Al onze voornaamste boekerijen stelden mijn hoop dienaangaande, door een rondvraag om het genoemde boekje met een ‘niet aanwezig’ te beantwoorden, teleur!

In veel betere conditie bevind ik mij ten aanzien van de tweede der uitgaven van ongeveer het laatste kwart der 18e eeuw, die ik hiervóór signaleerde. Uit het antiquariaat Ferdinand Schöningh te Osnabrück ging er een jaar geleden (voor den luttelen prijs van 205 duizend Mark, wat toen een waarde van 4.50 gld vertegenwoordigde) een exemplaar van over in mijn bezit. Een mooi boek! In een deugdelijk leeren band, die geheel past bij de omstandigheid dat deze klein-foliant indertijd - blijkens een ex-libris - deel heeft uitgemaakt ‘de la Bibliothèque de G.A.: Prince d'Holstein Gottorp’²⁾. Rood op snee. En, zoowel wat het Hollandsch op de rechter bladzijden als wat het Russisch op de linker dito's betreft, gedrukt in een goed gevormde, diep zwarte letter, die het op het ietwat roomkleurige papier voortreffelijk doet.

Doch dit alles is nog maar een deel van het opmerkelijke van deze uitgave. Gewichtiger nog dan door haar welvarend uiterlijk is zij door hetgeen haar titelblad te lezen geeft en door haar inhoud. Want als wij daarop letten dringt alles ons tot de hypothese, dat het hier wel een editie van het Zeereglement betreft, die

1) Van dezen derden druk spreekt ook Europische Mercurius, 1721, Dl. I, blz. 285, 286.

2) Dat men in deze boekerij voor het Russische Zeereglement belangstelling heeft gehad is niet te verwonderen. De regeerende huizen van Rusland en van Holstein Gottorp waren destijds nauw verwant: Czaar Peter III, die in 1762 stierf, was een zoon van Peter de Groote's dochter Anna en Karl Friedrich van Holstein Gottorp.

[p. 222]

met die van 1720 nauw verwant is, maar niettemin geen eenvoudigen herdruk daarvan doch een onafhankelijk boek.

Volgens dat titelblad toch geldt het hier een, te St. Petersburg in 1771 gemaakte vierde druk van een werk, dat oorspronkelijk in 1724 is verschenen. En wat den inhoud aangaat: die wijkt zelfs in meer dan één opzicht af van hetgeen de edities van 1720 bevatten. Reeds uit het verschil in omvang, dat bij vergelijking der voorhanden specimina ervan aan den dag komt, valt onderscheid te concludeeren. Van der Meulen spreekt van een boek van meer dan 1000 bladzijden. Mijn exemplaar telt er, registers en al, uitgenomen alleen een paar bladen met afbeeldingen van seinvlaggen, even 450. Maar nog veel duidelijker is het te zien, dat wij met afzonderlijke boeken te doen hebben, als ik de citaten, die Scheltema uit het exemplaar van den Schoutbijnacht Van Woenzel gaf, en die naar de auteur verzekert ‘letterlijk gevolgd’ zijn, vergelijk met de overeenkomstige plaatsen uit den druk van 1771. Zie ze hier beide, voorzoover het het Hollandsch betreft, naast elkaar gezet:

Uit de voorrede:

(editie van 1720)	(editie van 1771)
Eyndelijk heeft syn Majestyt ook goed gevonden, dese bauwkonst onder 't volk en onderdanen gemeen te maken, en te doen leeren, zoo heeft hij veele Edelluyden, naar Holland en andere rijken versonden, om d'Architectur en scheepsbauwkonst te leeren.	.... en op dat het voor Eeuwig in Ruslandt mogt vast gestelt blijven, waar syn Majestyt Bedagt sijn natie daar in Bedreven te maaken, en sond daerom een Groot gedeelte van Adel naar Hollant, en andre landen de scheeps Boukonst en de Zeevaart te leeren.

En uit het manifest tot invoering van het Reglement:

(editie van 1720)	(editie van 1771)
Dewijl de wetten dienende ten oorlog, van de landmilitie verricht en opgesteld sijn, soo beginnen wij nu met Godes hul-	Naar de maal wij de Articulen en Reeglementen voor onse Leegers te Land reets hebben gemaakt: gaan wij nu, mit Go-

[p. 223]

Titel van het Zeereglement van Peter den Groote, ed. 1771.

[p. 224]

pe aan de zeeregten, behelsende de saaken, voordesen reets onderhanden geweest, te weeten in tijden van des zaligen

des hulp, tot die Voor Onse Zee Estaat, de welke wel eer onder hande sijn geweest ten tijde van Sijn Majestijt Onsen Saaligen

Waarom Peter de Groote naast de oorspronkelijke uitgave van zijn Zeereglement ook nog deze andere heeft laten verschijnen is, bij het geringe aantal gegevens dat wij in deze bezitten, niet uit te maken. Maar wel valt, dunkt mij, een vermoeden uit te spreken omtrent de oorzaken, die in 1771 - en kort daarop, in 1778, al weer¹⁾ - aan een nieuwen druk daarvan behoefte deden ontstaan. Ik veronderstel dat wij die vooral te zoeken zullen hebben in de vlootpolitiek van de destijds regeerende Czarina: Catharina II. Toen deze souvereine na haars mans dood in 1762 de leiding van het Russische staatsleven in handen nam, vond zij de schepping van haar grooten voorganger op den troon, de zeemacht van haar rijk, in deerniswekkenden toestand. Hoezeer zij toen al spoedig krachtig de hand aan den ploeg heeft geslagen om daarin verbetering te brengen is in Holland welbekend. Een van de maatregelen, die zij daartoe nam, is immers - in 1768 - haar vragen aan onze Staten-Generaal geweest om haar bij te staan door de uitzending van bekwame zeeofficieren, niet in de laatste plaats door die van onzen van Kinsbergen, die daarvoor in 1770 dan ook tijdelijk ontslag uit 's Lands dienst heeft gekregen tot hij er in Dec. 1775 weer in is teruggekeerd.²⁾

Welnu, een herdruk van Peters Zeereglement zal een tweede middel geweest zijn, waardoor zij haar doel in dit opzicht, waardoor zij zulk een herleving van Ruslands maritieme kracht heeft pogen te verkrijgen.

Dr. A.A. van Schelven.

1) Ik neem hier aan, dat de editie van 1778, waarvan Backmeister spreekt, een nieuwe oplaag van het kleinere boek is geweest. Zoo lijkt het mij namelijk het meest waarschijnlijk. Maar zekerheid bestaat, zoolang 's mans Russische Bibliothek niet te raadplegen is, uiteraard omtrent dit punt niet.

2) Zie Marineblad, Jrg. 18 (1903/4) blz. 504.